चरकसंहिता
चिकित्सास्थानम् ।
पञ्चविंशोऽध्याय: ।
अथातो द्विव्रणीयचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
परावरज्ञमात्रेयं गतमानमदव्यथम् ।
अग्निवेशो गुरुं काले विनयादिदमब्रवीत् ॥३॥
भगवन्! पूर्वमुद्दिष्टौ द्वौ व्रणौ रोगसंग्रहे ।
तयोर्लिङ्गं चिकित्सां च वक्तुमर्हसि शर्मद !॥४॥
इत्यग्निवेशस्य वचो निशम्य गुरुरब्रवीत् ।
यौ व्रणौ पूर्वमुद्दिष्टौ निजश्चागन्तुरेव च ॥५॥
श्रूयतां विधिवत् सौम्य! तयोर्लिङ्गं च भेषजम् ।
निज: शरीरदोषोत्थ आगन्तुर्बाह्यहेतुज: ॥६॥
वधबन्धप्रपतनाद्दंष्ट्रादन्तनखक्षतात् ।
आगन्तवो व्रणास्तद्वद्विषस्पर्शाग्निशस्त्रजा: ॥७॥
मन्त्रागदप्रलेपाद्यैर्भेषजैर्हेतुभिश्च ते ।
लिङ्गैकदेशैर्निर्दिष्टा विपरीता निजैर्व्रणै: ॥८॥
व्रणानां निजहेतूनामागन्तूनामशाम्यताम् ।
कुर्याद्दोषबलापेक्षी निजानामौषधं यथा ॥९॥
यथास्वैर्हेतुभिर्दुष्टा वातपित्तकफा नृणाम् ।
बहिर्मार्गं समाश्रित्य जनयन्ति निजान् व्रणान् ॥१०॥
स्तब्ध: कठिनसंस्पर्शो मन्दस्रावोऽतितीव्ररुक् ।
तुद्यते स्फुरति श्यावो व्रणो मारुतसंभव: ॥११॥
संपूरणै: स्नेहपानै: स्निग्धै: स्वेदोपनाहनै: ।
प्रदेहै: परिषेकैश्च वातव्रणमुपाचरेत् ॥१२॥
तृष्णामोहज्वरस्वे(क्ले)ददाहदुष्ट्यवदारणै: ।
व्रणं पित्तकृतं विद्याद्गन्धै: स्रावैश्च पूतिकै: ॥१३॥
शीतलैर्मधुरैस्तिक्तै: प्रदेहपरिषेचनै: ।
सर्पिष्पानैर्विरेकैश्च पैत्तिकं शमयेद्व्रणम् ॥१४॥
बहुपिच्छो गुरु: स्निग्ध: स्तिमितो मन्दवेदन: ।
पाण्डुवर्णोऽल्पसंक्लेदश्चिरकारी कफव्रण: ॥१५॥
कषायकटुरूक्षोष्णै: प्रदेहपरिषेचनै: ।
कफव्रणं प्रशमयेत्तथा लङ्घनपाचनै: ॥१६॥
तौ द्वौ नानात्वभेदेन निरुक्ता विंशतिर्व्रणा: ।
तेषां परीक्षा त्रिविधा, प्रदुष्टा द्वादश स्मृता: ॥१७॥
स्थानान्यष्टौ तथा गन्धा:, परिस्रावाश्चतुर्दश ।
षोडशोपद्रवा दोषाश्चत्वारो विंशतिस्तथा ॥१८॥
तथा चोपक्रमा: सिद्धा: षट्त्रिंशत् समुदाहृता: ।
विभज्यमानाञ्छृणु मे सर्वानेतान् यथेरितान् ॥१९॥
कृत्योत्कृत्यस्तथा दुष्टोऽदुष्टो मर्मस्थितो न च ।
संवृतो दारुण: स्रावी सविषो विषमस्थित: ॥२०॥
उत्सङ्ग्युत्सन्न एषां च व्रणान् विद्याद्विपर्ययात् ।
इति नानात्वभेदेन निरुक्ता विंशतिर्व्रणा: ॥२१॥
दर्शनप्रश्नसंस्पर्शै: परीक्षा त्रिविधा स्मृता ।
वयोवर्णशरीराणामिन्द्रियाणां च दर्शनात् ॥२२॥
हेत्वर्तिसात्म्यग्निबलं परीक्ष्य वचनाद्बुधै: ।
स्पर्शान्मार्दवशैत्ये च परीक्ष्ये सविपर्यये ॥२३॥
श्वेतोऽवसन्नवर्त्माऽतिस्थूलवर्त्माऽतिपिञ्जर: ।
नील: श्यावोऽतिपिडको रक्त: कृष्णोऽतिपूतिक: ॥२४॥
रोप्य: कुम्भीमुखश्चेति प्रदुष्टा द्वादश व्रणा: ।
चतुर्विंशतिरुद्दिष्टा दोषा: कल्पान्तरेण वै ॥२५॥
त्वक्सिरामांसमेदोऽस्थिस्नायुमर्मान्तराश्रया: ।
व्रणस्थानानि निर्दिष्टान्यष्टावेतानि संग्रहे ॥२६॥
सर्पिस्तैलवसापूयरक्तश्यावाम्लपूतिका: ।
व्रणानां व्रणगन्धज्ञैरष्टौ गन्धा: प्रकीर्तिता: ॥२७॥
लसीकाजलपूयासृग्घारिद्रारुणपिञ्जरा: ।
कषायनीलहरितस्निग्धरूक्षसितासिता: ॥२८॥
इति रूपै: समुद्दिष्टा व्रणस्रावाश्चतुर्दश ।
विसर्प: पक्षघातश्च सिरास्तम्भोऽपतानक: ॥२९॥
मोहोन्मादव्रणरुजो ज्वरस्तृष्णा हनुग्रह: ।
कासश्छर्दिरतीसारो हिक्का श्वास: सवेपथु: ॥३०॥
षोडशोपद्रवा: प्रोक्ता व्रणानां व्रणचिन्तकै: ।
स्नायुक्लेदात्सिराक्लेदाद्गाम्भीर्यात्कृमिभक्षणात् ॥३१॥
अस्थिभेदात् सशल्यत्वात् सविषत्वाच्च सर्पणात् ।
नखकाष्ठप्रभेदाच्च चर्मलोमातिघट्टनात् ॥३२॥
मिथ्याबन्धादति स्नेहादतिभैषज्यकर्षणात् ।
अजीर्णादतिभुक्ताच्च विरुद्धासात्म्यभोजनात् ॥३३॥
शोकात् क्रोधाद्दिवास्वप्नाद्व्यायामान्मैथुनात्तथा ।
व्रणा न प्रशमं यान्ति निष्क्रियत्वाच्च देहिनाम् ॥३४॥
परिस्रावाच्च गन्धाच्च दोषाच्चोपद्रवै: सह ।
व्रणानां बहुदोषाणां कृच्छ्रत्वं चोपजायते ॥३५॥
त्वङ्मांसज: सुखे देशे तरुणस्यानुपद्रव: ।
धीमतोऽभिनव: काले सुखसाध्य: स्मृतो व्रण: ॥३६॥
गुणैरन्यतमैर्हीनस्तत: कृच्छ्रो व्रण: स्मृत: ।
सर्वैर्विहीनो विज्ञेयस्त्वसाध्यो निरुपक्रम: ॥३७॥
व्रणानामादित: कार्यं यथासन्नं विशोधनम् ।
ऊर्ध्वभागैरधोभागै: शस्त्रैर्बस्तिभिरेव च ॥३८॥
सद्य: शुद्धशरीराणां प्रशमं यान्ति हि व्रणा: ।
यथाक्रममतश्चोर्ध्वं शृणु सर्वानुपक्रमान् ॥३९॥
शोफघ्नं षड्विधां चैव शस्त्रकर्मावपीडनम् ।
निर्वापणं ससन्धानं स्वेद: शमनमेषणम् ॥४०॥
शोधनौ रोपणीयौ च कषायौ सप्रलेपनौ ।
द्वे तैले तद्गुणे पत्रं छादने द्वे च बन्धने ॥४१॥
भोज्यमुत्सादनं दाहो द्विविध: सावसादन: ।
काठिन्यमार्दवकरे धूपनालेपने शुभे ॥४२॥
व्रणावचूर्णनं वर्ण्यं रोपणं लोमरोहणम् ।
इति षट्त्रिंशदुद्दिष्टा व्रणानां समुपक्रमा: ॥४३॥
पूर्वरूपं भिषग्बुद्ध्वा व्रणानां शोफमादित: ।
रक्तावसेचनं कुर्यादजातव्रणशान्तये ॥४४॥
शोधयेद्बहुदोषांस्तु स्वल्पदोषान् विलङ्घयेत् ।
पूर्वं कषायसर्पिर्भिर्जयेद्वा मारुतोत्तरान् ॥४५॥
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षवेतसवल्कलै: ।
ससर्पिष्कै: प्रलेप: स्याच्छोफनिर्वापण: परम् ॥४६॥
विजया मधुकं वीरा बिसग्रन्थि: शतावरी ।
नीलोत्पलं नागपुष्पं प्रदेह: स्यात् सचन्दन: ॥४७॥
सक्तवो मधुकं सर्पि: प्रदेह: स्यात् सशर्कर: ।
अविदाहीनि चान्नानि शोफे भेषजमुत्तमम् ॥४८॥
स चेदेवमुपक्रान्त: शोफो न प्रशमं व्रजेत् ।
तस्यापनाहै: पक्वस्य पाटनं हितमुच्यते ॥४९॥
तैलेन सर्पिषा वाऽपि ताभ्यां वा सक्तुपिण्डिका ।
सुखोष्णा शोफपाकार्थमुपनाह: प्रशस्यते ॥५०॥
सतिला सातसीबीजा दध्यम्ला सक्तुपिण्डिका ।
सकिण्वकुष्ठलवणा शस्ता स्यादुपनाहने ॥५१॥
रुग्दाहरागतोदैश्च विदग्धं शोफमादिशेत् ।
जलबस्तिसमस्पर्शं संपक्वं पीडितोन्नतम् ॥५२॥
उमाऽथो गुग्गुलु: सौधं पयो दक्षकपोतयो: ।
विट् पलाशभव: क्षारो हेमक्षीरी मुकूलक: ॥५३॥
इत्युक्तो भेषजगण: पक्वशोथप्रभेदन: ।
सुकुमारस्य, कृच्छ्रस्य शस्त्रं तु परमुच्यते ॥५४॥
पाटनं व्यधनं चैव छेदनं लेपनं तथा ।
प्रच्छनं सीवनं चैव षड्विधं शस्त्रकर्म तत् ॥५५॥
नाडीव्रणा: पक्वशोथास्तथा क्षतगुदोदरम् ।
अन्त:शल्याश्च ये शोफा: पाट्यास्ते तद्विधाश्च ये ।
दकोदराणि संपक्वा गुल्मा ये ये च रक्तजा: ।
व्यध्या: शोणितरोगाश्च विसर्पपिडकादय: ॥५७॥
उद्धृत्तान् स्थूलपर्यन्तानुत्सन्नान् कठिणान् व्रणान् ।
अर्श:प्रभृत्यधीमांसं छेदनेनोपपादयेत् ॥५८॥
किलासानि सकुष्ठानि लिखेल्लेख्यानि बुद्धिमान् ।
वातासृग्ग्रन्थिपिडका: सकोठा रक्तमण्डलम् ॥५९॥
कुष्ठान्यभिहतं चाङ्गं शोथांश्च प्रच्छयेद्भिषक् ।
सीव्यं कुक्ष्युदराद्यं तु गम्भीरं यद्विपाटितम् ॥६०॥
इति षड्विधमुद्दिष्टं शस्त्रकर्म मनीषिभि: ।
सूक्ष्मानना: कोषवन्तो ये व्रणास्तान्प्रपीडयेत् ॥६१॥
कलायाश्च मसूराश्च गोधूमा: सहरेणव: ।
कल्कीकृता: प्रशस्यन्ते नि:स्नेहा व्रणपीडने ॥६२॥
शाल्मलीत्वग्बलामूलं तथा न्यग्रोधपल्लवा: ।
न्यग्रोधादिकमुद्दिष्टं बलादिकमथापि वा ॥६३॥
आलेपनं निर्वपणं तद्विद्यात्तैश्च सेचनम् ।
सर्पिषा शतधौतेन पयसा मधुकाम्बुना ॥६४॥
निर्वापयेत् सुशीतेन रक्तपित्तोत्तरान् व्रणान् ।
लम्बानि व्रणमांसानि प्रलिप्य मधुसर्पिषा ॥६५॥
संदधीत समं वैद्यो बन्धनैश्चोपपादयेत् ।
तान्समान्सुस्थिताञ्ज्ञात्वा फलिनीलोध्रकट्फलै: ॥६६॥
समङ्गाधातकीयुक्तैश्चूर्णितैरवचूर्णयेत् ।
पञ्चवल्कलचूर्णैर्वा शुक्तिचूर्णसमायुतै: ॥६७॥
धातकीलोध्रचूर्णैर्वा तथा रोहन्ति ते व्रणा: ।
अस्थिभग्नं च्युतं सन्धिं संदधीत समं पुन: ॥६८॥
समेन सममङ्गेन कृत्वाऽन्येन विचक्षण: ।
स्थिरै: कवलिकाबन्धै: कुशिकाभिश्च संस्थितम् ॥६९॥
पट्टै: प्रभूतसर्पिष्कैर्बध्नीयादचलं सुखम् ।
अविदाहिभिरन्नैश्च पैष्टिकैस्तमुपाचरेत् ॥७०॥
ग्लानिर्हि न हिता तस्य सन्धिविश्लेषकारिका ।
विच्युताभिहताङ्गानां विसर्पादीनुपद्रवान् ॥७१॥
उपाचरेद्यथाकालं कालज्ञ: स्वाच्चिकित्सितात् ।
शुष्का महारुज: स्तब्धा ये व्रणा मारुतोत्तरा: ।
स्वेद्या: सङ्करकल्पेन ते स्यु: कृशरपायसै: ॥७२॥
ग्राम्यबैलाम्बुजानूपैर्वैशवारैश्च संस्कृतै: ।
उत्कारिकाभिश्चोष्णाभि: सुखी स्याद्व्रणितस्तथा ॥७३॥
सदाहा वेदनावन्तो ये व्रणा मारुतोत्तरा: ।
तेषामुमां तिलांश्चैव भृष्टान् पयसि निर्वृतान् ॥७४॥
तेनैव पयसा पिष्ट्वा कुर्यादालेपनं भिषक् ।
बला गुडूची मधुकं पृश्निपर्णी शतावरी ॥७५॥
जीवन्ती शर्करा क्षीरं तैलं मत्स्यवसा घृतम् ।
संसिद्धा समधूच्छिष्टा शूलघ्नी स्नेहशर्करा ॥७६॥
द्विपञ्चमूलक्वथितेनाम्भसा पयसाऽथवा ।
सर्पिषा वा सतैलेन कोष्णेन परिषेचयेत् ॥७७॥
यवचूर्णं समुधकं सतिलं सह सर्पिषा ।
दद्यादालेपनं कोष्णं दाहशूलोपशान्तये ॥७८॥
उपनाहश्च कर्तव्य: सतिलो मुद्गपायस: ।
रुग्दाहयो: प्रशमनो व्रणेष्वेष विधिर्हित: ॥७९॥
सूक्ष्मानना बहुस्रावा: कोषवन्तश्च ये व्रणा: ।
न च मर्माश्रितास्तेषामेषणं हितमुच्यते ॥८०॥
द्विविधामेषणीं विद्यान्मृद्वीं च कठिनामपि ।
औद्भिदैर्मृदुभिर्नालैर्लोहानां वा शलाकया ॥८१॥
गम्भीरे मांसले देशे पाट्यं लौहशलाकया ।
एष्यं विद्याद्व्रणं नालैर्विपरीतमतो भिषक् ॥८२॥
पूतिगन्धान् विवर्णाश्चं बहुस्रावान्महारुज: ।
व्रणानशुद्धान् विज्ञाय शोधनै: समुपाचरेत् ॥८३॥
त्रिफला खदिरो दार्वी न्यग्रोधादिर्बला कुश: ।
निम्बकोलकपत्राणि कषाया: शोधना मता: ॥८४॥
तिलकल्क: सलवणो द्वे हरिद्रे त्रिवृद्घृतम् ।
मधुकं निम्बपत्रणि प्रलेपो व्रणशोधन: ॥८५॥
नातिरक्तो नातिपाण्डुर्नातिश्यावो न चातिरुक् ।
न चोत्सन्नो न चोत्सङ्गी शुद्धो रोप्य: परं व्रण: ॥८६॥
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थकदम्बप्लक्षवेतसा: ।
करवीरार्ककुटजा: कषाया व्रणरोपणा: ॥८७॥
चन्दनं पद्मकिञ्जल्कं दार्वीत्वङ्नीलमुत्पलम् ।
मेदे मूर्वा समङ्गा च यष्ट्याह्वं व्रणरोपणम् ॥८८॥
प्रपौण्डरीकं जीवन्ती गोजिह्वा धातकी बला ।
रोपणं सतिलं दद्यात् प्रलेपं सघृतं व्रणे ॥८९॥
कम्पिल्लकं विडङ्गानि वत्सकं त्रिफलां बलाम् ।
पटोलं पिचुमर्दं च लोध्रं मुस्तं प्रियङ्गुकम् ॥९०॥
खदिरं धातकीं सर्जमेलामगुरुचन्दने ।
पिष्ट्वा साध्यं भवेत्तैलं तत् परं व्रणरोपणम् ॥९१॥
प्रपौण्डरीकं मधुकं काकोल्यौ द्वे च चन्दने ।
सिद्धमेतै: समैस्तैलं परं स्याद्व्रणरोपणम् ॥९२।
दूर्वास्वरससिद्धं वा तैलं कम्पिल्लकेन वा ।
दार्वीत्वचश्च कल्केन प्रधानं व्रणरोपणम् ॥९३॥
येनैव विधिना तैलं घृतं तेनैव साधयेत् ।
रक्तपित्तोत्तरं दृष्ट्वा रोपणीयं व्रणं भिषक् ॥९४॥
कदम्बार्जुननिम्बानां पाटल्या: पिप्पलस्य च ।
व्रणप्रच्छादने विद्वान् पत्राण्यर्कस्य चादिशेत् ॥९५॥
वार्क्षोऽथवाऽऽजिन: क्षौम: पट्टो व्रणहित: स्मृत: ।
बन्धश्च द्विविध: शस्तो व्रणानां सव्यदक्षिण: ॥९६।
लवणाम्लकटूष्णानि विदाहीनि गुरूणि च ।
वर्जयेदन्नपानानि व्रणी मैथुनमेव च ॥९७॥
नातिशीतगुरुस्निग्धमविदाहि यथाव्रणम् ।
अन्नपानं व्रणहितं हितं चास्वपनं दिवा ॥९८॥
स्तन्यानि जीवनीयानि बृंहणीयानि यानि च ।
उत्सादनार्थं निम्नानां व्रणानां तानि कल्पयेत् ॥९९॥
भूर्जग्रन्थ्यश्मकासीसमधोभागानि गुग्गुलु: ।
व्रणावसादनं तद्वत् कलविङ्कपोतविट् ॥१००॥
रुधिरेऽतिप्रवृत्ते तु च्छिन्ने च्छेद्येऽधिमांसके ।
कफग्रन्थिषु गण्डेषु वातस्तम्भानिलार्तिषु ॥१०१॥
गूढपूयलसीकेषु गम्भीरेषु स्थिरेषु च ।
क्लृप्तेषु चाङ्गदेशेषु कर्माग्ने: संप्रशस्यते ॥१०२॥
मधूच्छिष्टेन तैलेन मज्जक्षौद्रवसाघृतै: ।
तप्तैर्वा विविधैर्लोहैर्दहेद्दाहविशेषवित् ॥१०३॥
रूक्षाणां सुकुमाराणां गम्भीरान्मारुतोत्तरान् ।
दहेत् स्नेहमधूच्छिष्टैर्लोहै: क्षौद्रैस्ततोऽन्यथा ॥१०४॥
बालदुर्बलवृद्धानां गर्भिण्या रक्तपित्तिनाम् ।
तृष्णाज्वरपरीतानामबलानां विषादिनाम् ॥१०५॥
नाग्निकर्मोपदेष्टव्यं स्नायुमर्मव्रणेषु च ।
सविषेषु च शल्येषु नेत्रकुष्ठव्रणेषु च ॥१०६॥
रोगदोषबलापेक्षी मात्राकालाग्निकोविद: ।
शस्त्रकर्माग्निकृत्येषु क्षारमप्यवचारयेत् ॥१०७॥
कठिनत्वं व्रणा यान्ति गन्धै: सारैश्च धूपिता: ।
सर्पिर्मज्जवसाधूपै: शैथिल्यं यान्ति हि व्रणा: ॥१०८॥
रुज: स्रावाश्च गन्धाश्च कृमयश्च व्रणाश्रिता: ।
शैथिल्यं मार्दवं चापि धूपनेनोपशाम्यति ॥१०९॥
लोध्रन्यग्रोधशुङ्गानि खदिरस्त्रिफला घृतम् ।
प्रलेपो व्रणशैथिल्यसौकुमार्यप्रसाधन: ॥११०॥
सरुज: कठिना: स्तब्धा निरास्रावाश्च ये व्रणा: ।
यवचूर्णै: ससर्पिष्कैर्बहुशस्तान् प्रलेपयेत् ॥१११॥
मुद्गषष्टिकशालीनां पायसैर्वा यथाक्रमम् ।
सघृतैर्जीवनीयैर्वा तर्पयेत्तानभीक्ष्णश: ॥११२॥
ककुभोदुम्बराश्वत्थलोध्रजाम्बवकट्फलै: ।
त्वचमाश्वेव गृह्णन्ति त्वक्चूर्णैश्चूर्णिता व्रणा: ॥११३॥
मन:शिलैला मञ्जिष्ठा लाक्षा च रजनीद्वयम् ।
प्रलेप: सघृतक्षौद्रस्त्वग्विशुद्धिकर: पर: ॥११४॥
अयोरज: सकासीसं त्रिफलाकुसुमानि च ।
करोति लेप: कृष्णत्वं सद्य एव नवत्वचि ॥११५॥
कालीयकनताम्रास्थिहेमकान्तारसोत्तमै: ।
लेप: सगोमयरस: सवर्णीकरण: पर: ॥११६॥
ध्यामकाश्वत्थनिचुलमूलं लाक्षा सगैरिका ।
सहेमश्चामृतासङ्ग: कासीसं चेति वर्णकृत् ॥११७॥
चतुष्पदानां त्वग्लोमखुरशृङ्गास्थिभस्मना ।
तैलाक्ता चूर्णिता भूमिर्भवेल्लोमवती पुन: ॥११८॥
षोडशोपद्रवा ये च व्रणानां परिकीर्तिता: ।
तेषां चिकित्सा निर्दिष्टा यथास्वं स्वे चिकित्सिते ॥११९॥
तत्र श्लोकौ–
द्वौ व्रणौ व्रणभेदाश्च परीक्षा दुष्टिरेव च ।
स्थानानि गन्धा: स्रावाश्च सोपसर्गा: क्रियाश्च या: ॥१२०॥
व्रणाधिकारे सप्रश्नमेतन्नवकमुक्तवान् ।
मुनिर्व्याससमासाभ्यामग्निवेशाय धीमते ॥१२१॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने द्विव्रणीयचिकित्सितं
नाम पञ्चविंशोऽध्याय: ॥२५॥
Last updated on June 29th, 2021 at 11:17 am