चरकसंहिता
चिकित्सास्थानम् ।
दशमोऽध्याय: ।
अथातोऽपस्मारचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
स्मृतेरपगमं प्राहुरपस्मारं भिषग्विद: ।
तम:प्रवेशं बीभत्सचेष्टं धीसत्त्वसंप्लवात् ॥३॥
विभ्रान्तबहुदोषाणामहिताशुचिभोजनात् ।
रजस्तमोभ्यां विहते सत्त्वे दोषावृते हृदि ॥४॥
चिन्ताकामभयक्रोधशोकोद्वेगादिभिस्तथा ।
मनस्यभिहते नृणामपस्मार: प्रवर्तते ॥५॥
धमनीभि: श्रिता दोषा हृदयं पीडयन्ति हि ।
संपीड्यमानो व्यथते मूढो भ्रान्तेन चेतसा ॥६॥
पश्यत्यसन्ति रूपाणि पतति प्रस्फुरत्यपि ।
जिह्वाक्षिभ्रू: स्रवल्लालो हस्तौ पादौ च विक्षिपन् ॥७॥
दोषवेगे च विगते सुप्तवत् प्रतिबुद्ध्यते ।
पृथग्दोषै: समस्तैश्च वक्ष्यते स चतुर्विध: ॥८॥
कम्पते प्रदशेद्दन्तान् फेनोद्वामी श्वसित्यपि ।
परुषारुणकृष्णानि पश्येद्रूपाणि चानिलात् ॥९॥
पीतफेनाङ्गवक्राक्ष: पीतासृग्रूपदर्शन: ।
सतृष्णोष्णानलव्याप्तलोकदर्शी च पैत्तिक: ॥१०॥
शुक्लफेनाङ्गवक्राक्ष: शीतो हृष्टाङ्गजो गुरु: ।
पश्यञ्छुक्लानि रूपाणि श्लैष्मिको मुच्यते चिरात् ॥११॥
सर्वैरेतै: समस्तैस्तु लिङ्गैर्ज्ञेयस्त्रिदोषज: ।
अपस्मार: स चासाध्यो य: क्षीणस्यानवश्च य: ॥१२॥
पक्षाद्वा द्वादशाहाद्वा वेगं किंचिदथान्तरम् ।
अपस्माराय कुर्वन्ति वेगं किंचिदथान्तरम् ॥१३॥
तैरावृतानां हृत्स्रोतोमनसां संप्रबोधनम् ।
तीक्ष्णैरादौ भिषक् कुर्यात् कर्मभिर्वमनादिभि: ॥१४॥
वातिकं बस्तिभूयिष्ठै: पैत्तं प्रायो विरेचनै: ।
श्लैष्मिकं वमनप्रायैरपस्मारमुपाचरेत् ॥१५॥
सर्वत: सुविशुद्धस्य सम्यगाश्वासितस्य च ।
अपस्मारविमोक्षार्थं योगान् संशमनाञ्छृणु ॥१६॥
गोशकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूत्रै: समैर्घृतम् ।
सिद्धं पिबेदपस्मारकामलाज्वरनाशनम् ॥१७॥
इति पञ्चगव्यं घृतम् ।
द्वे पञ्चमूल्यौ त्रिफला रजन्यौ कुटजत्वचम् ।
सप्तपर्णमपामार्गं नीलिनीं कटुरोहिणीम् ॥१८॥
शम्पाकं फल्गुमूलं च पौष्करं सदुरालभम् ।
द्विपलानि जलद्रोणे पक्त्वा पादावशेषिते ॥१९॥
भार्गीं पाठां त्रिकटुकं त्रिवृतां निचुलानि च ।
श्रेयसीमाढकीं मूर्वां दन्तीं भूनिम्बचित्रकौ ॥२०॥
द्वे सारिवे रोहिषं च भूतीकं मदयन्तिकाम् ।
क्षिपेत्पिष्ट्वाऽक्षमात्राणि तेन प्रस्थं घृतात् पचेत् ॥२१॥
गोशकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूत्रैश्च तत्समै: ।
पञ्चगव्यमिति ख्यातं महत्तदमृतोपमम् ॥२२॥
अपस्मारे तथोन्मादे श्वयथावुदरेषु च ।
गुल्मार्श:पाण्डुरोगेषु कामलायां हलीमके ॥२३॥
शस्यते घृतमेतत्तु प्रयोक्तव्यं दिने दिने ।
अलक्ष्मीग्रहरोगघ्नं चातुर्थकविनाशनम् ॥२४॥
इति महापञ्चगव्यं घृतम् ।
ब्राह्मीरसवचाकुष्ठशङ्खपुष्पीभिरेव च ।
पुराणं घृतमुन्मादालक्ष्म्यपस्मारपापनुत् ॥२५॥
घृतं सैन्धवहिङ्गुभ्यां वार्षे बास्ते चतुर्गुणे ।
मूत्रे सिद्धमपस्मारहृद्ग्रहामयनाशनम् ॥२६॥
वचाशम्पाककैटर्यवय: स्थाहिङ्गुचोरकै: ।
सिद्धं पलङ्कषायुक्तैर्वातश्लेष्मात्मके घृतम् ॥२७॥
तैलप्रस्थं घृतप्रस्थं जीवनीयै: पलोन्मितै: ।
क्षीरद्रोणे पचेत् सिद्धमपस्मारविनाशनम् ॥२८॥
कंसे क्षीरेक्षुरसयो: काश्मर्येऽष्टगुणे रसे ।
कार्षिकैर्जीवनीयैश्च घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥२९॥
वातपित्तोद्भवं क्षिप्रमपस्मारं नियच्छति ।
तद्वत् काशविदारीक्षुकुशक्वाथशृतं घृतम् ॥३०॥
मधुकद्विपले कल्के द्रोणे चामलकीरसात् ।
तद्वत् सिद्धो घृतप्रस्थ: पित्तापस्मारभेषजम् ॥३१॥
अभ्यङ्ग: सार्षपं तैलं बस्तमूत्रे चतुर्गुणे ।
सिद्धं स्याद्गोशकृन्मूत्रै: स्नानोत्सादनमेव च ॥३२॥
कटभीनिम्बकट्वङ्गमधुशिग्रुत्वचां रसे ।
सिद्धं मूत्रसमं तैलमभ्यङ्गार्थे प्रशस्यते ॥३३॥
पलङ्कषावचापथ्यावृश्चिकाल्यर्कसर्षपै: ।
जटिलापूतनाकेशीनाकुलीहिङ्गुचोरकै: ॥३४॥
लशुनातिरसाचित्राकुष्ठैर्विड्भिश्च पक्षिणाम् ।
मांसाशिनां यथालाभं बस्तमूत्रे चतुर्गुणे ॥३५॥
सिद्धमभ्यञ्जनं तैलमपस्मारविनाशनम् ।
एतैश्चैवौषधै: कार्यं धूपनं सप्रलेपनम् ॥३६॥
पिप्पलीं लवणं चित्रां हिङ्गु हिङ्गुशिवाटिकाम् ।
काकोलीं सर्षपान् काकनासां कैटर्यचन्दने ॥३७॥
शुन:स्कन्धास्थिनखरान् पर्शुकां चेति पेषयेत् ।
बस्तमूत्रेण पुष्यर्क्षे प्रदेह: स्यात् सधूपन: ॥३८॥
अपेतराक्षसीकुष्ठपूतनाकेशिचोरकै: ।
उत्सादनं मूत्रपिष्टैमूत्रैरेवावसेचनम् ॥३९॥
जलौक:शकृता तद्वद्दग्धैर्वा बस्तरोमभि: ।
खरास्थिभिर्हस्तिनखैस्तथा गोपुच्छलोमभि: ॥४०॥
कपिलानां गवां मूत्रं नावनं परमं हितम् ।
श्वशृगालबिडालानां सिंहादीनां च शस्यते ॥४१॥
भार्गी वचा नागदन्ती श्वेता श्वेता विषाणिका ।
ज्योतिष्मती नागदन्ती पादोक्ता मूत्रपेषिता: ॥४२॥
योगास्त्रयोऽत: षड् बिन्दून् पञ्च वा नावयेद्भिषक् ।
त्रिफलाव्योषपीतद्रुयवक्षारफणिज्झकै: ॥४३॥
श्यामापामार्गकारञ्जफलैर्मूत्रेऽथ बस्तजे ।
साधितं नावनं तैलमपस्मारविनाशनम् ॥४४॥
पिप्पली वृश्चिकाली च कुष्ठं च लवणानि च ।
भार्गी च चूर्णितं नस्त: कार्यं प्रधमनं परम् ॥४५॥
कायस्थां शारदान्मुद्गान्मुस्तोशीरयवांस्तथा ।
सव्योषान् बस्तमूत्रेण पिष्ट्वा वर्ती: प्रकल्पयेत् ॥४६॥
अपस्मारे तथोन्मादे सर्पदष्टे गरार्दिते ।
विषपीते जलमृते चैता: स्युरमृतोपमा: ॥४७॥
मुस्तं वय:स्थां त्रिफलां कायस्थां हिङ्गु शाद्वलम् ।
व्योषं माषान् यवान्मूत्रैर्बास्तमैषार्षभैस्त्रिभि: ॥४८॥
पिष्ट्वा कृत्वा च तां वर्तिमपस्मारे प्रयोजयेत् ।
किलासे च तथोन्मादे ज्वरेषु विषमेषु च ॥४९॥
पुष्योद्धृतं शुन: पित्तमपस्मारघ्नमञ्जनम् ।
तदेव सर्पिषा युक्तं धूपनं परमं मतम् ॥५०॥
नकुलोलूकमार्जारगृध्रकीटाहिकाकजै: ।
तुण्डै: पक्षै: पुरीषैश्च धूपनं कारयेद्भिषक् ॥५१॥
आभि: क्रियाभि: सिद्धाभिर्हृदयं संप्रबुध्यते ।
स्रोतांसि चापि शुध्यन्ति तत: संज्ञां स विन्दति ॥५२॥
यस्यानुबन्धस्त्वागन्तुर्दोषलिङ्गाधिकाकृति: ।
दृश्येत तस्य कार्यं स्यादागन्तून्मादभेषजम् ॥५३॥
अनन्तरमुवाचेदमग्निवेश: कृताञ्जलि:।
भगवन् ! प्राक् समुद्दिष्ट: श्लोकस्थाने महागद: ॥५४॥
अतत्त्वाभिनिवेशो यस्तद्धेत्वाकृतिभेषजम् ।
तत्र नोक्तमत: श्रोतुमिच्छामि तदिहोच्यताम् ॥५५॥
शुश्रूषवे वच: श्रुत्वा शिष्यायाह पुनर्वसु: ।
महागदं सौम्य ! शृणु सहेत्वाकृतिभेषजम् ॥५६॥
मलिनाहारशीलस्य वेगान् प्राप्तान्निगृह्णत: ।
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैर्हेतुभिश्चातिसेवितै: ॥५७॥
हृदयं समुपाश्रित्य मनोबुद्धिवहा: सिरा: ।
दोषां: संदूष्य तिष्ठन्ति रजोमोहावृतात्मन: ॥५८॥
रजस्तमोभ्यां वृद्धाभ्यां बुद्धौ मनसि चावृते ।
हृदये व्याकुले दोषैरथ मूढोऽल्पचेतन: ॥५९॥
विषमां कुरुते बुद्धिं नित्यानित्ये हिताहिते ।
अतत्त्वाभिनिवेशं तमाहुराप्ता महागदम् ॥६०॥
स्नेहस्वेदोपपन्नं तं संशोध्य वमनादिभि: ।
कृतसंसर्जनं मेध्यैरन्नपानैरुपाचरेत् ॥६१॥
ब्राह्मीस्वरसयुक्तं यत् पञ्चगव्यमुदाहृतम् ।
तत् सेव्यं शङ्खपुष्पी च यच्च मेध्यं रसायनम् ॥६२॥
सुहृदश्चानुकूलास्तं स्वाप्ता धर्मार्थवादिन: ।
संयोजयेयुर्विज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभि: ॥६३॥
प्रयुञ्ज्यात्तैललशुनं पयसा वा शतावरीम् ।
ब्राह्मीरसं कुष्ठरसं वचां वा मधुसंयुताम् ॥६४॥
दुश्चिकित्स्यो ह्यपस्मारश्चिरकारी कृतास्पद: ।
तस्माद्रसायनैरेनं प्रायश: समुपाचरेत् ॥६५॥
जलाग्निद्रुमशैलेभ्यो विषमेभ्यश्च तं सदा ।
रक्षेदुन्मादिनं चैव सद्य: प्राणहरा हि ते ॥६६॥
तत्र श्लोकौ-
हेतुं कुर्वन्त्यपस्मारं दोषा: प्रकुपिता यथा ।
सामान्यत: पृथक्त्वाच्च लिङ्गं तेषां च भेषजम् ॥६७॥
महागदसमुत्थानं लिङ्गं चोवाच सौषधम् ।
मुनिर्व्याससमासाभ्यामपस्मारचिकित्सिते ॥६८॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थानेऽपस्मारचिकित्सितं नाम दशमोऽध्याय:। ॥१०॥
Last updated on June 21st, 2021 at 10:31 am