चरकसंहिता
इन्द्रियस्थानम् ।
द्वितीयोऽध्याय: ।
अथात: पुष्पितकमिन्द्रियं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
पुष्पं यथा पूर्वरूपं फलस्येह भविष्यत: ।
तथा लिङ्गमरिष्टाख्यं पूर्वरूपं मरिष्यत: ॥३॥
अप्येवं तु भवेत् पुष्पं फलेनाननुबन्धि यत् ।
फलं चापि भवेत् किञ्चिद्यस्य पुष्पं न पूर्वजम् ॥४॥
न त्वरिष्टस्य जातस्य नाशोऽस्ति मरणादृते ।
मरणं चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टपुर:सरम् ॥५॥
मिथ्यादृष्टमरिष्टाभमनरिष्टमजानता ।
अरिष्टं वाऽप्यसंबुद्धमेतत् प्रज्ञापराधजम् ॥६॥
ज्ञानसंबोधनार्थं तु लिङ्गैर्मरणपूर्वजै: ।
पुष्पितानुपदेक्ष्यामो नरान् बहुविधैर्बहून् ॥७॥
नानापुष्पोपमो गन्धो यस्य भाति दिवानिशम् ।
पुष्पितस्य वनस्येव नानाद्रुमलतावत: ॥८॥
तमाहु: पुष्पितं धीरा नरं मरणलक्षणै: ।
स ना संवत्सराद्देहं जहातीति विनिश्चय: ॥९॥
एवमेकैकश: पुष्पैर्यस्य गन्ध: समो भवेत् ।
इष्टैर्वा यदि वाऽनिष्टै: स च पुष्पित उच्यते ॥१०॥
समासेनाशुभान् गन्धानेकत्वेनाथवा पुन: ।
आजिघ्रेद्यस्य गात्रेषु तं विद्यात् पुष्पितं भिषक् ॥११॥
आप्लुतानाप्लुते काये यस्य गन्धा: शुभाशुभा: ।
व्यत्यासेनानिमित्ता: स्यु: स च पुष्पित उच्यते ॥१२॥
तद्यथा-चन्दनं कुष्ठं तगरागुरुणी मधु ।
माल्यं मूत्रपुरीषे च मृतानि कुणपानि च ॥१३॥
ये चान्ये विविधात्मानो गन्धा विविधयोनय: ।
तेऽप्यनेनानुमानेन विज्ञेया विकृतिं गता: ॥१४॥
इदं चाप्यतिदेशार्थं लक्षणं गन्धसंश्रयम् ।
वक्ष्यामो यदभिज्ञाय भिषङ्मरणमादिशेत् ॥१५॥
वियोनिर्विदुरो गन्धो यस्य गात्रेषु जायते ।
इष्टो वा यदि वाऽनिष्टो न स जीवति तां समाम् ॥१६॥
एतावद्गन्धविज्ञानं, रसज्ञानमत: परम् ।
आतुराणां शरीरेषु वक्ष्यते विधिपूर्वकम् ॥१७॥
यो रस: प्रकृतिस्थानां नराणां देहसंभव: ।
स एषां चरमे काले विकारं भजते द्वयम् ॥१८॥
कश्चिदेवास्यवैरस्यमत्यर्थमुपपद्यते ।
स्वादुत्वमपरश्चापि विपुलं भजते रस: ॥१९॥
तमनेनानुमानेन विद्याद्विकृतिमागतम् ।
मनुष्यो हि मनुष्यस्य कथं रसमवाप्नुयात् ॥२०॥
मक्षिकाश्चैव यूकाश्च दंशाश्च मशकै: सह ।
विरसादपसर्पन्ति जन्तो: कायान्मुमूर्षत: ॥२१॥
अत्यर्थरसिकं कायं कालपक्वस्य मक्षिका: ।
अपि स्नातानुलिप्तस्य भृशमायान्ति सर्वश: ॥२२॥
तत्र श्लोक:–
सामान्येन मयोक्तानि लिङ्गानि रसगन्धयो: ।
पुष्पितस्य नरस्यैतत्फलं मरणमादिशेत् ॥२३॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते
इन्द्रियस्थाने पुष्पितकमिन्द्रियं नाम
द्वितीयोऽध्याय: ॥२॥
Last updated on June 11th, 2021 at 07:21 am