Skip to content

14. Ars`ha Chikitsaa – Chikitsaa – C”

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

चतुर्दशोऽध्याय: ।

       अथातोऽर्शश्चिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       आसीनं मुनिमव्यग्रं कृतजाप्यं कृतक्षणम्‌ ।

       पृष्टवानर्शसां युक्तमग्निवेश: पुनर्वसुम्‌ ॥३॥

       प्रकोपहेतुं संस्थानं स्थानं लिङ्गं चिकित्सितम्‌ ।

       साध्यासाध्यविभागं च तस्मै तन्मुनिरब्रवीत्‌ ॥४॥

       इह खल्वग्निवेश! द्विविधान्यर्शांसि-कानिचित्‌ सहजानि, कानिचिज्जातस्योत्तरकालजानि । तत्र बीजं गुदवलिबीजोपतप्तमायतनमर्शसां सहजानाम्‌ । तत्र द्विविधो बीजोपतप्तौ हेतु:-मातापित्रोरपचार:, पूर्वकृतं च कर्म; तथाऽन्येषामपि सहजानां विकाराणाम्‌ । तत्र सहजानि सह जातानि शरीरेण, अर्शांसीत्यधिमांसविकारा: ॥५॥

       सर्वेषां चार्शसां क्षेत्रं-गुदस्यार्धपञ्चमाङ्गुलावकाशे त्रिभागान्तरास्तिस्रो गुदवलय: क्षेत्रमिति; केचित्तु भूयांसमेव देशमुपदिशन्त्यर्शसां शिश्नमपत्यपथं गलतालुमुखनासिकाकर्णाक्षिवर्त्मानि त्वक्‌ चेति । तदस्त्यधिमांसदेशतया, गुदवलिजानां त्वर्शांसीति संज्ञा तन्त्रेऽस्मिन्‌ । सर्वेषां चार्शसामधिष्ठानं-मेदो मांसं त्वक्‌ च ॥६॥

       तत्र सहजान्यर्शांसि कानिचिदणूनि, कानिचिन्महान्ति, कानिचिद्दीर्घाणि, कानिचिद्‌ध्रस्वानि, कानिचिद्वृत्तानि, कानिचिद्विषमविसृतानि, कानिचिदन्त:कुटिलानि, कानिचिद्बहि:कुटिलानि, कानिचिज्जटिलानि, कानिचिदन्तर्मुखानि, यथास्वं दोषानुबन्धवर्णानि ॥७॥

       तैरुपहतो जन्मप्रभृति भवत्यतिकृशो विवर्ण: क्षामो दीन: प्रचुरविबद्धवातमूत्रपुरीष: शर्कराश्मरीमान्‌, तथाऽनियत- विबद्धमुक्तपक्वामशुष्कभिन्नवर्चा अन्तराऽन्तरा श्वेतपाण्डुहरितपीतरक्तारुणतनुसान्द्रपिच्छिलकुणपगन्ध्यामपुरीषोपवेशी, नाभिबस्ति- वंक्षणोद्देशे प्रचुरपरिकर्तिकान्वित:, सगुदशूलप्रवाहिकापरिहर्षप्रमेहप्रसक्तविष्टम्भान्त्रकूजोदावर्तहृदयेन्द्रियोपलेप: प्रचुरविबद्ध- तिक्ताम्लोद्गार:, सुदुर्बल:, सुदुर्बलाग्नि:, अल्पशुक्र:, क्रोधनो, दु:खोपचारशील:, कासश्वासतमकतृष्णाहृल्लासच्छर्द्यरोचका- विपाकपीनसक्षवथुपरीत:, तैमिरिक:, शिर:शूली, क्षामाभिन्नसन्नसक्तजर्जरस्वर: कर्णरोगी, शूनपाणिपादवदनाक्षिकूट:, सज्वर:, साङ्गमर्द:, सर्वपर्वास्थिशूली च, अन्तराऽन्तरा पार्श्वकुक्षिबस्तिहृदयपृष्ठत्रिकग्रहोपतप्त:, प्रध्यानपर:, परमालसश्चेति, जन्मप्रभृत्यस्य गुदजैरावृतो मार्गोपरोधाद्वायुरपान: प्रत्यारोहन्‌ समानव्यानप्राणोदानान्‌ पित्तश्लेष्माणौ च प्रकोपयति, एते सर्व एव प्रकुपिता: पञ्च वायव: पित्तश्लेष्माणौ चार्शसमभिद्रवन्त एतान्‌ विकारानुपजनयन्ति; इत्युक्तानि सहजान्यर्शांसि ॥८॥)

       अत ऊर्ध्वं जातस्योत्तरकालजानि व्याख्यास्याम: – गुरुमधुरशीताभिष्यन्दिविदाहिविरुद्धाजीर्णप्रमिताशनासात्म्यभोजनाद्गव्य मात्स्यवाराहमाहिषाजाविकपिशितभक्षणात्‌ कृशशुष्कपूतिमांसपैष्टिकपरमान्नक्षीरदधिमण्डतिलगुडविकृतिसेवनान्माषयूषेक्षुरस- पिण्याकपिण्डालुकशुष्कशाकशुक्तलशुनकिलाटतक्रपिण्डकबिसमृणालशालूकक्रौञ्चादनकशेरुकशृङ्गाटकतरूटविरूढनवशूक-शमीधान्याममूलकोपयोगाद्गुरुफलशाकरागहरितकमर्दकवसाशिरस्पदपर्युषितपूतिशीतसंकीर्णान्नाभ्यवहारान्मन्दकातिक्रान्तमद्यपाना- व्द्यापन्नगुरुसलिलपानादतिस्नेहपानादसंशोधनाद्बस्तिकर्मविभ्रमादव्यायामादव्यवायाद्दिवास्वप्नात्‌ सुखशयनासनस्थान- सेवनाच्चोपहताग्नेर्मलोपचयो भवत्यतिमात्रं, तथोत्कटकविषमकठिनासनसेवनादुद्‌भ्रान्तयानोष्ट्रयानादतिव्यवायाद्बस्ति- नेत्रासम्यक्प्रणिधानाद्गुदक्षणनादभीक्ष्णं शीताम्बुसंस्पर्शाच्चेललोष्टतृणादिघर्षणात्‌ प्रततातिनिर्वाहणाद्वातमूत्रपुरीषवेगोदीरणात्‌ समुदीर्णवेगविनिग्रहात्‌ स्त्रीणां चामगर्भभ्रंशाद्गर्भोत्पीडनाद्विषमप्रसूतिभिश्च प्रकुपितो वायुरपानस्तं मलमुपचितमधोगमासाद्य गुदवलिष्वाधत्ते, ततस्तास्वर्शांसि प्रादुर्भवन्ति ॥९॥

सर्षपमसूरमाषमुद्गमकुष्ठकयवकलायपिण्डिटिण्टिकेरकेबुकतिन्दुककर्कन्धुकाकणन्तिकाबिम्बीबदरकरीरोदुम्बरखर्जूरजाम्बवगोस्तनाङ्गुष्ठकशेरुशृङ्गाटकशृङ्गीदक्षशिखिशुकतुण्डजिह्वापद्ममुकुलकर्णिकासंस्थानानि सामान्याद्वातपित्तकफप्रबलानि ॥१०॥

       तेषामयं विशेष:-शुष्कम्लानकठिनपरुषरूक्षश्यावानि, तीक्ष्णाग्राणि, वक्राणि, स्फुटितमुखानि, विषमविसृतानि, शूलाक्षेपतोदस्फुरणचिमिचिमासंहर्षपरीतानि, स्निग्धोष्णोपशयानि, प्रवाहिकाध्मानशिश्नवृषणबस्तिवङ्‌क्षणहृद्‌ग्रहाङ्गमर्द- हृदयद्रवप्रबलानि, प्रततविबद्धवातमूत्रवर्चांसि, ऊरुकटीपृष्ठत्रिकपार्श्वकुक्षिबस्तिशूलशिरोऽभितापक्षवथूद्गारप्रतिश्याय- कासोदावर्तायामशोषशोथमूर्च्छारोचकमुखवैरस्यतैमिर्यकण्डूनासाकर्णशङ्‌क्षशूलस्वरोपघातकराणि, श्यावारुणपरुषनखनयनवदनत्वङ्‌मूत्रपुरीषस्य वातोल्बणान्यर्शांसीति विद्यात्‌ ॥११॥

       भवतश्चात्र–

       कषायकटुतिक्तानि रूक्षशीतलघूनि च ।

       प्रमिताल्पाशनं तीक्ष्णमद्यमैथुनसेवनम्‌ ॥१२॥

       लङ्घनं देशकालौ च शीतौ व्यायामकर्म च ।

       शोको वातातपस्पर्शो हेतुर्वातार्शसां मत: ॥१३॥

       मृदुशिथिलसुकुमाराण्यस्पर्शसहानि, रक्तपीतनीलकृष्णानि, स्वेदोपक्लेदबहुलानि, विस्रगन्धितनुपीतरक्तस्रावीणि, रुधिरवहानि, दाहकण्डूशूलनिस्तोदपाकवन्ति, शीतोपशयानि, संभिन्नपीतहरितवर्चांसि, पीतविस्रगन्धिप्रचुरविण्मूत्राणि, पिपासाज्वरतमकसंमोहभोजनद्वेषकराणि पीतनखनयनत्वङ्‌मूत्रपुरीषस्य पित्तोल्बणान्यर्शांसीति विद्यात्‌ ॥१४॥

       भवतश्चात्र–

       कटूष्णलवणक्षारव्यायामाग्न्यातपप्रभा: ।

       देशकालावशिशिरौ क्रोधो मद्यमसूयनम्‌ ॥१५॥

       विदाहि तीक्ष्णमुष्णं च सर्वं पानान्नभेषजम्‌ ।

       पित्तोल्बणानां विज्ञेय: प्रकोपे हेतुरर्शसाम्‌ ॥१६॥

       तत्र यानि प्रमाणवन्ति, उपचितानि, श्लक्ष्णानि, स्पर्शसहानि, स्निग्धश्वेतपाण्डुपिच्छिलानि, स्तब्धानि, गुरुणि, स्तिमितानि, सुप्तसुप्तानि, स्थिरश्वयथूनि, कण्डूबहुलानि, बहुप्रततपिञ्जरश्वेतरक्तपिच्छास्रावीणि, गुरुपिच्छिलश्वेतमूत्रपुरीषाणि, रूक्षोष्णोपशयानि, प्रवाहिकातिमात्रोत्थानवङ्‌क्षणानाहवन्ति, परिकर्तिकाहृल्लासनिष्ठीविकाकासारोचकप्रतिश्यायगौरवच्छर्दि मूत्रकृच्छ्रशोष- शोथपाण्डुरोगशीतज्वराश्मरीशर्कराहृदयेन्द्रियोपलेपास्यमाधुर्यप्रमेहकराणि, दीर्घकालानुबन्धीनि, अतिमात्रमग्निमार्दवक्लैब्यकराणि, आमविकारप्रबलानि, शुक्लनखनयनवदनत्वङ्‌मूत्रपुरीषस्य श्लेष्मोल्बणान्यर्शांसीति विद्यात्‌ ॥१७॥

       भवतश्चात्र–

       मधुरस्निग्धशीतानि लवणाम्लगुरूणि च ।

       अव्यायामो दिवास्वप्न: शय्यासनसुखे रति: ॥१८॥

       प्राग्वातसेवा शीतौ च देशकालावचिन्तनम्‌ ।

       श्लैष्मिकाणां समुद्दिष्टमेतत्‌ कारणमर्शसाम्‌ ॥१९॥

       हेतुलक्षणसंसर्गाद्विद्याद्‌द्वन्द्वोल्बणानि च ।

       सर्वो हेतुस्त्रिदोषाणां सहजैर्लक्षणै: समम्‌ ॥२०॥

       विष्टम्भोऽन्नस्य दौर्बल्यं कुक्षेराटोप एव च ।

       कार्श्यमुद्गारबाहुल्यं सक्थिसादोऽल्पविट्‌कता ॥२१॥

       ग्रहणीदोषपाण्ड्‌वर्तेराशङ्का चोदरस्य च ।

       पूर्वरूपाणि निर्दिष्टान्यर्शसामभिवृद्धये ॥२२॥

       अर्शांसि खलु जायन्ते नासन्निपतितैस्त्रिभि: ।

       दोषैर्दोषविशेषात्तु विशेष: कल्प्यतेऽर्शसाम्‌ ॥२३॥

       पञ्चात्मा मारुत: पित्तं कफो गुदवलित्रयम्‌ ।

       सर्व एव प्रकुप्यन्ति गुदजानां समुद्भवे ॥२४॥

       तस्मादर्शांसि दु:खानि बहुव्याधिकराणि च ।

       सर्वदेहोपतापीनि प्राय: कृच्छ्रतमानि च ॥२५॥

       हस्ते पादे मुखे नाभ्यां गुदे वृषणयोस्तथा ।

       शोथो हृत्पार्श्वशूलं च यस्यासाध्योऽर्शसो हि स: ॥२६॥

       हृत्पार्श्वशूलं संमोहश्छर्दिरङ्गस्य रुग्‌ ज्वर: ।

       तृष्णा गुदस्य पाकश्च निहन्यर्गुदजातुरम्‌ ॥२७॥

       सहजानि त्रिदोषाणि यानि चाभ्यन्तरां वलिम्‌ ।

       जायन्तेऽर्शांसि संश्रित्य तान्यसाध्यानि निर्दिशेत्‌ ॥२८॥

       शेषत्वादायुषस्तानि चतुष्पादसमन्विते ।

       याप्यन्ते दीप्तकायाग्ने: प्रत्याख्येयान्यतोऽन्यथा ॥२९॥

       द्वन्द्वजानि द्वितीयायां कलौ यान्याश्रितानि च ।

       कृच्छ्रसाध्यानि तान्याहु: परिसंवत्सराणि च ॥३०॥    

       बाह्यायां तु वलौ जातान्येकदोषोल्बणानि च ।

       अर्शांसि सुखसाध्यानि न चिरोत्पाततानि च ॥३१॥

       तेषां प्रशमने यत्नमाशु कुर्याद्विचक्षण: ।

       तान्याशु हि गुदं बद्‌ध्वा कुर्युर्बद्धगुदोदरम्‌ ॥३२॥

       तत्राहुरेके शस्त्रेण कर्तनं हितमर्शसाम्‌ ।

       दाहं क्षारेण चाप्येके, दाहमेके तथाऽग्निना ॥३३॥

       अस्त्येतद्भूरितन्त्रेण धीमता दृष्टकर्मणा ।

       क्रियते त्रिविधं कर्म भ्रंशस्तत्र सुदारुण: ॥३४॥

       पुंस्त्वोपघात: श्वयथुर्गुदे वेगविनिग्रह: ।

       आध्मानं दारुणं शूलं व्यथा रक्तातिवर्तनम्‌ ॥३५॥

       पुनर्विरोहो रूढानां क्लेदो भ्रंशो गुदस्य च ।

       मरणं वा भवेच्छीघ्रं शस्त्रक्षाराग्निविभ्रमात्‌ ॥३६॥

       यत्तु कर्म सुखोपायमल्पभ्रंशमदारुणम्‌ ।

       तदर्शसां प्रवक्ष्यामि समूलानां निवृत्तये ॥३७॥

       वातश्लेष्मोल्बणान्याहु: शुष्काण्यर्शांसि तद्विद: ।

       प्रस्रावीणि तथाऽऽर्द्राणि रक्तपित्तोल्बणनि च ॥३८॥

       तत्र शुष्कार्शसां पूर्वं प्रवक्ष्यामि चिकित्सितम्‌ ।

       स्तब्धानि स्वेदयेत्‌ पूर्वं शोफशूलान्वितानि च ॥३९॥

       चित्रकक्षारबिल्वानां तैलेनाभ्यज्य बुद्धिमान्‌ ।

       यवमाषकुलत्थानां पुलाकानां च पोट्टलै: ॥४०॥

       गोखराश्वशकृत्पिण्डैस्तिलकल्कैस्तुषैस्तथा ।

       वचाशताह्वापिण्डैर्वा सुखोष्णै: स्नेहसंयुतै: ॥४१॥

       शक्तूनां पिण्डिकाभिर्वा स्निग्धानां तैलसर्पिषा ।

       शुष्कमूलकपिण्डैर्वा पिण्डैर्वा कार्ष्णगन्धिकै: ॥४२॥

       रास्नापिण्डै: सुखोष्णैर्वा सस्नेहैर्हापुषैरपि ।

       इष्टकस्य खराह्वाया: शाकैर्गृञ्जनकस्य वा ॥४३॥

       अभ्यज्य कुष्ठतैलेन स्वेदयेत्‌ पोट्टलीकृतै: ।

       वृषार्कैरण्डबिल्वानां पत्रोत्क्वाथैश्च सेचयेत्‌ ॥४४॥

       मूलकत्रिफलार्काणां वेणूनां वरुणस्य च ।

       अग्निमन्थस्य शिग्रोश्च पत्राण्यश्मन्तकस्य च ॥४५॥

       जलेनोत्क्वाथ्य शूलार्तं स्वभ्यक्तमवगाहयेत्‌ ।

       कोलोत्क्वाथेऽथवा कोष्णे सौवीरकतुषोदके ॥४६॥

       बिल्वक्वाथेऽथवा तक्रे दधिमण्डाम्लकाञ्जिके ।

       गोमूत्रे वा सुखोष्णे तं स्वभ्यक्तमवगाहयेत्‌ ॥४७॥

       कृष्णसर्पवराहोष्ट्रजतुकावृषदंशजाम्‌ ।

       वसामभ्यञ्जने दद्याद्धूपनं चार्शसां हितम्‌ ॥४८॥

       नृकेशा: सर्पनिर्मोको वृषदंशस्य चर्म च ।

       अर्कमूलं शमीपत्रमर्शोभ्यो धूपनं हितम्‌ ॥४९॥

       तुम्बुरूणि विडङ्गानि देवदार्वक्षता घृतम्‌ ।

       बृहती चाश्वगन्धा च पिप्पल्य: सुरसा घृतम्‌ ॥५०॥

       वराहवृषविट्‌ चैव धूपनं सक्तवो घृतम्‌ ।

       कुञ्जरस्य पुरीषं तु घृतं सर्जरसस्तथा ॥५१॥

       हरिद्राचूर्णसंयुक्तं सुधाक्षीरं प्रलेपनम्‌ ।

       गोपित्तपिष्टा: पिप्पल्य: सहिरद्रा: प्रलेपनम्‌ ॥५२॥

       शिरीषबीजं कुष्ठं च पिप्पल्य: सैन्धवं गुड: ।

       अर्कक्षीरं सुधाक्षीरं त्रिफला च प्रलेपनम्‌ ॥५३॥

       पिप्पल्यश्चित्रक: श्यामा किण्वं मदनतण्डुला: ।

       प्रलेप: कुक्कुटशकृद्धरिद्रागुडसंयुत: ॥५४॥

       दन्ती श्यामाऽमृतासङ्ग: पारावतशकृद्गुड: ।

       प्रलेप: स्याद्गजास्थीनि निम्बो भल्लातकानि च ॥५५॥

       प्रलेप: स्यादलं कोष्णं वासन्तकवसायुतम्‌ ।

       शूलश्वयथुहृद्युक्तं चुलूकीवसयाऽथवा ॥५६॥

       आर्कं पय: सुधाकाण्डं कटुकालाबुपल्लवा: ।

       करञ्जो बस्तमूत्रं च लेपनं श्रेष्ठमर्शसाम्‌ ॥५७॥

       अभ्यङ्गाद्या: प्रदेहान्ता य एते परिकीर्तिता: ।

       स्तम्भश्वयथुकण्ड्‌वर्तिशमनास्तेऽर्शसां मता: ॥५८॥

       प्रदेहान्तैरुपक्रान्तान्यर्शांसि प्रस्रवन्ति हि ।

       संचितं दुष्टरुधिरं तत: संपद्यते सुखी ॥५९॥

       शीतोष्णस्निग्धरूक्षैर्हि न व्याधिरुपशाम्यति ।

       रक्ते दुष्टे भिषक्‌ तस्माद्रक्तमेवावसेचयेत्‌ ॥६०॥

       जलौकोभिस्तथा शस्त्रै: सूचीभिर्वा पुन: पुन: ।

       अवर्तमानं रुधिरं रक्तार्शोभ्य: प्रवाहयेत्‌ ॥६१॥

       गुदश्वयथुशूलार्तं मन्दाग्निं पाययेत्तु तम्‌ ।

       त्र्यूषणं पिप्पलीमूलं पाठां हिङ्गु सचित्रकम्‌ ॥६२॥

       सौवर्चलं पुष्कराख्यमजाजीं बिल्वपेषिकाम्‌ ।

       बिडं यवानीं हपुषां विडङ्गं सैन्धवं वचाम्‌ ॥६३॥

       तिन्तिडीकं च मण्डेन मद्येनोष्णोदकेन वा ।

       तथाऽर्शोग्रहणीदोषशूलानाहाद्विमुच्यते ॥६४॥

       पाचनं पाययेद्वा तद्यदुक्तं ह्यतिसारिके ।

       सगुडामभयां वाऽपि प्राशयेत्‌ पौर्वभक्तिकीम्‌ ॥६५॥

       पाययेद्वा त्रिवृच्चूर्णं त्रिफलारससंयुतम्‌ ।

       हृते गुदाश्रये दोषे गच्छन्त्यर्शांसि संक्षयम्‌ ॥६६॥

       गोमूत्राध्युषितां दद्यात्‌ सगुडां वा हरीतकीम्‌ ।

       हरीतकीं तक्रयुतां त्रिफलां वा प्रयोजयेत्‌ ॥६७॥

       सनागरं चित्रकं वा सीधुयुक्तं प्रयोजयेत्‌ ।

       दापयेच्चव्ययुक्तं वा सीधुं साजाजिचित्रकम्‌ ॥६८॥

       सुरां सहपुषापाठां दद्यात्‌ सौवर्चलान्विताम्‌ ।

       दधित्थबिल्वसंयुक्तं युक्तं वा चव्यचित्रकै: ॥६९॥

       भल्लातकयुतं वाऽपि प्रदद्यात्तक्रतर्पणम्‌ ।

       बिल्वनागरयुक्तं वा यवान्या चित्रकेण च ॥७०॥

       चित्रकं हपुषां हिङ्गुं दद्याद्वा तक्रसंयुतम्‌ ।

       पञ्चकोलयुतं वाऽपि तक्रमस्मै प्रदापयेत्‌ ॥७१॥

       हपुषां कुञ्चिकां धान्यमजाजीं कारवीं शटीम्‌ ।

       पिप्पलीं पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम्‌ ॥७२॥

       यवानीं चाजमोदां च चूर्णितं तक्रसंयुतम्‌ ।

       मन्दाम्लकटुकं विद्वान्‌ स्थापयेद्घृतभाजने ॥७३॥

       व्यक्ताम्लकटुकं जातं तक्रारिष्टं मुखप्रियम्‌ ।

       प्रपिबेन्मात्रया कालेष्वन्नस्य तृषितस्त्रिषु ॥७४॥

       दीपनं रोचनं वर्ण्यं कफवातानुलोमनम्‌ ।

       गुदश्वयथुकण्ड्‌वर्तिनाशनं बलवर्धनम्‌ ॥७५॥

                           इति तक्रारिष्ट: ।

       त्वचं चित्रकमूलस्य पिष्ट्वा कुम्भं प्रलेपयेत्‌ ।

       तक्रं वा दधि वा तत्र जातमर्शोहरं पिबेत्‌ ॥७६॥

       वातश्लेष्मार्शसां तक्रात्‌ परं नास्तीह भेषजम्‌ ।

       तत्‌ प्रयोज्यं यथादोषं सस्नेहं रूक्षमेव वा ॥७७॥

       सप्ताहं वा दशाहं वा पक्षं मासमथापि वा ।

       बलकालविशेषज्ञो भिषक्‌ तक्रं प्रयोजयेत्‌ ॥७८॥

       अत्यर्थमृदुकायाग्नेस्तक्रमेवावचारयेत्‌ ।

       सायं वा लाजशक्तूनां दद्यात्तक्रावलेहिकाम्‌ ॥७९॥

       जीर्णे तक्रे प्रदद्याद्वा तक्रपेयां ससैन्धवाम्‌ ।

       तक्रानुपानं सस्नेहं तक्रौदनमत: परम्‌ ॥८०॥

       यूषैर्मांसरसैर्वाऽपि भोजयेत्तक्रसंयुतै: ।

       यूषै रसेन वाऽप्यूर्ध्वं तक्रसिद्धेन भोजयेत्‌ ॥८१॥

       कालक्रमज्ञ: सहसा न च तक्रं निवर्तयेत्‌ ।

       तक्रप्रयोगो मासान्त: क्रमेणोपरमो हित: ॥८२॥

       अपकर्षो यथोत्कर्षो न त्वन्नादपकृष्यते ।

       शक्त्यागमनरक्षार्थं दाढर्यार्थमनलस्य च ॥८३॥

       बलोपचयवर्णार्थमेष निर्दिश्यते क्रम: ।

       रूक्षमर्धोद्धृतस्नेहं यतश्चानुद्धृतं घृतम्‌ ॥८४॥

       तक्रं दोषाग्निबलवित्‌ त्रिविधं तत्‌ प्रयोजयेत्‌ ।

       हतानि न विरोहन्ति तक्रेण गुदजानि तु ॥८५॥

       भूमावपि निषिक्तं तद्दहेत्तक्रं तृणोलुपम्‌ ।

       किं पुनर्दीप्तकायाग्ने: शुष्काण्यर्शांसि देहिन: ॥८६॥

       स्रोत:सु तक्रशुद्धेषु रस: सम्यगुपैति य: ।

       तेन पुष्टिर्बलं वर्ण: प्रहर्षश्चोपजायते ॥८७॥

       वातश्लेष्मविकाराणां शतं चापि निवर्तते ।

       नास्ति तक्रात्‌ परं किंचिदौषधं कफवातजे ॥८८॥

       पिप्पलीं पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम्‌ ।

       शृङ्गवेरमजाजीं च कारवीं धान्यतुम्बुरु ॥८९॥

       बिल्वं कर्कटकं पाठां पिष्ट्वा पेयां विपाचयेत्‌ ।

       फलाम्लां यमकैर्भृष्टां तां दद्याद्‌गुदजापहाम्‌ ॥९०॥

       एतैश्चैव खडान्‌ कुर्यादेतैश्च विपचेज्जलम्‌ ।

       एतैश्चैव घृतं साध्यमर्शसां विनिवृत्तये ॥९१॥

       शटीपलाशसिद्धां वा पिप्पल्या नागरेण वा ।

       दद्याद्यवागूं तक्राम्लां मरिचैरवचूर्णिताम्‌ ॥९२॥

       शुष्कमूलकयूषं वा यूषं कौलत्थमेव वा ।

       दधित्थबिल्वयूषं वा सकुलत्थमकुष्ठकम्‌ ॥९३॥

       छागलं वा रसं दद्याद्यूषैरेभिर्विमिश्रितम्‌ ।

       लावादीनां फलाम्लं वा सतक्रं ग्राहिभिर्युतम्‌ ॥९४॥

       रक्तशालिर्महाशालि: कलमो लाङ्गल: सित: ।

       शारद: षष्टिकश्चैव स्यादन्नविधिरर्शसाम्‌ ॥९५॥

       इत्युक्तो भिन्नशकृतामर्शसां च क्रियाक्रम: ।

       येऽत्यर्थं गाढशकृतस्तेषां वक्ष्यामि भेषजम्‌ ॥९६॥

       सस्नेहै: शक्तुभिर्युक्तां प्रसन्नां लवणीकृताम्‌ ।

       दद्यान्मत्स्याण्डिकां पूर्वं भक्षयित्वा सनागराम्‌ ॥९७॥

       गुडं सनागरं पाठां फलाम्लं पाययेच्च तम्‌ ।

       गुडं घृतयवक्षारयुक्तं वाऽपि प्रयोजयेत्‌ ॥९८॥

       यवानीं नागरं पाठां दाडिमस्य रसं गुडम्‌ ।

       सतक्रलवणं दद्याद्वातवर्चोऽनुलोमनम्‌ ॥९९॥

       दु:स्पर्शकेन बिल्वेन यवान्या नागरेण वा ।

       एकैकेनापि संयुक्ता पाठा हन्त्यर्शसां रुजम्‌ ॥१००॥

       प्राग्भक्तं यमके भृष्टान्‌ सक्तुभिश्चावचूर्णितान्‌ ।

       करञ्जपल्लवान्‌ दद्याद्वातवर्चोऽनुलोमनान्‌ ॥१०१॥

       मदिरां वा सलवणां सीधुं सौवीरकं तथा ।

       गुडनागरसंयुक्तं पिबेद्वा पौर्वभक्तिकम्‌ ॥१०२॥

       पिप्पलीनागरक्षारकारवीधान्यजीरकै: ।

       फाणितेन च संयोज्य फलाम्लं दापयेद्घृतम्‌ ॥१०३॥

       पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रको हास्तिपिप्पली ।

       शृङ्गवेरयवक्षारौ तै: सिद्धं वा पिबेृतम्‌ ॥१०४॥

       चव्यचित्रकसिद्धं वा गुडक्षारसमन्वितम्‌ ।

       पिप्पलीमूलसिद्धं वा सगुडक्षारनागरम्‌ ॥१०५॥

       पिप्पलीपिप्पलीमूलदधिदाडिमधान्यकै: ।

       सिद्धं सर्पिर्विधातव्यं वातवर्चोविबन्धनुत्‌ ॥१०६॥

       चव्यं त्रिकटुकं पाठां क्षारं कुस्तुम्बुरूणि च ।

       यवानीं पिप्पलीमूलमुभे च विडसैन्धवे ॥१०७॥

       चित्रकं बिल्वमभयां पिष्ट्वा सर्पिर्विपाचयेत्‌ ।

       शकृद्वातानुलोम्यार्थं जाते दध्नि चतुर्गुणे ॥१०८॥

       प्रवाहिकां गुदभ्रंशं मूत्रकृच्छ्रं परिस्रवम्‌ ।

       गुदवङ्‌क्षणशूलं च घृतमेतद्व्यपोहति ॥१०९॥

       नागरं पिप्पलीमूलं चित्रको हस्तिपिप्पली ।

       श्वदंष्ट्रा पिप्पली धान्यं बिल्वं पाठा यवानिका ॥११०॥

       चाङ्गेरीस्वरसे सर्पि: कल्कैरेतैर्विपाचयेत्‌ ।

       चतुर्गुणेन दध्ना च तद्घृतं कफवातनुत्‌ ॥१११॥

       अर्शांसि ग्रहणीदोषं मूत्रकृच्छ्रं प्रवाहिकाम्‌ ।

       गुदभ्रंशार्तिमानाहं घृतमेतद्व्यपोहति ॥११२॥

       पिप्पलीं नागरं पाठां श्वदंष्ट्रां च पृथक्‌ पृथक्‌ ।

      भागांस्त्रिपलिकान्‌ कृत्वा कषायमुपकल्पयेत्‌ ॥११३॥

       गण्डीरं पिप्पलीमूलं व्योषं चव्यं च चित्रकम्‌ ।

       पिष्ट्वा कषाये विनयेत्‌ पूते द्विपलिकं भिषक्‌ ॥११४॥

       पलानि सर्पिषस्तस्मिंश्चत्वारिंशत्‌ प्रदापयेत्‌ ।

       चाङ्गेरीस्वरसं तुल्यं सर्पिषा दधि षड्‌गुणम्‌ ॥११५॥

       मृद्वग्निना तत: साध्यं सिद्धं सर्पिर्निधापयेत्‌ ।

       तदाहारे विधातव्यं पाने प्रायोगिके विधौ ॥११६॥

       ग्रहण्यर्शोविकारघ्नं गुल्महृद्रोगनाशनम्‌ ।

       शोथप्लीहोदरानाहमूत्रकृच्छ्रज्वरापहम्‌ ॥११७॥

       कासहिक्कारुचिश्वाससूदनं पार्श्वशूलनुत्‌ ।

       बलपुष्टिकरं वर्ण्यमग्निसंदीपनं परम्‌ ॥११८॥   

       सगुडां पिप्पलीयुक्तां घृतभृष्टां हरीतकीम्‌ ।

       त्रिवृद्दन्तीयुतां वाऽपि भक्षयेदानुलोमिकीम्‌ ॥११९॥

       विड्‌वातकफपित्तानामानुलोम्येऽथ निर्वृते ।

       गुदेऽर्शांसि प्रशाम्यन्ति पावकश्चाभिवर्धते ॥१२०॥

       बर्हितित्तिरिलावानां रसानम्लान्‌ सुसंस्कृतान्‌ ।

       दक्षाणां वर्तकानां च दद्याद्विड्‌वातसंग्रहे ॥१२१॥

       त्रिवृद्दन्तीपलाशानां चाङ्गेर्याश्चित्रकस्य च ।

       यमके भर्जितं दद्याच्छाकं दधिसमन्वितम्‌ ॥१२२॥

       उपोदिकां तण्डुलीयं वीरां वास्तुकपल्लवान्‌ ।

       सुवर्चलां सलोणीकां यवशाकमवल्गुजम्‌ ॥१२३॥

       काकमाचीं रुहापत्रं महापत्रं तथाऽम्लिकाम्‌ ।

       जीवन्ती शटिशाकं च शाकं गृञ्जनकस्य च ॥१२४॥

       दधिदाडिमसिद्धानि यमके भर्जितानि च ।

       धान्यनागरयुक्तानि शाकान्येतानि दापयेत्‌ ॥१२५॥

       गोधालोपाकमार्जारश्वाविदुष्ट्रगवामपि ।

       कूर्मशल्लकयोश्चैव साधयेच्छाकवद्रसान्‌ ॥१२६॥

       रक्तशाल्योदनं दद्याद्रसैस्तैर्वातशान्तये ।

       ज्ञात्वा वातोल्बणं रूक्षं मन्दाग्निं गुदजातुरम्‌ ॥१२७॥

       मदिरां शार्करं जातं सीधुं तक्रं तुषोदकम्‌ ।

       अरिष्टं दधिमण्डं वा शृतं वा शिशिरं जलम्‌ ॥१२८॥

       कण्टकार्या शृतं वाऽपि शृतं नागरधान्यकै: ।

       अनुपानं भिषग्दद्याद्वातवर्चोऽनुलोमनम्‌ ॥१२९॥

       उदावर्तपरीता ये ये चात्यर्थं विरूक्षिता: ।

       विलोमवाता: शूलार्तास्तेष्विष्टमनुवासनम्‌ ॥१३०॥

       पिप्पलीं मदनं बिल्वं शताह्वां मधुकं वचाम्‌ ।

       कुष्ठं शटीं पुष्कराख्यं चित्रकं देवदारु च ॥१३१॥

       पिष्ट्वा तैलं विपक्तव्यं पयसा द्विगुणेन च ।

       अर्शसां मूढवातानां तच्छ्रेष्ठमनुवासनम्‌ ॥१३२॥

       गुदनि:सरणं शूलं मूत्रकृच्छ्रं प्रवाहिकाम्‌ ।

       कट्यूरुपृष्ठदौर्बल्यमानाहं वङ्‌क्षणाश्रयम्‌ ॥१३३॥

       पिच्छास्रावं गुदे शोफं वातवर्चोविनिग्रहम्‌ ।

       उत्थानं बहुशो यच्च जयेत्तच्चानुवासनात्‌ ॥१३४॥

       आनुवासनिकै: पिष्टै: सुखोष्णै: स्नेहसंयुतै: ।

       दार्वन्तै: स्तब्धशूलानि गुदजानि प्रलेपयेत्‌ ॥१३५॥

       दिग्धास्तै: प्रस्रवन्त्याशु श्लेष्मपिच्छां सशोणिताम्‌ ।

       कण्डू: स्तम्भ: सरुक्‌ शोफ: स्रुतानां विनिवर्तते ॥१३६॥

       निरूहं वा प्रयुञ्जीत सक्षीरं दाशमूलिकम्‌ ।

       समूत्रस्नेहलवणं कल्कैर्युक्तं फलादिभि: ॥१३७॥

       हरीतकीनां प्रस्थार्धं प्रस्थमामलकस्य च ।

       स्यात्‌ कपित्थाद्दशपलं ततोऽर्धा चेन्द्रवारुणी ॥१३८॥

       विडङ्गं पिप्पली लोध्रं मरिचं सैलवालुकम्‌ ।

       द्विपलांशं जलस्यैतच्चतुर्द्रोणे विपाचयेत्‌ ॥१३९॥

       द्रोणशेषे रसे तस्मिन्‌ पूते शीते समावपेत्‌ ।

       गुडस्य द्विशतं तिष्ठेत्तत्‌ पक्षं घृतभाजने ॥१४०॥

       पक्षादूर्ध्वं भवेत्‌ पेया ततो मात्रा यथाबलम्‌ ।

       अस्याभ्यासादरिष्टस्य गुदजा यान्ति संक्षयम्‌ ॥१४१॥

       ग्रहणीपाण्डुहृद्रोगप्लीहगुल्मोदरापह: ।

       कुष्ठशोफारुचिहरो बलवर्णाग्निवर्धन: ॥१४२॥

       सिद्धोऽयमभयारिष्ट: कामलाश्वित्रनाशन: ।

       कृमिग्रन्थ्यर्बुदव्यङ्गराजक्ष्मज्वरान्तकृत्‌ ॥१४३॥

                           इत्यभयारिष्ट:।

       दन्तीचित्रकमूलानामुभयो: पञ्चमूलयो: ।

       भागान्‌ पलांशानापोथ्य जलद्रोणे विपाचयेत्‌ ॥१४४॥

       त्रिपलं त्रिफलायाश्च दलानां तत्र दापयेत्‌ ।

       रसे चतुर्थशेषे तु पूते शीते समावपेत्‌ ॥१४५॥

       तुलां गुडस्य तत्तिष्ठेन्मासार्धं घृतभाजने ।

       तन्मात्रया पिबन्नित्यमर्शोभ्यो विप्रमुच्यते ॥१४६॥

       ग्रहणीपाण्डुरोगघ्नं वातवर्चोऽनुलोमनम्‌ ।

       दीपनं चारुचिघ्नं च दन्त्यरिष्टमिमं विदु: ॥१४७॥

                           इति दन्त्यरिष्ट: ।

       हरीतकीफलप्रस्थं प्रस्थमामलकस्य च ।

       विशालाया दधित्थस्य पाठाचित्रकमूलयो: ॥१४८॥

       द्वे द्वे पले समापोथ्य द्विद्रोणे साधयेदपाम्‌ ।

       पादावशेषे पूते च रसे तस्मिन्‌ प्रदापयेत्‌ ॥१४९॥

       गुडस्यैकां तुलां वैद्यस्तत्‌ स्थाप्यं घृतभाजने ।

       पक्षस्थितं पिबेदेनं ग्रहण्यर्शोविकारवान्‌ ॥१५०॥

       हृत्पाण्डुरोगं प्लीहानं कामलां विषमज्वरम्‌ ।

       वर्चोमूत्रानिलकृतान्‌ विबन्धानग्निमार्दवम्‌ ॥१५१॥

       कासं गुल्ममुदावर्तं फलारिष्टो व्यपोहति ।

       अग्निसंदीपनो ह्येष कृष्णात्रेयेण भाषित: ॥१५२॥

                            इति फलारिष्ट: ।

       दुरालभाया: प्रस्थ: स्याच्चित्रकस्य वृषस्य च ।

       पथ्यामलकयोश्चैव पाठाया नागरस्य च ॥१५३॥

       दन्त्याश्च द्विपलान्‌ भागाञ्जलद्रोणे विपाचयेत्‌ ।

       पादावशेषे पूते च सुशीते शर्कराशतम्‌ ॥१५४॥

       प्रक्षिप्य स्थापयेत्‌ कुम्भे मासार्धं घृतभाविते ।

       प्रलिप्ते पिप्पलीचव्यप्रियङ्गुक्षौद्रसर्पिषा ॥१५५॥ 

       तस्य मात्रां पिबेत्‌ काले शर्करस्य यथाबलम्‌ ।

       अर्शांसि ग्रहणीदोषमुदावर्तमरोचकम्‌ ॥१५६॥

       शकृन्मूत्रानिलोद्गारविबन्धानग्निमार्दवम्‌ ।

       हृद्रोगं पाण्डुरोगं च सर्वमेतेन साधयेत्‌ ॥१५७॥

                           इति द्वितीयफलारिष्ट: ।

       नवस्यामलकस्यैकां कुर्याज्जर्जरितां तुलाम्‌ ।

       कुडवांशाश्च पिप्पल्यो विडङ्गं मरिचं तथा ॥१५८॥

       पाठां च पिप्पलीमूलं क्रमुकं चव्यचित्रकौ ।

       मञ्जिष्ठैल्वालुकं लोध्रं पलिकानुपकल्पयेत्‌ ॥१५९॥

       कुष्ठं दारुहरिद्रां च सुराह्वं सारिवाद्वयम्‌ ।

       इन्द्राह्वं भद्रमुस्तं च कुर्यादर्धपलोन्मितम्‌ ॥१६०॥

       चत्वारि नागपुष्पस्य पलान्यभिनवस्य च ।

       द्रोणाभ्यामम्भसो द्वाभ्यां साधयित्वाऽवतारयेत्‌ ॥१६१॥

       पादावशेषे पूते च शीते तस्मिन्‌ प्रदापयेत्‌ ।

       मृद्वीकाद्व्याढकरसं शीतं निर्यूहसंमितम्‌ ॥१६२॥

       शर्करायाश्च भिन्नाया दद्याद्द्विगुणितां तुलाम्‌ ।

       कुसुमस्य रसस्यैकमर्धप्रस्थं नवस्य च ॥१६३॥

       त्वगेलाप्लवपत्राम्बुसेव्यक्रमुककेशरान्‌ ।

       चूर्णयित्वा तु मतिमान्‌ कार्षिकानत्र दापयेत्‌ ॥१६४॥

       तत्‌ सर्वं स्थापयेत्‌ पक्षं सुचौक्षे घृतभाजने ।

       प्रलिप्ते सर्पिषा किंचिच्छर्करागुरुधूपिते ॥१६५॥

       पक्षादूर्ध्वमरिष्टोऽयं कनको नाम विश्रुत: ।

       पेय: स्वादुरसो हृद्य: प्रयोगाद्भक्तरोचन: ॥१६६॥

       अर्शांसि ग्रहणीदोषमानाहमुदरं ज्वरम्‌ ।

       हृद्रोगं पाण्डुतां शोथं गुल्मं वर्चोविनिग्रहम्‌ ॥१६७॥

       कासं श्लेष्मामयांश्चोग्रान्‌ सर्वानेवापकर्षति ।

       वलीपलितखालित्यं दोषजं च व्यपोहति ॥१६८॥

                           इति कनकारिष्ट: ।

       पत्रभङ्गोदकै: शौचं कुर्यादुष्णेन वाऽम्भसा ।

       इति शुष्कार्शसां सिद्धमुक्तमेतच्चिकित्सितम्‌ ॥१६९॥

       चिकित्सितमिदं सिद्धं स्राविणां शृण्वत: परम्‌ ।

       तत्रानुबन्धो द्विविध: श्लेष्मणो मारुतस्य च ॥१७०॥

       विट्‌ श्यावं कठिनं रूक्षं चाधो वायुर्न वर्तते ।

       तनु चारुणवर्णं च फेनिलं चासृगर्शसाम्‌ ॥१७१॥

       कट्यूरुगुदशूलं च दौर्बल्यं यदि चाधिकम्‌ ।

       तत्रानुबन्धो वातस्य हेतुर्यदि च रूक्षणम्‌ ॥१७२॥

       शिथिलं श्वेतपीतं च विट्‌ स्निग्धं गुरु शीतलम्‌ ।

       यद्यर्शसां घनं चासृक्‌ तन्तुमत्‌ पाण्डु पिच्छिलम्‌ ॥१७३॥

       गुदं सपिच्छं स्तिमितं गुरु स्निग्धं च कारणम्‌ ।

       श्लेष्मानुबन्धो विज्ञेयस्तत्र रक्तार्शसां बुधै: ॥१७४॥

       स्निग्धशीतं हितं वाते रूक्षशीतं कफानुगे ।

       चिकित्सितमिदं तस्मात्‌ संप्रधार्य प्रयोजयेत्‌ ॥१७५॥

       पित्तश्लेष्माधिकं मत्वा शोधनेनोपपादयेत्‌ ।

       स्रवणं चाप्युपेक्षेत लङ्घनैर्वा समाचरेत्‌ ॥१७६॥

       प्रवृत्तमादावर्शोभ्यो यो निगृह्णात्यबुद्धिमान्‌ ।

       शोणितं दोषमनिलं तद्रोगाञ्जनयेद्बहून्‌ ॥१७७॥

       रक्तपित्तं ज्वरं तृष्णामग्निसादमरोचकम्‌ ।

       कामलां श्वयथुं शूलं गुदवङ्‌क्षणसंश्रयम्‌ ॥१७८॥

       कण्ड्‌वरु: कोठपिडका: कुष्ठं पाण्ड्‌वाह्वयं गदम्‌ ।

       वातमूत्रपुरीषाणां विबन्धं शिरसो रुजम्‌ ॥१७९॥

       स्तैमित्यं गुरुगात्रत्वं तथाऽन्यान्‌ रक्तजान्‌ ।

       तस्मात्‌ स्रुते दुष्टरक्ते रक्तसंग्रहणं हितम्‌ ॥१८०॥

       हेतुलक्षणकालज्ञो बलशोणितवर्णवित्‌ ।

       कालं तावदुपेक्षेत यावन्नात्ययमाप्नुयात्‌ ॥१८१॥

      अग्निसंदीपनार्थं च रक्तसंग्रहणाय च ।

       दोषाणां पाचनार्थं च परं तिक्तैरुपाचरेत्‌ ॥१८२॥

       यत्तु प्रक्षीणदोषस्य रक्तं वातोल्बणस्य च ।

       वर्तते स्नेहसाध्यं तत्‌ पानाभ्यङ्गानुवासनै: ॥१८३॥

       यत्तु पित्तोल्बणं रक्तं घर्मकाले प्रवर्तते ।

       स्तम्भनीयं तदेकान्तान्न चेद्वातकफानुगम्‌ ॥१८४॥

       कुटजत्वङ्निर्यूहः सनागर: स्निग्धरक्तसंग्रहण: ।

       त्वग्दाडिमस्य तद्वत्‌ सनागरश्चन्दनरसश्च ॥१८५॥

       चन्दनकिराततिक्तकधन्वयवासा: सनागरा: क्वथिता: ।

       रक्तार्शसां प्रशमना

       दार्वीत्वगुशीरनिम्बाश्च ॥१८६॥

       सातिविषा कुटजत्वक्‌

       फलं च सरसाञ्जनं मधुयुतानि ।

       रक्तापहानि दद्यात्‌

       पिपासवे तण्डुलजलेन ॥१८७॥

       कुटजत्वचो विपाच्यं पलशतमार्द्रं महेन्द्रसलिलेन ।

       यावत्स्याद्गतरसं तद्‌द्रव्यं पूतो रसस्ततो ग्राह्य: ॥१८८॥

       मोचरस: ससमङ्ग:

       फलिनी च समांशिकैस्त्रिभिस्तैश्च ।

       वत्सकबीजं तुल्यं

       चूर्णितमत्र प्रदातव्यम्‌ ॥१८९॥

       पूतोत्क्वथित: सान्द्र: स रसो दर्वीप्रलेपनो ग्राह्य: ।

       मात्राकालोपहिता रसक्रियैषा जयत्यसृक्स्रावम्‌ ॥१९०॥

       छगलीपयसा पीता पेयामण्डेन वा यथाग्निबलम्‌ ।

       जीर्णौषधश्च शालीन्‌ पयसा छागेन भुञ्जीत ॥१९१॥

       रक्तार्शांस्यतिसारं रक्तं सासृग्रुजो निहन्त्याशु ।

       बलवच्च रक्तपित्तं रसक्रियैषा जयत्युभयभागम्‌ ॥१९२॥

                                  इति कुटजादिरसक्रिया ।

       नीलोत्पलं समङ्गा मोचरसश्चन्दनं तिला लोध्रम्‌ ।

       पीत्वा च्छागलीपयसा भोज्यं पयसैव शाल्यन्नम्‌ ॥१९३॥

       छागलिपय: प्रयुक्तं निहन्ति रक्तं सवास्तुकरसं च ।

       धन्वविहङ्गमृगाणां रसो निरम्ल: कदम्लो वा ॥१९४॥

       पाठा वत्सकबीजं रसाञ्जनं नागरं यवान्यश्च ।

       बिल्वमिति चार्शसैश्चूर्णितानि पेयानि शूलेषु ॥१९५॥

       दार्वी किराततिक्तं मुस्तं दु:स्पर्शकश्च रुधिरघ्नम ।

       रक्तेऽतिवर्तमाने शूले च घृतं विधातव्यम्‌ ॥१९६॥

       कुटजफलवल्ककेशरनीलोत्पललोध्रधातकीकल्कै: ।

       सिद्धं घृतं विधेयं शूले रक्तार्शसां भिषजा ॥१९७॥

       सर्पि: सदाडिमरसं सयावशूकं शृतं जयत्याशु ।

       रक्तं सशूलमथवा निदिग्धिकादुग्धिकासिद्धम्‌ ॥१९८॥

       लाजापेया पीता सचुक्रिका केशरोत्पलै: सिद्धा ।

       हन्त्याश्वस्रस्रावं तथा बलापृश्निपर्णीभ्याम्‌ ॥१९९॥

       ह्रीवेरबिल्वनागरनिर्यूहे साधितां सनवनीताम्‌ ।

       वृक्षाम्लदाडिमाम्लामम्लीकाम्लां सकोलाम्लाम्‌ ॥२००॥

       गृञ्जनकसुरासिद्धां दद्याद्यमकेन भर्जितां पेयाम्‌ ।

       रक्तातिसारशूलप्रवाहिकाशोथनिग्रहणीम्‌ ॥२०१॥

       काश्मर्यामलकानां सकर्बुदारान्‌ फलाम्लांश्च।

       गृञ्जनकशाल्मलीनां क्षीरिण्याश्चुक्रिकायाश्च ॥२०२॥

      न्यग्रोधशुङ्गकानां खण्डांस्तथा कोविदारपुष्पाणाम्‌ ।

       दध्न: सरेण सिद्धान्‌ दद्याद्रक्ते प्रवृत्तेऽति ॥२०३॥

       सिद्धं पलाण्डुशाकं तक्रेणोपोदिकां सबदराम्लाम्‌ ।

       रुधिरस्रवे प्रदद्यान्मसूरसूपं च तक्राम्लम्‌ ॥२०४॥

       पयसा शृतेन यूषैर्मसूरमुद्गाढकीमकुष्ठानाम्‌ ।

       भोजनमद्यादम्लै: शालिश्यामाककोद्रवजम्‌ ॥२०५॥

       शशहरिणलावमांसै: कपिञ्जलैणेयकै: सुसिद्धैश्च ।

       भोजनमद्यादम्लैर्मधुरैरीषत्‌ समरिचैर्वा ॥२०६॥

       दक्षशिखितित्तिरिरसैर्द्विककुदलोपाकजैश्च मधुराम्लै: ।

       अद्याद्रसैरतिवहेष्वर्श:स्वनिलोल्बणशरीर: ॥२०७॥

       रसखडयूषयवागूसंयोगत: केवलोऽथवा जयति ।

       रक्तमतिवर्तमानं वातं च पलाण्डुरुपयुक्त: ॥२०८॥

       छागान्तराधि तरुणं

       सरुधिरमुपसाधितं बहुपलाण्डु ।

       व्यत्यासान्मधुराम्लं

       विट्‌शोणितसंक्षये देयम्‌ ॥२०९॥

       नवनीततिलाभ्यासात्‌

       केशरनवनीतशर्कराभ्यासात्‌ ।

       दधिसरमथिताभ्यासादर्शांस्यपयान्ति रक्तानि ॥२१०॥

       नवनीतघृतं छागं मांसं च सषष्टिक: शालि: ।

       तरुणश्च सुरामण्डस्तरुणी च सुरा निहन्त्यस्रम्‌ ॥२११॥

       प्रायेण वातबहुलान्यर्शांसि भवन्त्यतिस्रुते रक्ते ।

       दुष्टेऽपि च कफपित्ते तस्मादनिलोऽधिको ज्ञेय: ॥२१२॥

       दृष्ट्वा तु रक्तपित्तं प्रबलं कफवातलिङ्गमल्पं च ।

       शीता क्रिया प्रयोज्या यथेरिता वक्ष्यते चान्या ॥२१३॥

       मधुकं सपञ्चवल्कं बदरीत्वगुदुम्बरं धवपटोलम्‌ ।

       परिषेचने विदध्याद्वृषककुमयवासनिम्बांश्च ॥२१४॥

       रक्तेऽतिवर्तमाने दाहे क्लेदेऽवगाहयेच्चापि ।

       मधुकमृणालपद्मकचन्दनकुशकासनिष्क्वाथे ॥२१५॥

       इक्षुरसमधुकवेतसनिर्यूहे शीतले पयसि वा तम्‌ ।

       अवगाहयेत्‌ प्रदिग्धं पूर्वं शिशिरेण तैलेन ॥२१६॥

       दत्त्वा घृतं सशर्करमुपस्थदेशे गुदे त्रिकदेशे च ।

       शिशिरजलस्पर्शसुखा धारा प्रस्तम्भनी योज्या ॥२१७॥

       कदलीदलैरभिनवै: पुष्करपत्रैश्च शीतजलसिक्तै: ।

       प्रच्छादनं मुहुर्मुहुरिष्टं पद्मोत्पलदलैश्च ॥२१८॥

       दूर्वाघृतप्रदेह: शतधौतसहस्रधौतमपि सर्पि: ।

       व्यजनपवन: सुशीतो रक्तस्रावं जयत्याशु ॥२१९॥

       समङ्गामधुकाभ्यां

       तिलमधुकाभ्यां रसाञ्जनघृताभ्याम्‌ ।

       सर्जरसघृताभ्यां वा

       निम्बघृताभ्यां मधुघृताभ्यां वा ॥२२०॥

       दार्वीत्वक्‌सर्पिर्भ्यां

       सचन्दनाभ्यामथोत्पलघृताभ्याम्‌ ।

       दाहे क्लेदे च गुदभ्रंशे गुदजा: प्रतिसारणीया: स्यु: ॥२२१॥

       आभि: क्रियाभिरथवा शीतभिर्यस्य तिष्ठाति न रक्तम्‌ ।

       तं काले स्निग्धोष्णैर्मांसरसैस्तर्पयेन्मतिमान्‌ ॥२२२॥

       अवपीडकसर्पिर्भि: कोष्णैर्घृततैलिकैस्तथाऽभ्यङ्गै: ।

       क्षीरघृततैलसेकै: कोष्णैस्तमुपाचरेदाशु ॥२२३॥

       कोष्णेन वातप्रबले घृतमण्डेनानुवासयेच्छीघ्रम्‌ ।

       पिच्छाबस्तिं दद्यात्‌ काले तस्याथवा सिद्धम्‌ ॥२२४॥

       यवासकुशकाशानां मूलं पुष्पं च शाल्मलम्‌ ।

       न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थशुङ्गाश्च द्विपलोन्मिता: ॥२२५॥

       त्रिप्रस्थं सलिलस्यैतत्‌ क्षीरप्रस्थं च साधयेत्‌ ।

       क्षीरशेषं कषायं च पूतं कल्कैर्विमिश्रयेत्‌ ॥२२६॥

       कल्का: शाल्मलिनिर्याससमङ्गाचन्दनोत्पलम्‌ ।

       वत्सकस्य च बीजानि प्रियङ्गु: पद्मकेशरम्‌ ॥२२७॥

      पिच्छाबस्तिरयं सिद्ध: सघृतक्षौद्रशर्कर: ।

       प्रवाहिकागुदभ्रंशरक्तस्रावज्वरापह: ॥२२८॥

       प्रपौण्डरीकं मधुकं पिच्छाबस्तौ यथेरितान्‌ ।

       पिष्ट्वाऽनुवासनं स्नेहं क्षीरद्विगुणितं पचेत्‌ ॥२२९॥

                           इति पिच्छाबस्ति: ।

       ह्रीबेरमुत्पलं लोध्रं समङ्गाचव्यचन्दनम्‌ ।

       पाठा सातिविषा बिल्वं धातकी देवदारु च ॥२३०॥

       दार्वीत्वङ्‌ नागरं मांसी मुस्तं क्षारो यवाग्रज: ।

       चित्रकश्चेति पेष्याणि चाङ्गेरीस्वरसे घृतम्‌ ॥२३१॥

       ऐकध्यं साधयेत्‌ सर्वं तत्‌ सर्पि: परमौषधम्‌ ।

       अर्शोतिसारग्रहणीपाण्डुरोगे ज्वरेऽरुचौ ॥२३२॥

       मूत्रकृच्छ्रे गुदभ्रंशे बस्त्यानाहे प्रवाहणे ।

       पिच्छास्रावेऽर्शसां शूले योज्यमेतत्‌ त्रिदोषनुत्‌ ॥२३३॥

                           इति ह्रीवेरादिघृतम्‌ ।

       अवाक्पुष्पी बला दार्वी पृश्निपर्णी त्रिकण्टक: ।

       न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थशुङ्गाश्च द्विपलोन्मिता: ॥२३४॥

       कषाय एषां पेष्यास्तु जीवन्ती कटुरोहिणी ।

       पिप्पली पिप्पलीमूलं नागरं सुरदारु च ॥२३५॥

       कलिङ्गा: शाल्मलं पुष्पं वीरा चन्दनमुत्पलम्‌ ।

       कट्‌फलं चित्रको मुस्तं प्रियङ्‌ग्वतिविषास्थिरा: ॥२३६॥

       पद्मोत्पलानां किञ्जल्क: समङ्गा सनिदिग्धिका ।

       बिल्वं मोचरस: पाठा भागा: कर्षसमन्विता: ॥२३७॥

       चतुष्प्रस्थे शृतं प्रस्थं कषायमवतारयेत्‌ ।

       त्रिंशत्पलानि प्रस्थोऽत्र विज्ञेयो द्विपलाधिक: ॥२३८॥

       सुनिषण्णकचाङ्गेर्यो: प्रस्थौ द्वौ स्वरसस्य च ।

       सर्वैरेतैर्यथोद्दिष्टैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥२३९॥

       एतदर्श:स्वतीसारे रक्तस्रावे त्रिदोषजे ।

       प्रवाहणे गुदभ्रंशे पिच्छासु विविधासु च ॥२४०॥

       उत्थाने चातिबहुश: शोथशूले गुदाश्रये ।

       मूत्रग्रहे मूढवाते मन्देऽग्नावरुचावपि ॥२४१॥

       प्रयोज्यं विधिवत्‌ सर्पिर्बलवर्णाग्निवर्धनम्‌ ।

       विविधेष्वन्नपानेषु केवलं वा निरत्ययम्‌ ॥२४२॥

                           इति सुनिषण्णकचाङ्गेरीघृतम्‌ ।

       भवन्ति चात्र–

       व्यत्यासान्मधुराम्लानि शीतोष्णानि च योजयेत्‌ ।

       नित्यमग्निबलापेक्षी जयत्यर्श:कृतान्‌ गदान्‌ ॥२४३॥

       त्रयो विकारा: प्रायेण ये परस्परहेतव: ।

       अर्शांसि चातिसारश्च ग्रहणीदोष एव च ॥२४४॥

       एषामग्निबले हीने वृद्धिर्वृद्धे परिक्षय: ।

       तस्मादग्निबलं रक्ष्यमेषु त्रिषु विशेषत: ॥२४५॥

       भृष्टै: शाकैर्यवागूभिर्यूषैर्मांसरसै: खडै: ।

       क्षीरतक्रप्रयोगैश्च विविधैर्गुदजाञ्जयेत्‌ ॥२४६॥

       यद्वायोरानुलोम्याय यदग्निबलवृद्धये ।

       अन्नपानौषधद्रव्यं तत्‌ सेव्यं नित्यमर्शसै: ॥२४७॥

       यदतो विपरीतं स्यान्निदाने यच्च दर्शितम्‌ ।

       गुदजाभिपरीतेन तत्‌ सेव्यं न कदाचन ॥२४८॥

       तत्र श्लोका:–

       अर्शसां द्विविधं जन्म पृथगायतनानि च ।

       स्थानसंस्थानलिङ्गानि साध्यासाध्यविनिश्चय: ॥२४९॥

       अभ्यङ्गा: स्वेदनं धूमा: सावगाहा: प्रलेपना: ।

       शोणितस्यावसेकश्च योगा दीपनपाचना: ॥२५०॥

       पानान्नविधिरग्र्यश्च वातवर्चोऽनुलोमन: ।

       योगा: संशमनीयाश्च सर्पींषि विविधानि च ॥२५१॥

       बस्तयस्तक्रयोगाश्च वरारिष्टा: सशर्करा: ।

       शुष्काणामर्शसां शस्ता: स्राविणां लक्षणनि च ॥२५२॥

       द्विविधं सानुबन्धानां तेषां चेष्टं यदौषधम्‌ ।

       रक्तसंग्रहणा: क्वाथा: पेष्याश्च विविधात्मका: ॥२५३॥

       स्नेहाहारविधिश्चाग्र्यो योगाश्च प्रतिसारणा: ।

       प्रक्षालनावगाहाश्च प्रदेहा: सेचनानि च ॥२५४॥

       अतिवृत्तस्य रक्तस्य विधातव्यं यदौषधम्‌ ।

       तत्सर्वमिह निर्दिष्टं गुदजानां चिकित्सिते ॥२५५॥

       इत्याग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थानेऽर्शश्चिकित्सितं नाम

       चतुर्दशोऽध्याय: ॥१४॥

Last updated on June 23rd, 2021 at 07:12 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English