सुश्रुतसंहिता।
सूत्रस्थानम्।
षट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः।
अथातोऽन्नपानविधिमध्यायंव्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाचभगवान्धन्वन्तरिः ||२||
धन्वन्तरिमभिवाद्यसुश्रुतउवाच- प्रागभिहितः ‘प्राणिनांपुनर्मूलमाहारोबलवर्णौजसांच, सषट्सुरसेष्वायत्तः, रसाःपुनर्द्रव्याश्रयिणः,’ द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकनिमित्तेचक्षयवृद्धीदोषाणांसाम्यंच, ब्रह्मादेरपिचलोकस्याहारःस्थित्युत्पत्तिविनाशहेतुः, आहारादेवाभिवृद्धिर्बलमारोग्यंवर्णेन्द्रियप्रसादश्च, तथाह्याहारवैषम्यादस्वास्थ्यं; तस्याशितपीतलीढखादितस्यनानाद्रव्यात्मकस्यानेकविधविकल्पस्यानेकविधप्रभावस्यपृथक्पृथग्द्रव्यरसगुणवीर्यविपाककर्माणीच्छामिज्ञातुं, नह्यनवबुद्धस्वभावाभिषजःस्वस्थानुवृत्तिंरोगनिग्रहणंचकर्तुंसमर्थाः; आहारायत्ताश्चसर्वप्राणिनोयस्मात्तस्मादन्नपानविधिमुपदिशतुमेभगवानित्युक्तःप्रोवाचभगवान्धन्वन्तरिः- अथखलुवत्ससुश्रुत! यथाप्रश्नमुच्यमानमुपधारयस्व- ||३||
तत्र, लोहितशालिकलमकर्दमकपाण्डुकसुगन्धकशकुनाहृतपुष्पाण्डकपुण्डरीकमहाशालिशीतभीरुकरोध्रपुष्पक- दीर्घशूककाञ्चनकमहिषमहाशूकहायनकदूषकमहादूषकप्रभृतयःशालयः ||४||
मधुरावीर्यतःशीतालघुपाकाबलावहाः |
पित्तघ्नाल्पानिलकफाःस्निग्धाबद्धाल्पवर्चसः ||५||
तेषांलोहितकःश्रेष्ठोदोषघ्नःशुक्रमूत्रलः |
चक्षुष्योवर्णबलकृत्स्वर्योहृद्यस्तृषापहः ||६||
व्रण्योज्वरहरश्चैवसर्वदोषविषापहः |
तस्मादल्पान्तरगुणाःक्रमशःशालयोऽवराः||७||
षष्टिककाङ्गुकमुकुन्दकपीतकप्रमोदककाकलकासनपुष्पकमहाषष्टिकचूर्णककुरवककेदारप्रभृतयःषष्टिकाः ||८||
रसेपाकेचमधुराःशमनावातपित्तयोः |
शालीनांचगुणैस्तुल्याबृंहणाःकफशुक्रलाः ||९||
षष्टिकःप्रवरस्तेषांकषायानुरसोलघुः |
मृदुःस्निग्धस्त्रिदोषघ्नःस्थैर्यकृद्बलवर्धनः ||१०||
विपाकेमधुरोग्राहीतुल्योलोहितशालिभिः |
शेषास्त्वल्पान्तरास्तस्मात्षष्टिकाःक्रमशोगुणैः ||११||
कृष्णव्रीहिशालामुखजतुमुखनन्दीमुखलावाक्षकत्वरितककुक्कुटाण्डकपारावतकपाटलप्रभृतयोव्रीहयः ||१२||
कषायमधुराःपाकेऽमधुरावीर्यतोऽहिमाः |
अल्पाभिष्यन्दिनस्तुल्याःषष्टिकैर्बद्धवर्चसः ||१३||
कृष्णव्रीहिर्वरस्तेषांकषायानुरसोलघुः |
तस्मादल्पान्तरगुणाःक्रमशोव्रीहयोऽपरे ||१४||
दग्धायामवनौजाताःशालयोलघुपाकिनः |
कषायाबद्धविण्मूत्रारूक्षाःश्लेष्मापकर्षणाः ||१५||
स्थलजाःकफपित्तघ्नाःकषायाःकटुकान्वयाः |
किञ्चित्सतिक्तमधुराःपवनानलवर्धनाः ||१६||
कैदारामधुरावृष्याबल्याःपित्तनिबर्हणाः |
ईषत्कषायाल्पमलागुरवःकफशुक्रलाः ||१७||
कैदाराइत्यादि| कैदाराअनूपजाइत्यर्थः|
वृष्याःशुक्रवैरेचनिकाः| शुक्रलाःशुक्रवृद्धिकराः||१७||
रोप्यातिरोप्यालघवःशीघ्रपाकागुणोत्तराः |
अदाहिनोदोषहराबल्यामूत्रविवर्धनाः ||१८||
शालयश्छिन्नरूढायेरूक्षास्तेबद्धवर्चसः |
तिक्ताःकषायाःपित्तघ्नालघुपाकाःकफापहाः ||१९||
विस्तरेणायमुद्दिष्टःशालिवर्गोहिताहितः |
इतिशालिवर्गः |
अथकुधान्यवर्गः |
तद्वत्कुधान्यमुद्गादिमाषादीनांचवक्ष्यते ||२०||
कोरदूषकश्यामाकनीवारशान्तनुवरकोद्दालकप्रियङ्गुमधूलिकानन्दीमुखी- कुरुविन्दगवेधुकसरबरुकतोद(य)पर्णीमुकुन्दकवेणुयवप्रभृतयःकुधान्यविशेषाः ||२१||
उष्णाःकषायमधुरारूक्षाःकटुविपाकिनः |
श्लेष्मघ्नाबद्धनिस्यन्दावातपित्तप्रकोपणाः ||२२||
कषायमधुरस्तेषांशीतःपित्तापहःस्मृतः |
कोद्रवश्चसनीवारःश्यामाकश्चसशान्तनुः ||२३||
कृष्णारक्ताश्चपीताश्चश्वेताश्चैवप्रियङ्गवः |
यथोत्तरंप्रधानाःस्यूरूक्षाःकफहराःस्मृताः ||२४||
मधूलीमधुराशीतास्निग्धानन्दीमुखीतथा |
विशोषीतत्रभूयिष्ठंवरुकःसमुकुन्दकः ||२५||
रूक्षावेणुयवाज्ञेयावीर्योष्णाकटुपाकिनः |
बद्धमूत्राःकफहराःकषायावातकोपनाः ||२६||
मुद्गवनमुद्गकलायमकुष्ठमसूरमङ्गल्यचणकसतीनत्रिपुटकहरेण्वाढकीप्रभृतयोवैदलाः ||२७||
कषायमधुराःशीताःकटुपाकामरुत्कराः |
बद्धमूत्रपुरीषाश्चपित्तश्लेष्महरास्तथा ||२८||
नात्यर्थंवातलास्तेषुमुद्गादृष्टिप्रसादनाः |
प्रधानाहरितास्तत्रवन्यामुद्गसमाःस्मृताः ||२९||
विपाकेमधुराःप्रोक्तामसूराबद्धवर्चसः |
मकुष्ठकाःकृमिकराःकलायाःप्रचुरानिलाः ||३०||
आढकीकफपित्तघ्नीनातिवातप्रकोपणी |
वातलाःशीतमधुराःसकषायाविरूक्षणाः ||३१||
कफशोणितपित्तघ्नाश्चणकाःपुंस्त्वनाशनाः |
तएवघृतसंयुक्तास्त्रिदोषशमनाःपरम् ||३२||
हरेणवःसतीनाश्चविज्ञेयाबद्धवर्चसः |
ऋतेमुद्गमसूराभ्यामन्येत्वाध्मानकारकाः ||३३||
माषोगुरुर्भिन्नपुरीषमूत्रःस्निग्धोष्णवृष्योमधुरोऽनिलघ्नः |
सन्तर्पणःस्तन्यकरोविशेषाद्बलप्रदःशुक्रकफावहश्च ||३४||
कषायभावान्नपुरीषभेदीनमूत्रलोनैवकफस्यकर्ता |
स्वादुर्विपाकेमधुरोऽलसान्द्रःसन्तर्पणःस्तन्यरुचिप्रदश्च ||३५||
माषैःसमानंफलमात्मगुप्तमुक्तंचकाकाण्डफलंतथैव |
आरण्यमाषागुणतःप्रदिष्टारूक्षाःकषायाअविदाहिनश्च ||३६||
उष्णःकुलत्थोरसतःकषायःकटुर्विपाकेकफमारुतघ्नः |
शुक्राश्मरीगुल्मनिषूदनश्चसाङ्ग्राहिकःपीनसकासहन्ता ||३७||
आनाहमेदोगुदकीलहिक्काश्वासापहःशोणितपित्तकृच्च |
कफस्यहन्तानयनामयघ्नोविशेषतोवन्यकुलत्थउक्तः ||३८||
ईषत्कषायोमधुरःसतिक्तःसाङ्ग्राहिकःपित्तकरस्तथोष्णः |
तिलोविपाकेमधुरोबलिष्ठःस्निग्धोव्रणेलेपनएवपथ्यः ||३९||
दन्त्योऽग्निमेधाजननोऽल्पमूत्रस्त्वच्योऽथकेश्योऽनिलहागुरुश्च |
तिलेषुसर्वेष्वसितःप्रधानोमध्यःसितोहीनतरास्तथाऽन्ये ||४०||
यवःकषायोमधुरोहिमश्चकटुर्विपाकेकफपित्तहारी |
व्रणेषुपथ्यस्तिलवच्चनित्यंप्रबद्धमूत्रोबहुवातवर्चाः ||४१||
स्थैर्याग्निमेधास्वरवर्णकृच्चसपिच्छिलःस्थूलविलेखनश्च |
मेदोमरुत्तृड्हरणोऽतिरूक्षःप्रसादनःशोणितपित्तयोश्च ||४२||
एभिर्गुणैर्हीनतरैस्तुकिञ्चिद्विद्याद्यवेभ्योऽतियवानशेषैः |
गोधूमउक्तोमधुरोगुरुश्चबल्यःस्थिरःशुक्ररुचिप्रदश्च ||४३||
स्निग्धोऽतिशीतोऽनिलपित्तहन्तासन्धानकृच्छ्लेष्मकरःसरश्च |
रूक्षःकषायोविषशोषशुक्रबलासदृष्टिक्षयकृद्विदाही ||४४||
कटुर्विपाकेमधुरस्तुशिम्बःप्रभिन्नविण्मारुतपित्तलश्च |
सितासिताःपीतकरक्तवर्णाभवन्तियेऽनेकविधास्तुशिम्बाः ||४५||
यथादितस्तेगुणतःप्रधानाज्ञेयाःकटूष्णारसपाकयोश्च |
सहाद्वयंमूलकजाश्चशिम्बाःकुशिम्बिवल्लीप्रभवास्तुशिम्बाः ||४६||
ज्ञेयाविपाकेमधुरारसेचबलप्रदाःपित्तनिबर्हणाश्च |४७|
विदाहवन्तश्चभृशंविरूक्षाविष्टभ्यजीर्यन्त्यनिलप्रदाश्च ||४७||
रुचिप्रदाश्चैवसुदुर्जराश्चसर्वेस्मृतावैदलिकास्तुशिम्बाः |
कटुर्विपाकेकटुकःकफघ्नोविदाहिभावादहितःकुसुम्भः ||४८||
उष्णाऽतसीस्वादुरसाऽनिलघ्नीपित्तोल्बणास्यात्कटुकाविपाके |
पाकेरसेचापिकटुःप्रदिष्टःसिद्धार्थकःशोणितपित्तकोपी||४९||
तीक्ष्णोष्णरूक्षःकफमारुतघ्नस्तथागुणश्चासितसर्षपोऽपि |
अनार्तवंव्याधिहतमपर्यागतमेवच |
अभूमिजंनवंचापिनधान्यंगुणवत्स्मृतम् ||५०||
नवंधान्यमभिष्यन्दिलघुसंवत्सरोषितम् |
विदाहिगुरुविष्टम्भिविरूढंदृष्टिदूषणम्||५१||
शाल्यादेःसर्षपान्तस्यविविधस्यास्यभागशः |
कालप्रमाणसंस्कारमात्राःसम्परिकीर्तिताः ||५२||
इतिकुधान्यवर्गः |
अथमांसवर्गः |
अतऊर्ध्वंमांसवर्गानुपदेक्ष्यामः; तद्यथा- जलेशया, आनूपा, ग्राम्याः, क्रव्यभुज, एकशफा, जाङ्गलाश्चेतिषण्मांसवर्गाभवन्ति | एतेषांवर्गाणामुत्तरोत्तराप्रधानतमाः | तेपुनर्द्विविधाजाङ्गलाआनूपाश्चेति | तत्रजाङ्गलवर्गोऽष्टविधः | तद्यथा- जङ्घाला, विष्किराः, प्रतुदा, गुहाशयाः, प्रसहाः, पर्णमृगा, बिलेशया, ग्राम्याश्चेति | तेषांजङ्घालविष्किरौप्रधानतमौ ||५३||
तावेणहरिणर्क्षकुरङ्गकरालकृतमालशरभश्वदंष्ट्रापृषतचारुष्करमृगमातृकाप्रभृतयो [२१] जङ्घालामृगाःकषायामधुरालघवोवातपित्तहरास्तीक्ष्णाहृद्याबस्तिशोधनाश्च ||५४||
कषायमधुरोहृद्यःपित्तासृक्कफरोगहा |
सङ्ग्राहीरोचनोबल्यस्तेषामेणोज्वरापहः ||५५||
मधुरोमधुरःपाकेदोषघ्नोऽनलदीपनः |
शीतलोबद्धविण्मूत्रसुगन्धिर्हरिणोलघुः ||५६||
एणःकृष्णस्तयोर्ज्ञेयोहरिणस्ताम्रउच्यते |
योनकृष्णोनताम्रश्चकुरङ्गःसोऽभिधीयते ||५७||
शीताऽसृक्पित्तशमनीविज्ञेयामृगमातृका |
सन्निपातक्षयश्वासकासहिक्कारुचिप्रणुत् ||५८||
लावतित्तिरिकपिञ्जलवर्तीरवर्तिकावर्तकनप्तृकावार्तीकचकोरकलविङ्कमयूरक्रकरोपचक्र- कुक्कुटसारङ्गशतपत्रकुतित्तिरिकुरुवाहकयवालकप्रभृतयस्त्र्याहलाविष्किराः ||५९||
लघवःशीतमधुराःकषायादोषनाशनाः |
सङ्ग्राहीदीपनश्चैवकषायमधुरोलघुः |
लावःकटुविपाकश्चसन्निपातेतुपूजितः ||६०||
ईषद्गुरूष्णमधुरोवृष्योमेधाग्निवर्धनः |
तित्तिरिःसर्वदोषघ्नोग्राहीवर्णप्रसादनः ||६१||
रक्तपित्तहरःशीतोलघुश्चापिकपिञ्जलः |
कफोत्थेषुचरोगेषुमन्दवातेचशस्यते ||६२||
हिक्काश्वासानिलहरोविशेषाद्गौरतित्तिरिः |
वातपित्तहरावृष्यामेधाग्निबलवर्धनाः ||६३||
लघवःक्रकराहृद्यास्तथाचैवोपचक्रकाः |
कषायःस्वादुलवणस्त्वच्यःकेश्योऽरुचौहितः ||६४||
मयूरःस्वरमेधाग्निदृक्श्रोत्रेन्द्रियदार्ढ्यकृत् |
स्निग्धोष्णोऽनिलहावृष्यःस्वेदस्वरबलावहः ||६५||
बृंहणःकुक्कुटोवन्यस्तद्वद्ग्राम्योगुरुस्तुसः |
वातरोगक्षयवमीविषमज्वरनाशनः ||६६||
कपोतपारावतभृङ्गराजपरभृतकोयष्टिककुलिङ्गगृहकुलिङ्गगोक्ष्वेडकडिण्डिमाणवकशतपत्रक- मातृनिन्दकभेदाशिशुकसारिकावल्गुलीगिरिशालट्वालट्टूषकसुगृहाखञ्जरीटहारीतदात्यूहप्रभृतयःप्रतुदाः ||६७||
कषायमधुरारूक्षाःफलाहारामरुत्कराः |
पित्तश्लेष्महराःशीताबद्धमूत्राल्पवर्चसः ||६८||
सर्वदोषकरस्तेषांभेदाशीमलदूषकः |
कषायस्वादुलवणोगुरुःकाणकपोतकः ||६९||
रक्तपित्तप्रशमनःकषायविशदोऽपिच |
विपाकेमधुरश्चापिगुरुःपारावतःस्मृतः ||७०||
कुलिङ्गोमधुरःस्निग्धःकफशुक्रविवर्धनः |
रक्तपित्तहरोवेश्मकुलिङ्गस्त्वतिशुक्रलः ||७१||
सिंहव्याघ्रवृकतरक्ष्वृक्षद्वीपिमार्जारशृगालमृगेर्वारुकप्रभृतयोगुहाशयाः ||७२||
मधुरागुरवःस्निग्धाबल्यामारुतनाशनाः |
उष्णवीर्याहितानित्यंनेत्रगुह्यविकारिणाम् ||७३||
काककङ्ककुररचाषभासशशघात्युलूकचिल्लिश्येनगृध्रप्रभृतयःप्रसहाः ||७४||
एतेसिंहादिभिःसर्वेसमानावायसादयः |
रसवीर्यविपाकेषुविशेषाच्छोषिणेहिताः ||७५||
मद्गुमूषिकवृक्षशायिकावकुशपूतिघासवानरप्रभृतयःपर्णमृगाः ||७६||
मधुरागुरवोवृष्याश्चक्षुष्याःशोषिणेहिताः |
सृष्टमूत्रपुरीषाश्चकासार्शःश्वासनाशनाः ||७७||
श्वाविच्छल्यकगोधाशशवृषदंशलोपाकलोमशकर्णकदलीमृगप्रियकाजगरसर्पमूषिकनकुलमहाबभ्रुप्रभृतयोबिलेशयाः ||७८||
वर्चोमूत्रंसंहतंकुर्युरेतेवीर्येचोष्णाःपूर्ववत्स्वादुपाकाः |
वातंहन्युःश्लेष्मपित्तेचकुर्युःस्निग्धाःकासश्वासकार्श्यापहाश्च ||७९||
कषायमधुरस्तेषांशशःपित्तकफापहः |
नातिशीतलवीर्यत्वाद्वातसाधारणोमतः ||८०||
गोधाविपाकेमधुराकषायकटुकास्मृता |
वातपित्तप्रशमनीबृंहणीबलवर्धनी ||८१||
शल्यकःस्वादुपित्तघ्नोलघुःशीतोविषापहः |
प्रियकोमारुतेपथ्योऽजगरस्त्वर्शसांहितः ||८२||
दुर्नामानिलदोषघ्नाःकृमिदूषीविषापहाः |
चक्षुष्यामधुराःपाकेसर्पामेधाग्निवर्धनाः ||८३||
दर्वीकरादीपकाश्चतेषूक्ताःकटुपाकिनः |
मधुराश्चातिचक्षुष्याःसृष्टविण्मूत्रमारुताः ||८४||
अश्वाश्वतरगोखरोष्ट्रबस्तोरभ्रमेदःपुच्छकप्रभृतयोग्राम्याः ||८५||
ग्राम्यावातहराःसर्वेबृंहणाःकफपित्तलाः |
मधुरारसपाकाभ्यांदीपनाबलवर्धनाः ||८६||
नातिशीतोगुरुःस्निग्धोमन्दपित्तकफःस्मृतः |
छगलस्त्वनभिष्यन्दीतेषांपीनसनाशनः ||८७||
बृंहणंमांसमौरभ्रंपित्तश्लेष्मावहंगुरु |
मेदःपुच्छोद्भवंवृष्यमौरभ्रसदृशंगुणैः ||८८||
श्वासकासप्रतिश्यायविषमज्वरनाशनम् |
श्रमात्यग्निहितंगव्यंपवित्रमनिलापहम् ||८९||
औरभ्रवत्सलवणंमांसमेकशफोद्भवम् |९०|
अल्पाभिष्यन्द्ययंवर्गोजाङ्गलःसमुदाहृतः ||९०||
दूरेजनान्तनिलयादूरेपानीयगोचराः |
येमृगाश्चविहङ्गाश्चतेऽल्पाभिष्यन्दिनोमताः ||९१||
अतीवासन्ननिलयाःसमीपोदकगोचराः |
येमृगाश्चविहङ्गाश्चमहाभिष्यन्दिनस्तुते ||९२||
आनूपवर्गस्तुपञ्चविधः |
तद्यथा- कूलचराः, प्लवाः, कोषस्थाः, पादिनो, मत्स्याश्चेति ||९३||
तत्रगजगवयमहिषरुरुचमरसृमररोहितवराहखड्गिगोकर्णकालपुच्छकोद्रन्यङ्क्वरण्यगवयप्रभृतयःकूलचराःपशवः ||९४||
वातपित्तहरावृष्यामधुरारसपाकयोः |
शीतलाबलिनःस्निग्धामूत्रलाःकफवर्धनः ||९५||
विरूक्षणोलेखनश्चवीर्योष्णःपित्तदूषणः |
स्वाद्वम्ललवणस्तेषांगजःश्लेष्मानिलापहः ||९६||
गवयस्यतुमांसंहिस्निग्धंमधुरकासजित् |
विपाकेमधुरंचापिव्यवायस्यतुवर्धनम् ||९७||
स्निग्धोष्णमधुरोवृष्योमहिषस्तर्पणोगुरुः |
निद्रापुंस्त्वबलस्तन्यवर्धनोमांसदार्ढ्यकृत् ||९८||
रुरोर्मांसंसमधुरंकषायानुरसंस्मृतम् |
वातपित्तोपशमनंगुरुशुक्रविवर्धनम् ||९९||
तथाचमरमांसंतुस्निग्धंमधुरकासजित् |
विपाकेमधुरंचापिवातपित्तप्रणाशनम् ||१००||
सृमरस्यतुमांसंचकषायानुरसंस्मृतम् |
वातपित्तोपशमनंगुरुशुक्रविवर्धनम् ||१०१||
स्वेदनंबृंहणंवृष्यंशीतलंतर्पणंगुरु |
श्रमानिलहरंस्निग्धंवाराहंबलवर्धनम् ||१०२||
कफघ्नंखड्गिपिशितंकषायमनिलापहम् |
पित्र्यंपवित्रमायुष्यंबद्धमूत्रंविरूक्षणम् ||१०३||
गोकर्णमांसंमधुरंस्निग्धंमृदुकफावहम् |
विपाकेमधुरंचापिरक्तपित्तविनाशनम्||१०४||
हंससारसक्रौञ्चचक्रवाककुररकादम्बकारण्डवजीवञ्जीवकबकबलाकापुण्डरीकप्लवशरारीमुख- नन्दीमुखमद्गूत्क्रोशकाचाक्षमल्लिकाक्षशुक्लाक्षपुष्करशायिकाकोनालकाम्बुकुक्कुटिकामेघरावश्वेतवारलप्रभृतयप्लवाःसङ्घातचारिणः ||१०५||
रक्तपित्तहराःशीताःस्निग्धावृष्यामरुज्जितः |
सृष्टमूत्रपुरीषाश्चमधुरारसपाकयोः ||१०६||
गुरूष्णमधुरःस्निग्धःस्वरवर्णबलप्रदः |
बृंहणःशुक्रलस्तेषांहंसोवातविकारनुत् ||१०७||
शङ्खशङ्खनकशुक्तिशम्बूकभल्लूकप्रभृतयःकोशस्थाः ||१०८||
कूर्मकुम्भीरकर्कटककृष्णकर्कटकशिशुमारप्रभृतयःपादिनः ||१०९||
शङ्खकूर्मादयःस्वादुरसपाकामरुन्नुदः |
शीताःस्निग्धाहिताःपित्तेवर्चस्याःश्लेष्मवर्धनाः ||११०||
कृष्णकर्कटकस्तेषांबल्यःकोष्णोऽनिलापहः |
शुक्लःसन्धानकृत्सृष्टविण्मूत्रोऽनिलपित्तहा ||१११||
तेषांमध्येकस्यचिद्गुणमाह- कृष्णेत्यादि||१११||
मत्स्यास्तुद्विविधानादेयाःसामुद्राश्च ||११२||
तत्रनादेयाः- रोहितपाठीनपाटलाराजीववर्मिगोमत्स्यकृष्णमत्स्यवागुञ्जारमुरलसहस्रदंष्ट्रप्रभृतयः||११३||
नादेयामधुरामत्स्यागुरवोमारुतापहाः |
रक्तपित्तकराश्चोष्णावृष्याःस्निग्धाल्पवर्चसः ||११४||
कषायानुरसस्तेषांशष्पशैवालभोजनः |
रोहितोमारुतहरोनात्यर्थंपित्तकोपनः ||११५||
पाठीनःश्लेष्मलोवृष्योनिद्रालुःपिशिताशनः |
दूषयेद्रक्तपित्तंतुकुष्ठरोगंकरोत्यसौ |
मुरलोबृंहणोवृष्यःस्तन्यश्लेष्मकरस्तथा ||११६||
सरस्तडागसम्भूताःस्निग्धाःस्वादुरसाःस्मृताः |
महाह्रदेषुबलिनः, स्वल्पेऽम्भस्यबलाःस्मृताः ||११७||
तिमितिमिङ्गिलकुलिशपाकमत्स्यनिरुलनन्दिवार(रु)लकमकरगर्गरचन्द्रकमहामीनराजीवप्रभृतयःसामुद्राः ||११८||
सामुद्रागुरवःस्निग्धामधुरानातिपित्तलाः |
उष्णावातहरावृष्यावर्चस्याःश्लेष्मवर्धनाः ||११९||
बलावहाविशेषेणमांसाशित्वात्समुद्रजाः |
समुद्रजेभ्योनादेयाबृंहणत्वाद्गुणोत्तराः ||१२०||
तेषामप्यनिलघ्नत्वाच्चौण्ट्यकौप्यौगुणोत्तरौ |
स्निग्धत्वात्स्वादुपाकत्वात्तयोर्वाप्यागुणाधिकाः ||१२१||
नादेयागुरवोमध्येयस्मात्पुच्छास्यचारिणः |
सरस्तडागजानांतुविशेषेणशिरोलघु ||१२२||
अदूरगोचरायस्मात्तस्मादुत्सोदपानजाः |
किञ्चिन्मुक्त्वाशिरोदेशमत्यर्थंगुरवस्तुते ||१२३||
अधस्ताद्गुरवोज्ञेयामत्स्याःसागरसम्भवाः |
उरोविचरणात्तेषांपूर्वमङ्गंलघुस्मृतम् ||१२४||
इत्यानूपोमहाष्यन्दीमांसवर्गउदीरितः||१२५||
तत्रशुष्कपूतिव्याधिविषसर्पहतदिग्धविद्धजीर्णकृशबालानामसात्म्यचारिणांचमांसान्यभक्ष्याणि, यस्माद्विगतव्यापन्नापहतपरिणताल्पासम्पूर्णवीर्यत्वाद्दोषकराणिभवन्ति; एभ्योऽन्येषामुपादेयंमांसमिति ||१२६||
अरोचकंप्रतिश्यायंगुरुशुष्कंप्रकीर्तितम् |
विषव्याधिहतंमृत्युंबालंछर्दिंचकोपयेत् ||१२७||
कासश्वासकरंवृद्धंत्रिदोषंव्याधिदूषितम् |
क्लिन्नमुत्क्लेशजननंकृशंवातप्रकोपणम् ||१२८||
स्त्रियश्चतुष्पात्सु, पुमांसोविहङ्गेषु, महाशरीरेष्वल्पशरीराः, अल्पशरीरेषुमहाशरीराः, प्रधानतमाः; एवमेकजातीयानांमहाशरीरेभ्यःकृशशरीराःप्रधानतमाः ||१२९||
स्थानादिकृतंमांसस्यगुरुलाघवमुपदेक्ष्यामः |
तद्यथा- रक्तादिषुशुक्रान्तेषुधातुषूत्तरोत्तरागुरुतराः, तथासक्थिस्कन्धक्रोडशिरःपादकरकटीपृष्ठचर्मकालेयकयकृदन्त्राणि ||१३०||
शिरःस्कन्धंकटीपृष्ठंसक्थिनीचात्मपक्षयोः |
गुरुपूर्वंविजानीयाद्धातवस्तुयथोत्तरम् ||१३१||
सर्वस्यप्राणिनोदेहेमध्योगुरुरुदाहृतः |
पूर्वभागोगुरुःपुंसामधोभागस्तुयोषिताम् ||१३२||
उरोग्रीवंविहङ्गानांविशेषेणगुरुस्मृतम् |
पक्षोत्क्षेपात्समोदृष्टोमध्यभागस्तुपक्षिणाम् ||१३३||
अतीवरूक्षंमांसंतुविहङ्गानांफलाशिनाम् |
बृंहणंमांसमत्यर्थंखगानांपिशिताशिनाम् ||१३४||
मत्स्याशिनांपित्तकरंवातघ्नंधान्यचारिनाम्|
जलजानूपजाग्राम्याक्रच्यादैकशफास्तथा ||१३५||
प्रसहाबिलवासाश्चयेचजङ्घालसञ्ज्ञिताः |
प्रतुदाविष्किराश्चैवलघवःस्युर्यथोत्तरम् |
अल्पाभिष्यन्दिनश्चैवयथापूर्वमतोऽन्यथा ||१३६||
प्रामाणाधिकास्तुस्वजातावल्पसारागुरवश्च |
सर्वप्राणिनांसर्वशरीरेभ्यःप्रधानतमाभवन्तियकृत्प्रदेशवर्तिनस्तानाददीत; प्रधानालाभेमध्यमवयस्कंसद्यस्कमक्लिष्टमुपादेयंमांसमिति ||१३७||
भवतिचात्र-
चरःशरीरावयवाःस्वभावोधातवःक्रिया |
लिङ्गंप्रमाणंसंस्कारोमात्राचास्मिन्परीक्ष्यते||१३८||
इतिमांसवर्गः |
अथफलवर्गः |
अतऊर्ध्वंफलान्युपदेक्ष्यामः|
तद्यथा- दाडिमामलकबदरकोलकर्कन्धुसौवीरसिञ्चितिकाफलकपित्थमातुलुङ्गाम्राम्रातककरमर्दप्रियालनारङ्ग- जम्बीरलकुचभव्यपारावतवेत्रफलप्राचीनामलकतिन्तिडीकनीपकोशाम्राम्लीकाप्रभृतीनि||१३९||
अम्लानिरसतःपाकेगुरूण्युष्णानिवीर्यतः |
पित्तलान्यनिलघ्नानिकफोत्क्लेशकराणिच ||१४०||
कषायानुरसंतेषांदाडिमंनातिपित्तलम् |
दीपनीयंरुचिकरंहृद्यंवर्चोविबन्धनम् ||१४१||
द्विविधंतत्तुविज्ञेयंमधुरंचाम्लमेवच |
त्रिदोषघ्नंतुमधुरमम्लंवातकफापहम् ||१४२||
अम्लंसमधुरंतिक्तंकषायंकटुकंसरम् |
चक्षुष्यंसर्वदोषघ्नंवृष्यमामलकीफलम् ||१४३||
हन्तिवातंतदम्लत्वात्पित्तंमाधुर्यशैत्यतः |
कफंरूक्षकषायत्वात्फलेभ्योऽभ्यधिकंचतत् ||१४४||
कर्कन्धुकोलबदरमामंपित्तकफावहम् |
पक्वंपित्तानिलहरंस्निग्धंसमधुरंसरम् ||१४५||
पुरातनंतृट्शमनंश्रमघ्नंदीपनंलघु |
सौवीरंबदरंस्निग्धंमधुरंवातपित्तजित् ||१४६||
कषायंस्वादुसङ्ग्राहिशीतंसिञ्चितिकाफलम् |
आमंकपित्थमस्वर्यंकफघ्नंग्राहिवातलम् ||१४७||
कफानिलहरंपक्वंमधुराम्लरसंगुरु |
श्वासकासारुचिहरंतृष्णाघ्नंकण्ठशोधनम् ||१४८||
लघ्वम्लंदीपनंहृद्यंमातुलुङ्गमुदाहृतम् |
त्वक्तिक्तादुर्जरातस्यवातक्रिमिकफापहा ||१४९||
स्वादुशीतंगुरुस्निग्धंमांसंमारुतपित्तजित् |
मेध्यंशूलानिलच्छर्दिकफारोचकनाशनम् ||१५०||
दीपनंलघुसङ्ग्राहिगुल्मार्शोघ्नंतुकेसरम् |
शूलाजीर्णविबन्धेषुमन्देऽग्नौकफमारुते ||१५१||
अरुचौचविशेषेणरसस्तस्योपदिश्यते |
पित्तानिलकरंबालंपित्तलंबद्धकेसरम् ||१५२||
हृद्यंवर्णकरंरुच्यंरक्तमांसबलप्रदम् |
कषायानुरसंस्वादुवातघ्नंबृंहणंगुरु ||१५३||
पित्ताविरोधिसम्पक्वमाम्रंशुक्रविवर्धनम् |
बृंहणंमधुरंबल्यंगुरुविष्टभ्यजीर्यति ||१५४||
आम्रातकफलंवृष्यंसस्नेहंश्लेष्मवर्धनम् |
त्रिदोषविष्टम्भकरंलकुचंशुक्रनाशनम् ||१५५||
अम्लंतृषापहंरुच्यंपित्तकृत्करमर्दकम् |
वातपित्तहरंवृष्यंप्रियालंगुरुशीतलम् ||१५६||
हृद्यंस्वादुकषायाम्लंभव्यमास्यविशोधनम् |
पित्तश्लेष्महरंग्राहिगुरुविष्टम्भिशीतलम् ||१५७||
पारावतंसमधुरंरुच्यमत्यग्निवातनुत् |
गरदोषहरंनीपंप्राचीनामलकंतथा ||१५८||
वातापहंतिन्तिडीकमामंपित्तबलासकृत् |
ग्राह्युष्णंदीपनंरुच्यंसम्पक्वंकफवातनुत् ||१५९||
तस्मादल्पान्तरगुणंकोशाम्रफलमुच्यते |
अम्लीकायाःफलंपक्वंतद्वद्भेदितुकेवलम् ||१६०||
अम्लंसमधुरंहृद्यंविशदंभक्तरोचनम् |
वातघ्नंदुर्जरंप्रोक्तंनारङ्गस्यफलंगुरु ||१६१||
तृष्णाशूलकफोत्क्लेशच्छर्दिश्वासनिवारणम् |
वातश्लेष्मविबन्धघ्नंजम्बीरंगुरुपित्तकृत् |
ऐरावतंदन्तशठमम्लंशोणितपित्तकृत् ||१६२||
क्षीरवृक्षफलजाम्बवराजादनतोदनशीतफलतिन्दुकबकुलधन्वनाश्मन्तकाश्वकर्णफल्गु- परूषकगाङ्गेरुकीपुष्करवर्तिबिल्वबिम्बीप्रभृतीनि ||१६३||
फलान्येतानिशीतानिकफपित्तहराणिच |
सङ्ग्राहकाणिरूक्षाणिकषायमधुराणिच ||१६४||
क्षीरवृक्षफलंतेषांगुरुविष्टम्भिशीतलम् |
कषायंमधुरंसाम्लंनातिमारुतकोपनम् ||१६५||
अत्यर्थंवातलंग्राहिजाम्बवंकफपित्तजित् |
स्निग्धंस्वादुकषायंचराजादनफलंगुरु ||१६६||
कषायंमधुरंरूक्षंतोदनंकफवातजित् |
अम्लोष्णंलघुसङ्ग्राहिस्निग्धंपित्ताग्निवर्धनम् ||१६७||
आमंकषायंसङ्ग्राहितिन्दुकंवातकोपनम् |
विपाकेगुरुसम्पक्वंमधुरंकफपित्तजित् ||१६८||
मधुरंचकषायंचस्निग्धंसङ्ग्राहिबाकुलम् |
स्थिरीकरंचदन्तानांविशदंफलमुच्यते ||१६९||
सकषायंहिमंस्वादुधान्वनंकफवातजित् |
तद्वद्गाङ्गेरुकंविद्यादश्मन्तकफलानिच ||१७०||
विष्टम्भिमधुरंस्निग्धंफल्गुजंतर्पणंगुरु |
अत्यम्लमीषन्मधुरंकषायानुरसंलघु ||१७१||
वातघ्नंपित्तजनमामंविद्यात्परुषकम् |
तदेवपक्वंमधुरंवातपित्तनिबर्हणम् ||१७२||
विपाकेमधुरंशीतंरक्तपित्तप्रसादनम् |
पौष्करंस्वादुविष्टम्भिबल्यंकफकरंफलम्||१७३||
कफानिलहरंतीक्ष्णंस्निग्धंसङ्ग्राहिदीपनम् |
कटुतिक्तकषायोष्णंबालंबिल्वमुदाहृतम् ||१७४||
विद्यात्तदेवसम्पक्वंमधुरानुरसंगुरु |
विदाहिविष्टम्भकरंदोषकृत्पूतिमारुतम् ||१७५||
बिम्बीफलंसाश्वकर्णंस्तन्यकृत्कफपित्तजित् |
तृड्दाहज्वरपित्तासृक्कासश्वासक्षयापहम् ||१७६||
तालनालिकेरपनसमोचप्रभृतीनि ||१७७||
स्वादुपाकरसान्याहुर्वातपित्तहराणिच |
बलप्रदानिस्निग्धानिबृंहणानिहिमानिच ||१७८||
फलंस्वादुरसंतेषांतालजंगुरुपित्तजित् |
तद्बीजंस्वादुपाकंतुमूत्रलंवातपित्तजित् ||१७९||
नालिकेरंगुरुस्निग्धंपित्तघ्नंस्वादुशीतलम् |
बलमांसप्रदंहृद्यंबृंहणंबस्तिशोधनम् ||१८०||
पनसंसकषायंतुस्निग्धंस्वादुरसंगुरु |
मौचंस्वादुरसंप्रोक्तंकषायंनातिशीतलम् |
रक्तपित्तहरंवृष्यंरुच्यंश्लेष्मकरंगुरु ||१८१||
द्राक्षाकाश्मर्यमधूकपुष्पखर्जूरप्रभृतीनि ||१८२||
रक्तपित्तहराण्याहुर्गुरूणिमधुराणिच |
तेषांद्राक्षासरास्वर्यामधुरास्निग्धशीतला ||१८३||
रक्तपित्तज्वरश्वासतृष्णादाहक्षयापहा |
हृद्यंमूत्रविबन्धघ्नंपित्तासृग्वातनाशनम्||१८४||
केश्यंरसायनंमेध्यंकाश्मर्यंफलमुच्यते |
क्षतक्षयापहंहृद्यंशीतलंतर्पणंगुरु ||१८५||
रसेपाकेचमधुरंखार्जूरंरक्तपित्तनुत् |
बृंहणीयमहृद्यंचमधूककुसुमंगुरु |
वातपित्तोपशमनंफलंतस्योपदिश्यते ||१८६||
वातामाक्षोडाभिषुकनिचुलपिचुनिकोचकोरुमाणप्रभृतीनि||१८७||
पित्तश्लेष्महराण्याहुःस्निग्धोष्णानिगुरूणिच |
बृंहणान्यनिलघ्नानिबल्यानिमधुराणिच ||१८८||
कषायंकफपित्तघ्नंकिञ्चित्तिक्तंरुचिप्रदम् |
हृद्यंसुगन्धिविशदंलवलीफलमुच्यते ||१८९||
वसिरंशीतपाक्यंचसारुष्करनिबन्धनम् |
विष्टम्भिदुर्जरंरूक्षंशीतलंवातकोपनम् ||१९०||
विपाकेमधुरंचापिरक्तपित्तप्रसादनन् |
ऐरावतंदन्तशठमम्लंशोणितपित्तकृत् ||१९१||
शीतंकषायंमधुरंटङ्कंमारुतकृद्गुरु |
स्निग्धोष्णंतिक्तमधुरंवातश्लेष्मघ्नमैङ्गुदम् ||१९२||
शमीफलंगुरुस्वादुरूक्षोष्णंकेशनाशनम् |
गुरुश्लेष्मातकफलंकफकृन्मधुरंहिमम् ||१९३||
करीराक्षिकपीलूनितृणशून्यफलानिच |
स्वादुतिक्तकटूष्णानिकफवातहराणिच ||१९४||
तिक्तंपिन्त्तकरंतेषांसरंकटुविपाकिच |
तीक्ष्णोष्णंकटुकंपीलुसस्नेहंकफवातजित् ||१९५||
आरुष्करंतौवरकंकषायंकटुपाकिच |
उष्णंकृमिज्वरानाहमेहोदावर्तनाशनम् |
कुष्ठगुल्मोदरार्शोघ्नंकटुपाकितथैवच ||१९६||
करञ्जकिंशुकारिष्टफलंजन्तुप्रमेहनुत् |
अङ्कोलस्यफलंविस्रंगुरुश्लेष्महरंहिमम् ||१९७||
रूक्षोष्णंकटुकंपाकेलघुवातकफापहम् |
तिक्तमीषद्विषहितंविडङ्गंकृमिनाशनम् ||१९८||
व्रण्यमुष्णंसरंमेध्यंदोषघ्नंशोफकुष्ठनुत् |
कषायंदीपनंचाम्लंचक्षुष्यंचाभयाफलम् ||१९९||
भेदनंलघुरूक्षोष्णंवैस्वर्यक्रिमिनाशनम् |
चक्षुष्यंस्वादुपाक्याक्षंकषायंकफपित्तजित् ||२००||
कफपित्तहरंरूक्षंवक्त्रक्लेदमलापहम् |
कषायमीषन्मधुरंकिञ्चित्पूगफलंसरम् ||२०१||
जातीकोशोऽथकर्पूरंजातीकटुकयोःफलम् |
कक्को(ङ्को)लकंलवङ्गंचतिक्तंकटुकफापहम् ||२०२||
लघुतृष्णापहंवक्त्रक्लेददौर्गन्ध्यनाशनम् |
सतिक्तःसुरभिःशीतःकर्पूरोलघुलेखनः ||२०३||
तृष्णायांमुखशोषेचवैरस्येचापिपूजितः |
लताकस्तूरिकातद्वच्छीताबस्तिविशोधनी ||२०४||
प्रियालमज्जामधुरोवृष्यःपित्तानिलापहः |
बैभीतकोमदकरःकफमारुतनाशनः ||२०५||
कषायमधुरोमज्जाकोलानांपित्तनाशनः |
तृष्णाच्छर्द्यनिलघ्नश्चतद्वदामलकस्यच ||२०६||
बीजपूरकशम्याकमज्जाकोशाम्रसम्भवः |
स्वादुपाकोऽग्निबलदःस्निग्धःपित्तानिलापहः ||२०७||
यस्ययस्यफलस्येहवीर्यंभवतियादृशम् |
तस्यतस्यैववीर्येणमज्जानमपिनिर्दिशेत् ||२०८||
फलेषुपरिपक्वंयद्गुणवत्तदुदाहृतम् |
बिल्वादन्यत्रविज्ञेयमामंतद्धिगुणोत्तरम् |
ग्राह्युष्णंदीपनंतद्धिकषायकटुतिक्तकम् ||२०९||
व्याधितंकृमिजुष्टंचपाकातीतमकालजम् |
वर्जनीयंफलंसर्वमपर्यागतमेवच ||२१०||
इतिफलवर्गः |
अथशाकवर्गः |
शाकान्यतऊर्ध्वंवक्ष्यामः|
तत्रपुष्पफलालाबुकालिन्दकप्रभृतीनि ||२११||
पित्तघ्नान्यनिलंकुर्युस्तथामन्दकफानिच |
सृष्टमूत्रपुरीषाणिस्वादुपाकरसानिच ||२१२||
पित्तघ्नंतेषुकूष्माण्डंबालंमध्यंकफावहम् |
शुक्लंलघूष्णंसक्षारंदीपनंबस्तिशोधनम् ||२१३||
सर्वदोषहरंहृद्यंपथ्यंचेतोविकारिणाम् |
दृष्टिशुक्रक्षयकरंकालिन्दंकफवातकृत् ||२१४||
अलाबुर्भिन्नविट्कातुरूक्षागुर्व्यतिशीतला |
तिक्तालाबुरहृद्यातुवामिनीवातपित्तजित् ||२१५||
त्रपुसैर्वारुकर्कारुकशीर्णवृन्तप्रभृतीनि ||२१६||
स्वादुतिक्तरसान्याहुःकफवातकराणिच |
सृष्टमूत्रपुरीषाणिरक्तपित्तहराणिच ||२१७||
बालंसनीलंत्रपुसंतेषांपित्तहरंस्मृतम् |
तत्पाण्डुकफकृज्जीर्णमम्लंवातकफापहम् ||२१८||
एर्वारुकंसकर्कारुसम्पक्वंकफवातकृत् |
सक्षारंमधुरंरुच्यंदीपनंनातिपित्तलम् ||२१९||
सक्षारंमधुरंचैवशीर्णवृन्तंकफापहम् |
भेदनंदीपनंहृद्यमानाहाष्ठीलनुल्लघु ||२२०||
पिप्पलीमरिचशृङ्गवेरार्द्रकहिङ्गुजीरककुस्तुम्बुरुजम्बीरसुमुखसुरसार्जकभूस्तृणसुगन्धक- कासमर्दककालमालकुठेरकक्षवकखरपुष्पशिग्रुमधुशिग्रुफणिज्झकसर्षपराजिकाकुलाहलावगुत्थगण्डीरतिलपर्णिका- वर्षाभूचित्रकमूलकलशुनकलायपलाण्डुप्रभृतीनि ||२२१||
कटून्युष्णानिरुच्यानिवातश्लेष्महराणिच |
कृतान्नेषूपयुज्यन्तेसंस्कारार्थमनेकधा ||२२२||
तेषांगुर्वीस्वादुशीतापिप्पल्यार्द्राकफावहा |
शुष्काकफानिलघ्नीसावृष्यापित्ताविरोधिनी ||२२३||
स्वादुपाक्यार्द्रमरिचंगुरुश्लेष्मप्रसेकिच |
कटूष्णंलघुतच्छुष्कमवृष्यंकफवातजित् ||२२४||
नात्युष्णंनातिशीतंचवीर्यतोमरिचंसितम् |
गुणवन्मरिचेभ्यश्चचक्षुष्यंचविशेषतः ||२२५||
नागरंकफवातघ्नंविपाकेमधुरंकटु |
वृष्योष्णंरोचनंहृद्यंसस्नेहंलघुदीपनम् ||२२६||
कफानिलहरंस्वर्यंविबन्धानाहशूलनुत् |
कटूष्णंरोचनंहृद्यंवृष्यंचैवार्द्रकंस्मृतम् ||२२७||
लघूष्णंपाचनंहिङ्गुदीपनंकफवातजित् |
कटुस्निग्धंसरंतीक्ष्णंशूलाजीर्णविबन्धनुत् ||२२८||
तीक्ष्णोष्णंकटुकंपाकेरुच्यंपित्ताग्निवर्धनम् |
कटुश्लेष्मानिलहरंगन्धाढ्यंजीरकद्वयम् ||२२९||
कारवीकरवीतद्वद्विज्ञेयासोपकुञ्चिका |
भक्ष्यव्यञ्जनभोज्येषुविविधेष्ववचारिता ||२३०||
आर्द्राकुस्तुम्बरीकुर्यात्स्वादुसौगन्ध्यहृद्यताम् |
साशुष्कामधुरापाकेस्निग्धातृड्दाहनाशनी ||२३१||
दोषघ्नीकटुकाकिञ्चित्तिक्तास्रोतोविशोधनी |
जम्बीरःपाचनस्तीक्ष्णःकृमिवातकफापहः||२३२||
सुराभिर्दीपनोरुच्योमुखवैशद्यकारकः |
कफानिलविषश्वासकासदौर्गन्ध्यनाशनः ||२३३||
पित्तकृत्पार्श्वशूलघ्नःसुरसःसमुदाहृतः |
तद्वत्तुसुमुखोज्ञेयोविशेषाद्गरनाशनः ||२३४||
कफघ्नालघवोरूक्षास्तीक्ष्णोष्णाःपित्तवर्धनाः |
कटुपाकरसाश्चैवसुरसार्जकभूस्तृणाः ||२३५||
मधुरःकफवातघ्नःपाचनःकण्ठशोधनः |
विशेषतःपित्तहरःसतिक्तःकासमर्दकः ||२३६||
कटुःसक्षारमधुरःशिग्रुस्तिक्तोऽथपिच्छिलः|
मधुशिग्रुःसरस्तिक्तःशोफघ्नोदीपनःकटुः ||२३७||
विदाहिबद्धविण्मूत्रंरूक्षंतीक्ष्णोष्णमेवच |
त्रिदोषंसार्षपंशाकंगाण्डीरंवेगनामच ||२३८||
चित्रकस्तिलपर्णीचकफशोफहरेलघू |
वर्षाभूःकफवातघ्नीहिताशोफोदरार्शसाम् ||२३९||
कटुतिक्तरसाहृद्यारोचनीवह्निदीपनी |
सर्वदोषहरालघ्वीकण्ठ्यामूलकपोतिका ||२४०||
महत्तद्गुरुविष्टम्भितीक्ष्णमामंत्रिदोषकृत् |
तदेवस्नेहसिद्धंतुपित्तनुत्कफवातजित् ||२४१||
त्रिदोषशमनंशुष्कंविषदोषहरंलघु |
विष्टम्भिवातलंशाकंशुष्कमन्यत्रमूलकात् ||२४२||
पुष्पंचपत्रंचफलंतथैवयथोत्तरंतेगुरवःप्रदिष्टाः |
तेषांतुपुष्पंकफपित्तहन्तृफलंनिहन्यात्कफमारुतौतु ||२४३||
स्निग्धोष्णतीक्ष्णःकटुपिच्छिलश्चगुरुःसरःस्वादुरसश्चबल्यः |
वृष्यश्चमेधास्वरवर्णचक्षुर्भग्नास्थिसन्धानकरोरसोनः ||२४४||
हृद्रोगजीर्णज्वरकुक्षिशूलविबन्धगुल्मारुचिकासशोफान्|
दुर्नामकुष्ठानलसादजन्तुसमीरणश्वासकफांश्चहन्ति ||२४५||
नात्युष्णवीर्योऽनिलहाकटुश्चतीक्ष्णोगुरुर्नातिकफावहश्च |
बलावहःपित्तकरोऽथकिञ्चित्पलाण्डुरग्निंचविवर्धयेत्तु ||२४६||
स्निग्धोरुचिष्यःस्थिरधातुकारीबल्योऽथमेधाकफपुष्टिदश्च |
स्वादुर्गुरुःशोणितपित्तशस्तःसपिच्छिलःक्षीरपलाण्डुरुक्तः ||२४७||
कलायशाकंपित्तघ्नंकफघ्नंवातलंगुरु |
कषायानुरसंचैवविपाकेमधुरंचतत् ||२४८||
चुच्चूयूथिकातरुणीजीवन्तीबिम्बीतिकानदी(न्दी)भल्लातकच्छगलान्त्री- वृक्षादनीफञ्जीशाल्मलीशेलुवनस्पतिप्रसवशणकर्बुदारकोविदारप्रभृतीनि ||२४९||
कषायस्वादुतिक्तानिरक्तपित्तहराणिच |
कफघ्नान्यनिलंकुर्युःसङ्ग्राहीणिलघूनिच ||२५०||
लघुःपाकेचजन्तुघ्नःपिच्छिलोव्रणिनांहितः |
कषायमधुरोग्राहीचुच्चूस्तेषांत्रिदोषहा ||२५१||
चक्षुष्यासर्वदोषघ्नीजीवन्तीसमुदाहृता |
वृक्षादनीवातहरा, फञ्जीत्वल्पबलामता ||२५२||
क्षीरवृक्षोत्पलादीनांकषायाःपल्लवाःस्मृताः |
शीताःसङ्ग्राहिणःशस्तारक्तपित्तातिसारिणाम् ||२५३||
पुनर्नवावरुणतर्कार्युरुबूकवत्सादनीबिल्वशाकप्रभृतीनि ||२५४||
उष्णानिस्वादुतिक्तानिवातप्रशमनानिच |
तेषुपौनर्नवंशाकंविशेषाच्छोफनाशनम् ||२५५||
तण्डुलीयकोपोदकाऽश्वबलाचिल्लीपालङ्क्यावास्तूकप्रभृतीनि ||२५६||
सृष्टमूत्रपुरीषाणिसक्षारमधुराणिच |
मन्दवातकफान्याहूरक्तपित्तहराणिच ||२५७||
मधुरोरसपाकाभ्यांरक्तपित्तमदापहः |
तेषांशीततमोरूक्षस्तण्डुलीयोविषापहः ||२५८||
स्वादुपाकरसावृष्यावातपित्तमदापहा |
उपोदकासरास्निग्धाबल्याश्लेष्मकरीहिमा ||२५९||
कटुर्विपाकेकृमिहामेधाग्निबलवर्धनः |
सक्षारःसर्वदोषघ्नोवास्तूकोरोचनःसरः ||२६०||
चिल्लीवास्तूकवज्ज्ञेयापालङ्क्यातण्डुलीयवत् |
वातकृद्बद्धविण्मूत्रारूक्षापित्तकफेहिता |
शाकमाश्वबलंरूक्षंबद्धविण्मूत्रमारुतम् ||२६१||
मण्डूकपर्णीसप्तलासुनिषण्णकसुवर्चलापिप्पलीगुडूचीगोजिह्वा-काकमाचीप्रपुन्नाडावल्गुजसतीनबृहतीकण्टकारिकाफल- पटोलवार्ताककारवेल्लककटुकिकाकेबु(म्बु)कोरुबूकपर्पटककिराततिक्त- कर्कोटकारिष्टकोशातकीवेत्रकरीराटरूषकार्कपुष्पीप्रभृतीनि ||२६२||
रक्तपित्तहराण्याहुर्हृद्यानिसुलघूनिच |
कुष्ठमेहज्वरश्वासकासारुचिहराणिच ||२६३||
कषायातुहितापित्तेस्वादुपाकरसाहिमा |
लघ्वीमण्डूकपर्णीतुतद्वद्गोजिह्विकामता ||२६४||
अविदाहीत्रिदोषघ्नःसङ्ग्राहीसुनिषण्णकः |
अवल्गुजःकटुःपाकेतिक्तःपित्तकफापहः ||२६५||
ईषत्तिक्तंत्रिदोषघ्नंशाकंकटुसतीनजम् |
नात्युष्णशीतंकुष्ठघ्नंकाकमाच्यास्तुतद्विधम् ||२६६||
कण्डूकुष्ठकृमिघ्नानिकफवातहराणिच |
फलानिबृहतीनांतुकटुतिक्तलघूनिच ||२६७||
कफपित्तहरंव्रण्यमुष्णंतिक्तमवातलम् |
पटोलंकटुकंपाकेवृष्यंरोचनदीपनम् ||२६८||
कफवातहरंतिक्तंरोचनंकटुकंलघु |
वार्ताकंदीपनंप्रोक्तंजीर्णंसक्षारपित्तलम् |
तद्वत्कर्कोटकंविद्यात्कारवेल्लकमेवच ||२६९||
आटरूषकवेत्राग्रगुडूचीनिम्बपर्पटाः |
किराततिक्तसहितास्तिक्ताःपित्तकफापहाः ||२७०||
कफापहंशाकमुक्तंवरुणप्रपुनाड(ट)योः |
रूक्षंलघुचशीतंचवातपित्तप्रकोपणम् ||२७१||
दीपनंकालशाकंतुगरदोषहरंकटु|
कौसुम्भंमधुरंरूक्षमुष्णंश्लेष्महरंलघु ||२७२||
वातलंनालिकाशाकंपित्तघ्नंमधुरंचतत् |
ग्रहण्यर्शोविकारघ्नीसाम्लावातकफेहिता |
उष्णाकषायमधुराचाङ्गेरीचाग्निदीपनी ||२७३||
लोणिकाजातुकत्रिपर्णिकापत्तूरजीवकसुवर्चलाडुडुरककुतुम्बककुठिञ्जरकुन्तलिकाकुरण्टिकाप्रभृतयः||२७४||
स्वादुपाकरसाःशीताःकफघ्नानातिपित्तलाः |
लवणानुरसारूक्षाःसक्षारावातलाःसराः ||२७५||
स्वादुतिक्ताकुन्तलिकाकषायासकुरण्टिका |२७६|
सङ्ग्राहिशीतलंचापिलघुदोषापहंतथा |राजक्षवकशाकंतुशटीशाकंचतद्विधम् ||२७६||
स्वादुपाकरसंशाकंदुर्जरंहरिमन्थजम् |
भेदनंमधुरंरूक्षंकालायमतिवातलम् ||२७७||
स्रंसनंकटुकंपाकेलघुवातकफापहम् |
शोफघ्नमुष्णवीर्यंचपत्रंपूतिकरञ्जजम् ||२७८||
ताम्बूलपत्रंतीक्ष्णोष्णंकटुपित्तप्रकोपणम् |
सुगन्धिविशदंतिक्तंस्वर्यंवातकफापहम् ||२७९||
स्रंसनंकटुकंपाकेकषायंवह्निदीपनम् |
वक्त्रकण्डूमलक्लेददौर्गन्ध्यादिविशोधनम्||२८०||
अथपुष्पवर्गः |
कोविदारशणशाल्मलीपुष्पाणिमधुराणिमधुरविपाकानिरक्तपित्तहराणिच; वृषागस्त्ययोःपुष्पाणितिक्तानिकटुविपाकानिक्षयकासापहानिच ||२८१||
आगस्त्यंनातिशीतोष्णंनक्तान्धानांप्रशस्यते ||२८२||
करीरकुसुमानिकटुविपाकानिवातहराणिसृष्टमूत्रपुरीषाणिच ||२८३||
रक्तवृक्षस्यनिम्बस्यमुष्ककार्कासनस्यच |
कफपित्तहरंपुष्पंकुष्ठघ्नंकुटजस्यच ||२८४||
सतिक्तंमधुरंशीतंपद्मंपित्तकफापहम् |
मधुरंपिच्छिलंस्निग्धंकुमुदंह्लादिशीतलम् |
तस्मादल्पान्तरगुणेविद्यात्कुवलयोत्पले ||२८५||
सिन्धुवारंविजानीयाद्धिमंपित्तविनाशनम् |
मालतीमल्लिकेतिक्तेसौरभ्यात्पित्तनाशने ||२८६||
सुगन्धिविशदंहृद्यंबाकुलंपाटलानिच |
श्लेष्मपित्तविषघ्नंतुनागंतद्वच्चकुङ्कुमम् ||२८७||
चम्पकंरक्तपित्तघ्नंशीतोष्णंकफनाशनम् |
किंशुकंकफपित्तघ्नंतद्वदेवकुरण्टकम् ||२८८||
यथावृक्षंविजानीयात्पुष्पंवृक्षोचितंतथा |
मधुशिग्रुकरीराणिकटूनिश्लेष्महराणिच ||२८९||
क्षवककुलेवरवंशकरीरप्रभृतीनिकफकराणिसृष्टमूत्रपुरीषाणिच ||२९०||
क्षवकंकृमिलंतेषुस्वादुपाकंसपिच्छलम् |
विस्यन्दिवातलंनातिपित्तश्लेष्मकरंचतत् ||२९१||
वेणोःकरीराःकफलामधुरारसपाकतः |
विदाहिनोवातकराःसकषायाविरूक्षणाः ||२९२||
उद्भिदानिपलालेक्षुकरीषवेणुक्षितिजानि | तत्रपलालजातंमधुरंमधुरविपाकंरूक्षंदोषप्रशमनंच | इक्षुजंमधुरंकषायानुरसंकटुपाकंशीतलंच | तद्वदेवोष्णंकारीषंकषायंवातकोपनंच, (वेणुजातं [९४] कषायंवातकोपनंच,) भूमिजंगुरुनातिवातलंभूमितश्चास्यानुरसः ||२९३||
पिण्याकतिलकल्कस्थूणिकाशुष्कशाकानिसर्वदोषप्रकोपणानि ||२९४||
विष्टम्भिनःस्मृताःसर्वेवटकावातकोपनाः |
सिण्डाकीवातलासार्द्रा [९७] रुचिष्याऽनलदीपनी ||२९५||
विड्भेदिगुरुरूक्षंचप्रायोविष्टम्भिदुर्जरम्|
सकषायंचसर्वंहिस्वादुशाकमुदाहृतम् |
पुष्पंपत्रंफलंनालंकन्दाश्चगुरवःक्रमात् ||२९६||
कर्कशंपरिजीर्णंचकृमिजुष्टमदेशजम् |
वर्जयेत्पत्रशाकंतद्यदकालविरोहिच ||२९७||
इतिशाकवर्गः |
अथकन्दवर्गः |
कन्दानातऊर्ध्वंवक्ष्यामः- विदारीकन्दशतावरीबिसमृणालशृङ्गाटककशेरुकपिण्डालुकमध्वालुक- हस्त्यालुककाष्ठालुकशङ्खालुकरक्तालुकेन्दीवरोत्पलकन्दप्रभृतीनि ||२९८||
रक्तपित्तहराण्याहुःशीतानिमधुराणिच |
गुरूणिबहुशुक्राणिस्तन्यवृद्धिकराणिच ||२९९||
मधुरोबृंहणोवृष्यःशीतःस्वर्योऽतिमूत्रलः |
विदारीकन्दोबल्यश्चपित्तवातहरश्चसः ||३००||
वातपित्तहरीवृष्यास्वादुतिक्ताशतावरी |
महतीचैवहृद्याचमेधाग्निबलवर्धिनी ||३०१||
ग्रहण्यर्शोविकारघ्नीवृष्याशीतारसायनी |
कफपित्तहरास्तिक्तास्तस्याएवाङ्कुराःस्मृताः ||३०२||
अविदाहिबिसंप्रोक्तंरक्तपित्तप्रसादनम् |
विष्टम्भिदुर्जरंरूक्षंविरसंमारुतावहम् ||३०३||
गुरूविष्टम्भिशीतौचशृङ्गाटककशेरुकौ |
पिण्डालुकंकफकरंगुरुवातप्रकोपणम् ||३०४||
सुरेन्द्रकन्दःश्लेष्मघ्नोविपाकेकटुपित्तकृत् |
वेणोःकरीरागुरवःकफमारुतकोपनाः ||३०५||
स्थूलसूरणमाणकप्रभृतयःकन्दाईषत्कषायाःकटुकारूक्षाविष्टम्भिनोगुरवःकफवातलाःपित्तहराश्च ||३०६||
मान(ण)कंस्वादुशीतंचगुरुचापिप्रकीर्तितम् |
स्थूलकन्दस्तुनात्युष्णःसूरणोगुदकीलहा ||३०७||
कुमुदोत्पलपद्मानांकन्दामारुतकोपनाः |
कषायाःपित्तशमनाविपाकेमधुराहिमाः ||३०८||
वाराहकन्दःश्लेष्मघ्नःकटुकोरसपाकतः |
मेहकुष्ठकृमिहरोबल्योवृष्योरसायनः ||३०९||
तालनारिकेलखर्जूरप्रभृतीनांमस्तकमज्जानः ||३१०||
स्वादुपाकरसानाहूरक्तपित्तहरांस्तथा |
शुक्रलाननिलघ्नांश्चकफवृद्धिकरानपि ||३११||
बालंह्यनार्तवंजीर्णंव्याधितंक्रिमिभक्षितम् |
कन्दंविवर्जयेत्सर्वंयोवासम्यङ्नरोहति ||३१२||
अथलवणवर्गः |
अथलवणानि- सैन्धवसामुद्रविडसौवर्चलरोमकौद्भिदप्रभृतीनियथोत्तरमुष्णानिवातहराणिकफपित्तकराणिकटुपाकीनियथापूर्वंस्निग्धानिस्वादूनिसृष्टमूत्रपुरीषाणिचेति ||३१३||
चक्षुष्यंसैन्धवंहृद्यंरुच्यंलघ्वग्निदीपनम् |
स्निग्धंसमधुरंवृष्यंशीतंदोषघ्नमुत्तमम् ||३१४||
सामुद्रंमधुरंपाकेनात्युष्णमविदाहिच |
भेदनस्निग्धमीषच्चशूलघ्नंनातिपित्तलम् ||३१५||
सक्षारंदीपनंसूक्ष्मंशूलहृद्रोगनाशनम्|
रोचनंतीक्ष्णमुष्णंचविडंवातानुलोमनम् ||३१६||
लघुसौवर्चलंपाकेवीर्योष्णंविशदंकटु |
गुल्मशूलविबन्धघ्नंहृद्यंसुरभिरोचनम् ||३१७||
रोमकंतीक्ष्णमत्युष्णंव्यवायिकटुपाकिच |
वातघ्नंलघुविस्यन्दिसूक्ष्मंविड्भेदिमूत्रलम् ||३१८||
लघुतीक्ष्णोष्णमुत्क्लेदिसूक्ष्मंवातानुलोमनम् |
सतिक्तंकटुसक्षारंविद्याल्लवणमौद्भिदम् ||३१९||
कफवातक्रिमिघ्नंचलेखनंपित्तकोपनम् |
दीपनंपाचनंभेदिलवणंगुटिकाह्वयम् ||३२०||
ऊषसूतंवालुकैलंशैलमूलाकरोद्भवम्|
लवणंकटुकंछेदिविहितंकटुचोच्यते ||३२१||
यवक्षारस्वर्जिकाक्षारोषक्षारपाकिमटङ्कणक्षारप्रभृतयः |
गुल्मार्शोग्रहणीदोषशर्कराश्मरिनाशनाः|
क्षारास्तुपाचनाःसर्वेरक्तपित्तकराःस्मृताःII३२२ II
ज्ञेयौवह्निसमौक्षारौस्वर्जिकायावशूकजौ |
शुक्रश्लेष्मविबन्धार्शोगुल्मप्लीहविनाशनौ ||३२३||
उष्णोऽनिलघ्नःप्रक्लेदीचोषक्षारोबलापहः |
मेदोघ्नःपाकिमःक्षारस्तेषांबस्तिविशोधनः ||३२४||
विरूक्षणोऽनिलकरःश्लेष्मघ्नःपित्तदूषणः |
अग्निदीप्तिकरस्तीक्ष्णष्टङ्कणःक्षारउच्यते ||३२५||
सुवर्णंस्वादुहृद्यंचबृंहणीयंरसायनम् |
दोषत्रयापहंशीतंचक्षुष्यंविषसूदनम् ||३२६||
रूप्यमम्लंसरंशीतंसस्नेहंपित्तवातनुत् |
ताम्रंकषायंमधुरंलेखनंशीतलंसरम् ||३२७||
सतिक्तंलेखनंकांस्यंचक्षुष्यंकफवातजित् |
वातकृच्छीतलंलोहंतृष्णापित्तकफापहम् ||३२८||
कटुक्रिमिघ्नंलवणंत्रपुसीसंचलेखनम् |
मुक्ताविद्रुमवज्रेन्द्रवैदूर्यस्फटिकादयः ||३२९||
चक्षुष्यामणयःशीतालेखनाविषसूदनाः |
पवित्राधारणीयाश्चपाप्मालक्ष्मीमलापहाः ||३३०||
इतिलवणादिवर्गः |
धान्येषुमांसेषुफलेषुचैवशाकेषुचानुक्तमिहाप्रमेयात् |
आस्वादतोभूतगुणैश्चमत्वातदादिशेद्द्रव्यमनल्पबुद्धिः ||३३१||
षष्टिकायवगोधूमालोहितायेचशालयः |
मुद्गाढकीमसूराश्चधान्येषुप्रवराःस्मृताः ||३३२||
लावतित्तिरिसारङ्गकुरङ्गैणकपिञ्जलाः |
मयूरवर्मिकूर्माश्चश्रेष्ठामांसगणेष्विह ||३३३||
दाडिमामलकंद्राक्षाखर्जूरंसपरूषकम् |
राजादनंमातुलुङ्गंफलवर्गेप्रशस्यते ||३३४||
सतीनोवास्तुकश्चुच्चूचिल्लीमूलकपोतिकाः |
मण्डूकपर्णीजीवन्तीशाकवर्गेप्रशस्यते ||३३५||
गव्यंक्षीरंघृतंश्रेष्ठं, सैन्धवंलवणेषुच |
धात्रीदाडिममम्लेषु, पिप्पलीनागरंकटौ ||३३६||
तिक्तेपटोलवार्ताकं, मधुरेघृतमुच्यते |
क्षौद्रं, पूगफलंश्रेष्ठंकषायेसपरूषकम् ||३३७||
शर्करेक्षुविकारेषु, पानेमध्वासवौतथा |
परिसंवत्सरंधान्यं, मांसंवयसिमध्यमे ||३३८||
अपर्युषितमन्नंतुसंस्कृतंमात्रयाशुभम् |
फलंपर्यागतं, शाकमशुष्कंतरुणंनवम् ||३३९||
अथकृतान्नवर्गः |
अतःपरंप्रवक्ष्यामिकृतान्नगुणविस्तरम् |
लाजमण्डोविशुद्धानांपथ्यःपाचनदीपनः ||३४०||
वातानुलोमनोहृद्यःपिप्पलीनागरायुतः |
स्वेदाग्निजननीलघ्वीदीपनीबस्तिशोधनी||३४१||
क्षुत्तृट्श्रमग्लानिहरीपेयावातानुलोमनी |
विलेपीतर्पणीहृद्याग्राहिणीबलवर्धनी ||३४२||
पथ्यास्यादुरसालघ्वीदीपनीक्षुत्तृषापहा |
हृद्यासन्तर्पणीवृष्याबृंहणीबलवर्धनी ||३४३||
शाकमांसफलैर्युक्ताविलेप्यम्लाचदुर्जरा |
सिक्थैर्विरहितोमण्डःपेयासिक्थसमन्विता ||३४४||
विलेपीबहुसिक्थास्याद्यवागूर्विरलद्रवा |
विष्टम्भीपायसोबल्योमेदःकफकरोगुरुः ||३४५||
कफपित्तकरीबल्याकृशराऽनिलनाशनी |
धौतस्तुविमलःशुद्धोमनोज्ञःसुरभिःसमः ||३४६||
स्विन्नःसुप्रस्रुतस्तूष्णोविशदस्त्वोदनोलघुः |
अधौतोऽप्रस्रुतोऽस्विन्नःशीतश्चाप्योदनोगुरुः ||३४७||
लघुःसुगन्धिःकफहाविज्ञेयोभृष्टतण्डुलः |
स्नेहैर्मांसैःफलैःकन्दैर्विदलाम्लैश्चसंयुताः ||३४८||
गुरवोबृंहणाबल्यायेचक्षीरोपसाधिताः |३४९|
सुस्विन्नोनिस्तुषोभृष्टईषत्सूपोलघुर्हितः ||३४९||
स्विन्नंनिष्पीडितंशाकंहितंस्यात्स्नेहसंस्कृतम् |
अस्विन्नंस्नेहरहितमपीडितमतोऽन्यथा ||३५०||
मांसंस्वभावतोवृष्यंस्नेहनंबलवर्धनम्|
स्नेहगोरसधान्याम्लफलाम्लकटुकैःसह ||३५१||
सिद्धंमांसंहितंबल्यंरोचनंबृंहणंगुरु |
तदेवगोरसादानंसुरभिद्रव्यसंस्कृतम् ||३५२||
विद्यात्पित्तकफोद्रेकीबलमांसाग्निवर्धनम् |
परिशुष्कंस्थिरंस्निग्धंहर्षणंप्रीणनंगुरु ||३५३||
रोचनंबलमेधाग्निमांसौजःशुक्रवर्धनम् |
तदेवोल्लुप्तपिष्टत्वादुल्लुप्तमितिपाचकाः ||३५४||
परिशुष्कगुणैर्युक्तंवह्नौपक्वमतोलघु |
तदेवशूलिकाप्रोतमङ्गारपरिपाचितम् ||३५५||
ज्ञेयंगुरुतरंकिञ्चित्प्रदिग्धंगुरुपाकतः |
उल्लुप्तंभर्जितंपिष्टंप्रतप्तंकन्दुपाचितम् ||३५६||
परिशुष्कंप्रदिग्धंचशूल्यंयच्चान्यदीदृशम् |
मांसंयत्तैलसिद्धंतद्वीर्योष्णंपित्तकृद्गुरु ||३५७||
लघ्वग्निदीपनंहृद्यंरुच्यंदृष्टिप्रसादनम् |
अनुष्णवीर्यंपित्तघ्नंमनोज्ञंघृतसाधितम् ||३५८||
प्रीणनःप्राणजननःश्वासकासक्षयापहः |
वातपित्तश्रमहरोहृद्योमांसरसःस्मृतः ||३५९||
स्मृत्योजःस्वरहीनानांज्वरक्षीणक्षतोरसाम् |
भग्नविश्लिष्टसन्धीनांकृशानामल्परेतसाम् ||३६०||
आप्यायनःसंहननःशुक्रदोबलवर्धनः |
सदाडिमयुतोवृष्यःसंस्कृतोदोषनाशनः ||३६१||
प्रीणनःसर्वभूतानांविशेषान्मुखशोषिणाम् |
क्षुत्तृष्णापहरःश्रेष्ठःसौरावःस्वादुशीतलः ||३६२||
यन्मांसमुद्धृतरसंनतत्पुष्टिबलावहम् |
विष्टम्भिदुर्जरंरूक्षंविरसंमारुतावहम् ||३६३||
दीप्ताग्नीनांसदापथ्यःखानिष्कस्तुपरंगुरुः |
मांसंनिरस्थिसुस्विन्नंपुनर्दृषदिपेषितम् ||३६४||
पिप्पलीशुण्ठिमरिचगुडसर्पिःसमन्वितम् |
ऐकध्यंपाचयेत्सम्यग्वेसवारइतिस्मृतः ||३६५||
वेसवारोगुरुःस्निग्धोबल्योवातरुजापहः |
कफघ्नोदीपनोहृद्यःशुद्धानांव्रणिनामपि ||३६६||
ज्ञेयःपथ्यतमश्चैवमुद्गयूषःकृताकृतः |
सतुदाडिममृद्वीकायुक्तःस्याद्रागषाडवः ||३६७||
रुचिष्योलघुपाकश्चदोषाणांचाविरोधकृत् |
मसूरमुद्गगोधूमकुलत्थलवणैःकृतः ||३६८||
कफपित्ताविरोधीस्याद्वातव्याधौचशस्यते |
मृद्वीकादाडिमैर्युक्तःसचाप्युक्तोऽनिलार्दिते ||३६९||
रोचनोदीपनोहृद्योलघुपाक्युपदिश्यते |
पटोलनिम्बयूषौतुकफमेदोविशोषिणौ ||३७०||
पित्तघ्नौदीपनौहृद्यौकृमिकुष्ठज्वरापहौ |
श्वासकासप्रतिश्यायप्रसेकारोचकज्वरान् ||३७१||
हन्तिमूलकयूषस्तुकफमेदोगलग्रहान् |
कुलत्थयूषोऽनिलहाश्वासपीनसनाशनः||३७२||
तूणीप्रतूणीकासाश्मगुल्ममेदःकफावहः |
दाडिमामलकैर्यूषोहृद्यःसंशमनोलघुः ||३७३||
प्राणाग्निजननोमूर्च्छामेदोघ्नोवातपित्तजित् |
मुद्गामलकयूषस्तुग्राहीपित्तकफेहितः ||३७४||
यवकोलकुलत्थानांयूषःकण्ठ्योऽनिलापहः |
सर्वधान्यकृतस्तद्वद्बृंहणःप्राणवर्धनः ||३७५||
खडकाम्बलिकौहृद्यौतथावातकफेहितौ |
बल्यःकफानिलौहन्तिदाडिमाम्लोऽग्निदीपनः||३७६||
दध्यम्लःकफकृद्बल्यःस्निग्धोवातहरोगुरुः |
तक्राम्लःपित्तकृत्प्रोक्तोविषरक्तप्रदूषणः ||३७७||
खडाःखडयवाग्वश्चषा(खा)डवाःपानकानिच |
एवमादीनिचान्यानिक्रियन्तेवैद्यवाक्यतः ||३७८||
अस्नेहलवणंसर्वमकृतंकटुकैर्विना |
विज्ञेयंलवणस्नेहकटुकैःसंयुतंकृतम् ||३७९||
अथगोरसधान्याम्लफलाम्लैरम्लितंचयत् |
यथोत्तरंलघुहितंसंस्कृतासंस्कृतंरसम् ||३८०||
दधिमस्त्वम्लसिद्धस्तुयूषःकाम्बलिकःस्मृतः |
तिलपिण्याकविकृतिःशुष्कशाकंविरूढकम् ||३८१||
सिण्डाकीचगुरूणिस्युःकफपित्तकराणिच |
तद्वच्चवटकान्याहुर्विदाहीनिगुरूणिच ||३८२||
लघवोबृंहणावृष्याहृद्यारोचनदीपनाः |
तृष्णामूर्च्छाभ्रमच्छर्दिश्रमघ्नारागषाडवाः ||३८३||
रसालाबृंहणीबल्यास्निग्धावृष्याचरोचनी |
स्नेहनंगुडसंयुक्तंहृद्यंदध्यनिलापहम् ||३८४||
सक्तवःसर्पिषाऽभ्यक्ताःशीतवारिपरिप्लुताः |
नातिद्रवानातिसान्द्रामन्थइत्युपदिश्यते ||३८५||
मन्थःसद्योबलकरःपिपासाश्रमनाशनः |
साम्लस्नेहगुडोमूत्रकृच्छ्रोदावर्तनाशनः ||३८६||
शर्करेक्षुरसद्राक्षायुक्तःपित्तविकारनुत् |
द्राक्षामधूदकयुतःकफरोगनिबर्हणः ||३८७||
वर्गत्रयेणोपहितोमलदोषानुलोमनः |
गौडमम्लमनम्लंवापानकंगुरुमूत्रलम् ||३८८||
तदेवखण्डमृद्वीकाशर्करासहितंपुनः |
साम्लंसतीक्ष्णंसहिमंपानकंस्यान्निरत्ययम् ||३८९||
मार्द्वीकंतुश्रमहरंमूर्च्छादाहतृषापहम् |
परूषकाणांकोलानांहृद्यंविष्टम्भिपानकम् ||३९०||
द्रव्यसंयोगसंस्कारंज्ञात्वामात्रांचसर्वतः |
पानकानांयथायोगंगुरुलाघवमादिशेत् ||३९१||
इतिकृतान्नवर्गः |
अथभक्ष्यवर्गः |
वक्ष्याम्यतःपरंभक्ष्यान्रसवीर्यविपाकतः |
भक्ष्याःक्षीरकृताबल्यावृष्याहृद्याःसुगन्धिनः ||३९२||
अदाहिनःपुष्टिकरादीपनाःपित्तनाशनाः |
तेषांप्राणकराहृद्याघृतपूराःकफावहाः ||३९३||
वातपित्तहरावृष्यागुरवोरक्तमांसलाः |
बृंहणागौडिकाभक्ष्यागुरवोऽनिलनाशनाः ||३९४||
अदाहिनःपित्तहराःशुक्रलाःकफवर्धनाः |
मधुशीर्षकसंयावाःपूपायेतेविशेषतः ||३९५||
गुरवोबृंहणाश्चैवमोदकास्तुसुदुर्जराः |
रोचनोदीपनःस्वर्यःपित्तघ्नःपवनापहः ||३९६||
गुरुर्मृष्टतरमश्चैवसट्टकःप्राणवर्धनः |
हृद्यःसुगन्धिर्मधुरःस्निग्धःकफकरोगुरुः ||३९७||
वातापहस्तृप्तिकरोबल्योविष्यन्दउच्यते |
बृंहणावातपित्तघ्नाभक्ष्याबल्यास्तुसामिताः ||३९८||
हृद्याःपथ्यतमास्तेषांलघवःफेनकादयः |
मुद्गादिवेसवाराणांपूर्णाविष्टम्भिनोमताः ||३९९||
वेसवारैःसपिशितैःसम्पूर्णागुरुबृंहणाः |
पाललाःश्लेष्मजननाः, शष्कुल्यःकफपित्तलाः ||४००||
वीर्योष्णाःपैष्टिकाभक्ष्याःकफपित्तप्रकोपणाः |
विदाहिनोनातिबलागुरवश्चविशेषतः ||४०१||
वैदलालघवोभक्ष्याःकषायाःसृष्टमारुताः |
विष्टम्भिनःपित्तसमाःश्लेष्मघ्नाभिन्नवर्चसः ||४०२||
बल्यावृष्यास्तुगुरवोविज्ञेयामाषसाधिताः |
कूर्चिकाविकृताभक्ष्यागुरवोनातिपित्तलाः ||४०३||
विरूढककृताभक्ष्यागुरवोऽनिलपित्तलाः |
विदाहोत्क्लेशजननारूक्षादृष्टिप्रदूषणाः ||४०४||
हृद्याःसुगन्धिनोभक्ष्यालघवोघृतपाचिताः |
वातपित्तहराबल्यावर्णदृष्टिप्रसादनाः ||४०५||
विदाहिनस्तैलकृतागुरवःकटुपाकिनः |
उष्णामारुतदृष्टिघ्नाःपित्तलास्त्वक्प्रदूषणाः ||४०६||
फलमांसेक्षुविकृतितिलमाषोपसंस्कृताः |
भक्ष्याबल्याश्चगुरवोबृंहणाहृदयप्रियाः ||४०७||
कपालाङ्गारपक्वास्तुलघवोवातकोपनाः |
सुपक्वास्तनवश्चैवभूयिष्ठंलघवोमताः ||४०८||
सकिलाटादयोभक्ष्यागुरवःकफवर्धनाः |
कुल्माषावातलारूक्षागुरवोभिन्नवर्चसः ||४०९||
उदावर्तहरोवाट्यःकासपीनसमेहनुत् |
धानोलुम्बास्तुलघवःकफमेदोविशोषणाः ||४१०||
शक्तवोबृंहणावृष्यास्तृष्णापित्तकफापहाः |
पीताःसद्योबलकराभेदिनःपवनापहाः ||४११||
गुर्वीपिण्डीखराऽत्यर्थंलघ्वीसैवविपर्ययात् |
शक्तूनामाशुजीर्येतमृदुत्वादवलेहिका ||४१२||
लाजाश्छर्द्यतिसारघ्नादीपनाःकफनाशनाः |
बल्याःकषायमधुरालघवस्तृण्मलापहाः ||४१३||
तृट्छर्दिदाहघर्मार्तिनुदस्तत्सक्तवोमताः |
रक्तपित्तहराश्चैवदाहज्वरविनाशनाः ||४१४||
पृथुकागुरवःस्निग्धाबृंहणाःकफवर्धनाः |
बल्याःसक्षीरभावात्तुवातघ्नाभिन्नवर्चसः ||४१५||
सन्धानकृत्पिष्टमामंतण्डुलंकृमिमेहनुत् |
सुदुर्जरःस्वादुरसोबृंहणस्तण्डुलोनवः ||४१६||
सन्धानकृन्मेहहरःपुराणस्तण्डुलःस्मृतः |
द्रव्यसंयोगसंस्कारविकारान्समवेक्ष्यच ||४१७||
यथाकारणमासाद्यभोक्तॄणांछन्दतोऽपिवा |
अनेकद्रव्ययोनित्वाच्छास्त्रतस्तान्विनिर्दिशेत् ||४१८||
इतिभक्ष्यवर्गः |
अतःसर्वानुपानान्युपदेक्ष्यामः |
–
अम्लेनकेचिद्विहतामनुष्यामाधुर्ययोगेप्रणयीभवन्ति |
तथाम्लयोगेमधुरेणतृप्तास्तेषांयथेष्टंप्रवदन्तिपथ्यम् ||४१९||
शीतोष्णतोयासवमद्ययूषफलाम्लधान्याम्लपयोरसानाम् |
यस्यानुपानंतुहितंभवेद्यत्तस्मैप्रदेयंत्विहमात्रयातत् ||४२०||
व्याधिंचकालंचविभाव्यधीरैर्द्रव्याणिभोज्यानिचतानितानि |
सर्वानुपानेषुवरंवदन्तिमैध्यंयदम्भःशुचिभाजनस्थम् ||४२१||
लोकस्यजन्मप्रभृतिप्रशस्तंतोयात्मकाःसर्वरसाश्चदृष्टाः |
सङ्क्षेपएषोऽभिहितोऽनुपानेष्वतःपरंविस्तरतोऽभिधास्ये ||४२२||
उष्णोदकानुपानंतुस्नेहानामथशस्यते |
ऋतेभल्लातकस्नेहात्स्नेहात्तौवरकात्तथा ||४२३||
अनुपानंवदन्त्येकेतैलेयूषाम्लकाञ्जिकम् |
शीतोदकंमाक्षिकस्यपिष्टान्नस्यचसर्वशः ||४२४||
दधिपायसमद्यार्तिविषजुष्टेतथैवच |
केचित्पिष्टमयस्याहुरनुपानंसुखोदकम् ||४२५||
पयोमांसरसोवाऽपिशालिमुद्गादिभोजिनाम् |
युद्धाध्वातपसन्तापविषमद्यरुजासुच ||४२६||
माषादेरनुपानंतुधान्याम्लंदधिमस्तुवा |
मद्यंमद्योचितानांतुसर्वमांसेषुपूजितम् ||४२७||
अमद्यपानामुदकंफलाम्लंवाप्रशस्यते |
क्षीरंघर्माध्वभाष्यस्त्रीक्लान्तानाममृतोपमम् ||४२८||
सुराकृशानांस्थूलानामनुपानंमधूदकम् |
निरामयानांचित्रंतुभुक्तमध्येप्रकीर्तितम् ||४२९||
स्निग्धोष्णंमारुतेपथ्यं, कफेरूक्षोष्णमिष्यते |
अनुपानंहितंचापिपित्तेमधुरशीतलम् ||४३०||
हितंशोणितपित्तिभ्यःक्षीरमिक्षुरसस्तथा |
अर्कशेलुशिरीषाणामासवास्तुविषार्तिषु ||४३१||
अतःपरंतुवर्गाणामनुपानंपृथक्पृथक् |
प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वेणसर्वेषामेवमेशृणु ||४३२||
तत्रपूर्वशस्यजातानांबदराम्लं, वैदलानांधान्याम्लं, जङ्घालानांधन्वजानांचपिप्पल्यासवः, विष्किराणांकोलबदरासवः, प्रतुदानांक्षीरवृक्षासवः, गुहाशयानांखर्जूरनालिकेरासवः, प्रसहानामश्वगन्धासवः, पर्णमृगाणांकृष्णगन्धासवः, बिलेशयानांफलासवः, एकशफानांत्रिफलासवः, अनेकशफानांखदिरासवः, कूलचराणांशृङ्गाटककशेरुकासवः, कोशवासिनांपादिनांचसएव, प्लवानामिक्षुरसासवः, नादेयानांमत्स्यानांमृणालासवः, सामुद्राणांमातुलुङ्गासवः, अम्लानांफलानांपद्मोत्पलकन्दासवः, कषायाणांदाडिमवेत्रासवः, मधुराणांत्रिकटुकयुक्तःखण्डासवः, तालफलादीनांधान्याम्लं, कटुकानांदूर्वानलवेत्रासवः, पिप्पल्यादीनांश्वदंष्ट्रावसुकासवः, कूष्माण्डादीनांदार्वीकरीरासवः, चुच्चुप्रभृतीनांलोध्रासवः, जीवन्त्यादीनांत्रिफलासवः, कुसुम्भशाकस्यसएव, मण्डूकपर्ण्यादीनांमहापञ्चमूलासवः, तालमस्तकादीनामम्लफलासवः, सैन्धवादीनांसुरासवआरनालंच, तोयंवासर्वत्रेति ||४३३||
भवन्तिचात्र-
सर्वेषामनुपानानांमाहेन्द्रंतोयमुत्तमम् |
सात्म्यंवायस्ययत्तोयंतत्तस्मैहितमुच्यते ||४३४||
उष्णंवातेकफेतोयंपित्तेरक्तेचशीतलम् |
दोषवद्गुरुवाभुक्तमतिमात्रमथापिवा ||४३५||
यथोक्तेनानुपानेनसुखमन्नंप्रजीर्यति |
रोचनंबृंहणंवृष्यंदोषसङ्घातभेदनम् ||४३६||
तर्पणंमार्दवकरंश्रमक्लमहरंसुखम् |
दीपनंदोषशमनंपिपासाच्छेदनंपरम् ||४३७||
बल्यंवर्णकरंसम्यगनुपानंसदोच्यते |
तदादौकर्शयेत्पीतंस्थापयेन्मध्यसेवितम् ||४३८||
पश्चात्पीतंबृंहयतितस्माद्वीक्ष्यप्रयोजयेत् |
स्थिरतांगतमल्किन्नमन्नमद्रवपायिनाम् ||४३९||
भवत्याबाधजननमनुपानमतःपिबेत् |
नपिबेच्छ्वासकासार्तोरोगेचाप्यूर्ध्वजत्रुगे ||४४०||
क्षतोरस्कःप्रसेकीचयस्यचोपहतःस्वरः |
पीत्वाऽध्वभाष्याध्ययनगेयस्वप्नान्नशीलयेत् ||४४१||
प्रदूष्यामाशयंतद्धितस्यकण्ठोरसिस्थितम् |
स्यन्दाग्निसादच्छर्द्यादीनामयाञ्जनयेद्बहून् ||४४२||
गुरुलाघवचिन्तेयंस्वभावंनातिवर्तते |
तथासंस्कारमात्रान्नकालांश्चाप्युत्तरोत्तरम् ||४४३||
मन्दकर्मानलारोग्याःसुकुमाराःसुखोचिताः |
जन्तवोयेतुतेषांहिचिन्तेयंपरिकीर्त्यते ||४४४||
बलिनःखरभक्ष्यायेयेचदीप्ताग्नयोनराः |
कर्मनित्याश्चयेतेषांनावश्यंपरिकीर्त्यते ||४४५||
इत्यनुपानवर्गः |
अथाहारविधिंवत्स! विस्तरेणाखिलंशृणु |
आप्तास्थितमसङ्कीर्णंशुचिकार्यंमहानसम् ||४४६||
तत्राप्तैर्गुणसम्पन्नंभक्ष्यमन्नंसुसंस्कृतम् |
शुचौदेशेसुसङ्गुप्तंसमुपस्थापयेद्भिषक् ||४४७||
विषघ्नैरगदैःस्पृष्टंप्रोक्षितंव्यजनोदकैः |
सिद्धैर्मन्त्रैर्हतविषंसिद्धमन्नंनिवेदयेत् ||४४८||
वक्ष्याम्यतःपरंकृत्स्नामाहारस्योपकल्पनाम् |
घृतंकार्ष्णायसेदेयं, पेयादेयातुराजते ||४४९||
फलानिसर्वभक्ष्यांश्चप्रदद्याद्वैदलेषुतु |
परिशुष्कप्रदिग्धानिसौवर्णेषुप्रकल्पयेत् ||४५०||
प्रद्रवाणिरसांश्चैवंराजतेषूपहारयेत् |
कट्वराणिखडांश्चैवसर्वाञ्छैलेषुदापयेत् ||४५१||
दद्यात्ताम्रमयेपात्रेसुशीतंसुशृतंपयः |
पानीयं, पानकंमद्यंमृन्मयेषुप्रदापयेत् ||४५२||
काचस्फटिकपात्रेषुशीतलेषुशुभेषुच |
दद्याद्वैदूर्यचित्रेषुरागषाडवसट्टकान् ||४५३||
पुरस्ताद्विमलेपात्रेसुविस्तीर्णेमनोरमे |
सूदःसूपौदनंदद्यात्प्रदेहांश्चसुसंस्कृतान् ||४५४||
फलानिसर्वभक्ष्यांश्चपरिशुष्काणियानिच |
तानिदक्षिणपार्श्वेतुभुञ्जानस्योपकल्पयेत् ||४५५||
प्रद्रवाणिरसांश्चैवपानीयंपानकंपयः |
खडान्यूषांश्चपेयांश्चसव्येपार्श्वेप्रदापयेत् ||४५६||
सर्वान्गुडविकारांश्चरागषाडवसट्टकान् |
पुरस्तात्स्थापयेत्प्राज्ञोद्वयोरपिचमध्यतः ||४५७||
एवंविज्ञायमतिमान्भोजनस्योपकल्पनाम् |
भोक्तारंविजनेरम्येनिःसम्पातेशुभेशुचौ ||४५८||
सुगन्धपुष्परचितेसमेदेशेचभोजयेत् |
विशिष्टमिष्टसंस्कारैःपथ्यैरिष्टैरसादिभिः ||४५९||
मनोज्ञंशुचिनात्युष्णंप्रत्यग्रमशनंहितम् |
पूर्वंमधुरमश्नीयान्मध्येऽम्ललवणौरसौ ||४६०||
पश्चाच्छेषान्रसान्वैद्योभोजनेष्ववचारयेत् |
आदौफलानिभुञ्जीतदाडिमादीनिबुद्धिमान् ||४६१||
ततःपेयांस्ततोभोज्यान्भक्ष्यांश्चित्रांस्ततःपरम् |
घनंपूर्वंसमश्नीयात्, केचिदाहुर्विपर्ययम् ||४६२||
आदावन्तेचमध्येचभोजनस्यतुशस्यते |
निरत्ययंदोषहरंफलेष्वामलकंनृणाम् ||४६३||
मृणालबिसशालूककन्देक्षुप्रभृतीनिच |
पूर्वंयोज्यानिभिषजानतुभुक्तेकदाचन ||४६४||
सुखमुच्चैःसमासीनःसमदेहोऽन्नतत्परः |
कालेसात्म्यंलघुस्निग्धमुष्णंक्षिप्रंद्रवोत्तरम् ||४६५||
बुभुक्षितोऽन्नमश्नीयान्मात्रावद्विदितागमः |
कालेप्रीणयतेभुक्तंसात्म्यमन्नंनबाधते ||४६६||
लघुशीघ्रंव्रजेत्पाकंस्निग्धोष्णंबलवह्निदम् |
क्षिप्रंभुक्तंसमंपाकंयात्यदोषंद्रवोत्तरम् ||४६७||
सुखंजीर्यतिमात्रावद्धातुसाम्यंकरोतिच |
अतीवायतयामास्तुक्षपायेष्वृतुषुस्मृताः ||४६८||
तेषुतत्प्रत्यनीकाढ्यंभुञ्जीतप्रातरेवतु |
येषुचापिभवेयुश्चदिवसाभृशमायताः ||४६९||
तेषुतत्कालविहितमपराह्णेप्रशस्यते |
रजन्योदिवसाश्चैवयेषुचापिसमाःस्मृताः ||४७०||
कृत्वासममहोरात्रंतेषुभुञ्जीतभोजनम् |
नाप्राप्तातीतकालंवाहीनाधिकमथापिवा ||४७१||
अप्राप्तकालंभुञ्जानःशरीरेह्यलघौनरः |
तांस्तान्व्याधीनवाप्नोतिमरणंवानियच्छति ||४७२||
अतीतकालंभुञ्जानोवायुनोपहतेऽनले |
कृच्छ्राद्विपच्यतेभुक्तंद्वितीयंचनकाङ्क्षति ||४७३||
हीनमात्रमसन्तोषंकरोतिचबलक्षयम् |
आलस्यगौरवाटोपसादांश्चकुरुतेऽधिकम् ||४७४||
तस्मात्सुसंस्कृतंयुक्त्यादोषैरेतैर्विवर्जितम् |
यथोक्तगुणसम्पन्नमुपसेवेतभोजनम् ||४७५||
विभज्यदोषकालादीन्कालयोरुभयोरपि |
अचोक्षंदुष्टमुत्सृष्टंपाषाणतृणलोष्टवत् ||४७६||
द्विष्टंव्युषितमस्वादुपूतिचान्नंविवर्जयेत् |
चिरसिद्धंस्थिरंशीतमन्नमुष्णीकृतंपुनः ||४७७||
अशान्तमुपदग्धंचतथास्वादुनलक्ष्यते |
यद्यत्स्वादुतरंतत्तद्विदध्यादुत्तरोत्तरम् ||४७८||
प्रक्षालयेदद्भिरास्यंभुञ्जानस्यमुहुर्मुहुः |
विशुद्धेरसनेतस्यरोचतेऽन्नमपूर्ववत् ||४७९||
स्वादुनातस्यरसनंप्रथमेनातितर्पितम् |
नतथास्वादयेदन्यत्तस्मात्प्रक्षाल्यमन्तरा ||४८०||
सौमनस्यंबलंपुष्टिमुत्साहंहर्षणंसुखम् |
स्वादुसञ्जनयत्यन्नमस्वादुचविपर्ययम् ||४८१||
भुक्त्वाऽपियत्प्रार्थयतेभूयस्तत्स्वादुभोजनम् |
अशितश्चोदकंयुक्त्याभुञ्जानश्चान्तरापिबेत् ||४८२||
दन्तान्तरगतंचान्नंशोधनेनाहरेच्छनैः |
कुर्यादनिर्हृतंतद्धिमुखस्यानिष्टगन्धताम् ||४८३||
जीर्णेऽन्नेवर्धतेवायुर्विदग्धेपित्तमेवतु |
भुक्तमात्रेकफश्चापि, तस्माद्भुक्तेरितंकफम् ||४८४||
धूमेनापोह्यहृद्यैर्वाकषायकटुतिक्तकैः |
पूगकङ्कोलकर्पूरलवङ्गसुमनःफलैः ||४८५||
फलैःकटुकषायैर्वामुखवैशद्यकारकैः |
ताम्बूलपत्रसहितैःसुगन्धैर्वाविचक्षणः ||४८६||
भुक्त्वाराजवदासीतयावदन्नक्लमोगतः |
ततःपादशतंगत्वावामपार्श्वेनसंविशेत् ||४८७||
शब्दान्रूपान्रसान्गन्धान्स्पर्शांश्चमनसःप्रियान् |
भुक्तवानुपसेवेततेनान्नंसाधुतिष्ठति ||४८८||
शब्दरूपरसागन्धाःस्पर्शाश्चापिजुगुप्सिताः |
अशुच्यन्नंतथाभुक्तमतिहास्यंचवामयेत् ||४८९||
शयनंचासनंवाऽपिनेच्छेद्वाऽपिद्रवोत्तरम् |
नाग्न्यातपौनप्लवनंनयानंनापिवाहनम् ||४९०||
नचैकरससेवायांप्रसज्येतकदाचन |
शाकावरान्नभूयिष्ठमम्लंचनसमाचरेत् ||४९१||
एकैकशःसमस्तान्वानाध्यश्नीयाद्रसान्सदा |
प्राग्भुक्तेत्वविविक्तेऽग्नौद्विरन्नंनसमाचरेत् ||४९२||
पूर्वभुक्तेविदग्धेऽन्नेभुञ्जानोहन्तिपावकम् |
मात्रागुरुंपरिहरेदाहारंद्रव्यतश्चयः ||४९३||
पिष्टान्नंनैवभुञ्जीतमात्रयावाबुभुक्षितः |
द्विगुणंचपिबेत्तोयंसुखंसम्यक्प्रजीर्यति |
पेयलेह्याद्यभक्ष्याणांगुरुविद्याद्यथोत्तरम् ||४९४||
गुरूणामर्धसौहित्यंलघूनांतृप्तिरिष्यते |
द्रवोत्तरोद्रवश्चापिनमात्रागुरुरिष्यते ||४९५||
द्रवाढ्यमपिशुष्कंतुसम्यगेवोपपद्यते |
विशुष्कमन्नमभ्यस्तंनपाकंसाधुगच्छति ||४९६||
पिण्डीकृतमसङ्क्लिन्नंविदाहमुपगच्छति |
स्रोतस्यन्नवहेपित्तंपक्तौवायस्यतिष्ठति ||४९७||
विदाहिभुक्तमन्यद्वातस्याप्यन्नंविदह्यते |
शुष्कंविरुद्धंविष्टम्भिवह्निव्यापदमावहेत् ||४९८||
आमंविदग्धंविष्टब्धंकफपित्तानिलैस्त्रिभिः |
अजीर्णंकेचिदिच्छन्तिचतुर्थंरसशेषतः ||४९९||
अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाद्वासन्धारणात्स्वप्नविपर्ययाच्च |
कालेऽपिसात्म्यंलघुचापिभुक्तमन्नंनपाकंभजतेनरस्य ||५००||
ईर्ष्याभयक्रोधपरिक्षतेनलुब्धेनशुग्दैन्यनिपीडितेन |
प्रद्वेषयुक्तेनचसेव्यमानमन्नंनसम्यक्परिणाममेति ||५०१||
माधुर्यमन्नंगतमामसञ्ज्ञंविदग्धसञ्ज्ञंगतमम्लभावम् |
किञ्चिद्विपक्वं, भृशतोदशूलंविष्टब्धमानद्धविरुद्धवातम् ||५०२||
उद्गारशुद्धावपिभक्तकाङ्क्षानजायतेहृद्गुरुताचयस्य |
रसावशेषेणतुसप्रसेकंचतुर्थमेतत्प्रवदन्त्यजीर्णम् ||५०३||
मूर्च्छाप्रलापोवमथुःप्रसेकःसदनंभ्रमः |
उपद्रवाभवन्त्येतेमरणंचाप्यजीर्णतः ||५०४||
तत्रामेलङ्घनंकार्यं, विदग्धेवमनंहितम् |
विष्टब्धेस्वेदनंपथ्यं, रसशेषेशयीतच ||५०५||
वामयेदाशुतंतस्मादुष्णेनलवणाम्बुना |
कार्यंवाऽनशनंतावद्यावन्नप्रकृतिंभजेत् ||५०६||
लघुकायमतश्चैनंलङ्घनैःसमुपाचरेत् |
यावन्नप्रकृतिस्थःस्याद्दोषतःप्राणतस्तथा ||५०७||
हिताहितोपसंयुक्तमन्नंसमशनंस्मृतम् |
बहुस्तोकमकालेवातज्ज्ञेयंविषमाशनम् ||५०८||
अजीर्णेभुज्यतेयत्तुतदध्यशनमुच्यते |
त्रयमेतन्निहन्त्याशुबहून्व्याधीन्करोतिवा ||५०९||
अन्नंविदग्धंहिनरस्यशीघ्रंशीताम्बुनावैपरिपाकमेति |
तद्ध्यस्यशैत्येननिहन्तिपित्तमाक्लेदिभावाच्चनयत्यधस्तात् ||५१०||
विदह्यतेयस्यतुभुक्तमात्रेदह्येतहृत्कोष्ठगलंचयस्य |
द्राक्षाभयांमाक्षिकसम्प्रयुक्तांलीढ्वाऽभयांवाससुखंलभेत ||५११||
भवेदजीर्णंप्रतियस्यशङ्कास्निग्धस्यजन्तोर्बलिनोऽन्नकाले |
प्रातःसशुण्ठीमभयामशङ्कोभुञ्जीतसम्प्राश्यहितंहितार्थी ||५१२||
स्वल्पंयदादोषविबद्धमामंलीनंनतेजःपथमावृणोति |
भवत्यजीर्णेऽपितदाबुभुक्षायामन्दबुद्धिंविषवन्निहन्ति ||५१३||
अतउर्ध्वंप्रवक्ष्यामिगुणानांकर्मविस्तरम् |
कर्मभिस्त्वनुमीयन्तेनानाद्रव्याश्रयागुणाः ||५१४||
ह्लादनःस्तम्भनःशीतोमूर्च्छातृट्स्वेददाहजित् |
उष्णस्तद्विपरीतःस्यात्पाचनश्चविशेषतः ||५१५||
स्नेहमार्दवकृत्स्निग्धोबलवर्णकरस्तथा |
रूक्षस्तद्विपरीतःस्याद्विशेषात्स्तम्भनःखरः ||५१६||
पिच्छिलोजीवनोबल्यःसन्धानःश्लेष्मलोगुरुः |
विशदोविपरीतोऽस्मात्क्लेदाचूषणरोपणः ||५१७||
दाहपाककरस्तीक्ष्णःस्रावणो, मृदुरन्यथा |
सादोपलेपबलकृद्गुरुस्तर्पणबृंहणः ||५१८||
लघुस्तद्विपरीतःस्याल्लेखनोरोपणस्तथा |
दशाद्याःकर्मतःप्रोक्तास्तेषांकर्मविशेषणैः ||५१९||
दशैवान्यान्प्रवक्ष्यामिद्रवादींस्तान्निबोधमे |
द्रवःप्रक्लेदनः, सान्द्रःस्थूलःस्याद्बन्धकारकः ||५२०||
श्लक्ष्णःपिच्छिलवज्ज्ञेयःकर्कशोविशदोयथा |
सुखानुबन्धीसूक्ष्मश्चसुगन्धोरोचनोमृदुः ||५२१||
दुर्गन्धोविपरीतोऽस्माद्धृल्लासारुचिकारकः |
सरोऽनुलोमनःप्रोक्तो, मन्दोयात्राकरःस्मृतः ||५२२||
व्यवायीचाखिलंदेहंव्याप्यपाकायकल्पते |
विकासीविकसन्नेवंधातुबन्धान्विमोक्षयेत् ||५२३||
आशुकारीतथाऽऽशुत्वाद्धावत्यम्भसितैलवत् |
सूक्ष्मस्तुसौक्ष्म्यात्सूक्ष्मेषुस्रोतःस्वनुसरःस्मृतः ||५२४||
गुणाविंशतिरित्येवंयथावत्परिकीर्तिताः |
सम्प्रवक्ष्याम्यतश्चोर्ध्वमाहारगतिनिश्चयम् ||५२५||
पञ्चभूतात्मकेदेहेह्याहारःपाञ्चभौतिकः |
विपक्वःपञ्चधासम्यग्गुणान्स्वानभिवर्धयेत् ||५२६||
अविदग्धःकफं, पित्तंविदग्धः, पवनंपुनः |
सम्यग्विपक्वोनिःसारआहारःपरिबृंहयेत् ||५२७||
विण्मूत्रमाहारमलःसारःप्रागीरितोरसः |
सतुव्यानेनविक्षिप्तःसर्वान्धातून्प्रतर्पयेत् ||५२८||
कफःपित्तंमलःखेषुस्वेदःस्यान्नखरोमच |
नेत्रविट्त्वक्षुचस्नेहोधातूनांक्रमशोमलाः ||५२९||
दिवाविबुद्धेहृदयेजाग्रतःपुण्डरीकवत् |
अन्नमक्लिन्नधातुत्वादजीर्णेऽपिहितंनिशि ||५३०||
हृदिसम्मीलितेरात्रौप्रसुप्तस्यविशेषतः |
क्लिन्नविस्रस्तधातुत्वादजीर्णेनहितंदिवा ||५३१||
इमंविधिंयोऽनुमतंमहामुनेर्नृपर्षिमुख्यस्यपठेद्धियत्नतः |
सभूमिपालायविधातुमौषधंमहात्मनांचार्हतिसूरिसत्तमः ||५३२||
इतिभगवताश्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायांतच्छिष्येणमहर्षिणासुश्रुतेनविरचितायांसुश्रुतसंहितायांसूत्रस्थानेषट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ||४६||
इतिभगवताश्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायांतच्छिष्येणमहर्षिणासुश्रुतेनविरचितायांसुश्रुतसंहितायांप्रथमंसूत्रस्थानंसमाप्तम् |
Last updated on May 25th, 2021 at 04:12 am