Skip to content

28. Vaatavyaadhi Chikitsaa – Chikitsaa – C”

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

अष्टविंशोऽध्याय: ।

       अथातो वातव्याधिचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       वायुरायुर्बलं वायुर्वायुर्धाता शरीरिणाम्‌ ।

       वायुर्विश्वमिदं सर्वं प्रभुर्वायुश्च कीर्तित:  ॥३॥

       अव्याहतगतिर्यस्य स्थानस्थ: प्रकृतौ स्थित: ।

       वायु: स्यात्सोऽधिकं जीवेद्वीतरोग: समा: शतम्‌ ॥४॥

       प्राणोदानसमानाख्यव्यानापानै: स पञ्चधा ।

       देहं तन्त्रयते सम्यक्‌ स्थानेष्वव्याहतश्चरन्‌ ॥५॥

       स्थानं प्राणस्य मूर्धोर:कण्ठजिह्वास्यनासिका: ।

       ष्ठीवनक्षवथूद्गारश्वासाहारादि कर्म च ॥६॥

       उदानस्य पुन: स्थानं नाभ्युर: कण्ठ एव च ।

       वाक्प्रवृत्ति: प्रयत्नौर्जोबलवर्णादि कर्म च ॥७॥

       स्वेददोषाम्बुवाहीनि स्रोतांसि समधिष्ठित: ।

       अन्तरग्नेश्च पार्श्वस्थ: समानोऽग्निबलप्रद: ॥८॥

       देहं व्याप्नोति सर्वं तु व्यान: शीघ्रगतिर्नृणाम्‌ ।

       गतिप्रसारणाक्षेपनिमेषादिक्रिय: सदा ॥९॥

       वृषणौ बस्तिमेढ्रं च नाभ्यूरू वंक्षणौ गुदम्‌ ।

       अपानस्थानमन्त्रस्थ: शुक्रमूत्रशकृन्ति च ॥१०॥

       सृजत्यार्तवगर्भौ च युक्ता: स्थानस्थिताश्च ते ।

       स्वकर्म कुर्वते देहो धार्यते तैरनामय: ॥११॥

       विमार्गस्था ह्ययुक्ता वा रोगै: स्वस्थानकर्मजै: ।

       शरीरं पीडयन्त्येते प्राणानाशु हरन्ति च ॥१२॥

       सङ्ख्यामप्यतिवृत्तानां तज्जानां हि प्रधानत: ।

       अशीतिर्नखभेदाद्या रोगा: सूत्रे निदर्शिता: ॥१३॥

       तानुच्यमानान्‌ पर्यायै: सहेतूपक्रमाञ्छृणु ।

       केवलं वायुमुद्दिश्य स्थानभेदात्तथाऽऽवृतम्‌ ॥१४॥

       रूक्षशीताल्पलघ्वन्नव्यवायातिप्रजागरै: ।

       विषमादुपचाराच्च दोषासृक्‌स्रवणादति ॥१५॥

       लङ्घनप्लवनात्यध्वव्यायामातिविचेष्टितै: ।

       धातूनां संक्षयाच्चिन्ताशोकरोगातिकर्षणात्‌ ॥१६॥

       दु:खशय्यासनात्‌ क्रोधाद्दिवास्वप्नाद्भयादपि ।

       वेगसंधारणादामादभिघातादभोजनात्‌ ॥१७॥

       मर्माघाताद्गजोष्ट्राश्वशीघ्रयानापतंसनात्‌ ।

       देहे स्रोतांसि रिक्तानि पूरयित्वाऽनिलो बली ॥१८॥

       करोति विविधान्‌ व्याधीन्‌ सर्वाङ्गैकाङ्गसंश्रितान्‌ ।

       अव्यक्तं लक्षणं तेषां पूर्वरूपमिति स्मृतम्‌ ॥१९॥

       आत्मरूपं तु तद्व्यक्तमपायो लघुता पुन: ।

       सङ्कोच: पर्वणां स्तम्भो भेदोऽस्थ्नां पर्वणामपि ॥२०॥

       लोमहर्ष: प्रलापश्च पाणिपृष्ठशिरोग्रह: ।

       खाञ्ज्यपाङ्गुल्यकुब्जत्वं शोषोऽङ्गानामनिद्रता ॥२१॥

       गर्भशुक्ररजोनाश: स्पन्दनं गात्रसुप्तता ।

       शिरोनासाक्षिजत्रूणां ग्रीवायाश्चापि हुण्डनम्‌ ॥२२॥

       भेदस्तोदार्तिराक्षेपो मोहश्चायास एव च ।

       एवंविधानि रूपाणि करोति कुपितोऽनिल: ॥२३॥

       हेतुस्थानविशेषाच्च भवेद्रोगविशेषकृत्‌ ।

       तत्र कोष्ठाश्रिते दुष्टे निग्रहो मूत्रवर्चसो: ॥२४॥

       ब्रध्नहृद्रोगगुल्मार्श:पार्श्वशूलं च मारुते ।

       सर्वाङ्गकुपिते वाते गात्रस्फुरणभञ्जने ॥२५॥

       वेदनाभि: परीतश्च स्फुटन्तीवास्य सन्धय: ।

       ग्रहो विण्मूत्रवातानां शूलाध्मानाश्मशर्करा: ॥२६॥

       जङ्घोरुत्रिकपात्पृष्ठरोगशोषौ गुदस्थिते ।

       हृन्नाभिपार्श्वोदररुक्तृष्णोद्गारविसूचिका: ॥२७॥

       कास: कण्ठस्यशोषश्च श्वासश्चामाशयस्थिते ।   

       पक्वाशयस्थोऽन्त्रकूजं शूलाटोपौ करोति च ॥२८॥

       कृच्छ्रमूत्रपुरीषत्वमानाहं त्रिकवेदनाम्‌ ।

       श्रोत्रादिष्विन्द्रियवधं कुर्याद्दुष्टसमीरण: ॥२९॥

       त्वग्रूक्षा स्फुटिता सुप्ता कृशा कृष्णा च तुद्यते ।

       आतन्यते सरागा च पर्वरुक्‌ त्वक्‌स्थितेऽनिले ॥३०॥

       रुजस्तीव्रा: ससंतापा वैवर्ण्यं कृशताऽरुचि: ।

       गात्रे चारूंषि भुक्तस्य स्तम्भश्चासृग्गतेऽनिले ॥३१॥

       गुर्वङ्गं तुद्यतेऽत्यर्थं दण्डमुष्टिहतं तथा ।

       सरुक्‌ श्रमितमत्यर्थं मांसमेदोगतेऽनिले ॥३२॥

       भेदोऽस्थिपर्वणां सन्धिशूलं मांसबलक्षय: ।

       अस्वप्न: संतता रुक्‌ च मज्जास्थिकुपितेऽनिले ॥३३॥

       क्षिप्रं मुञ्चति बध्नाति शुक्रं गर्भमथापि वा ।

       विकृतिं जनयेच्चापि शुक्रस्थ: कुपितोऽनिल: ॥३४॥

       बाह्याभ्यन्तरमायामं खल्लिं कुब्जत्वमेव च ।

       सर्वाङ्गैकाङ्गरोगांश्च कुर्यात्‌ स्नायुगतोऽनिल: ॥३५॥

       शरीरं मन्दरुक्शोफं शुष्यति स्पन्दते तथा ।

       सुप्तास्तन्व्यो महत्यो वा सिरा वाते सिरागते ॥३६॥

       वातपूर्णदृतिस्पर्श: शोथ: सन्धिगतेऽनिले ।

       प्रसारणाकुञ्चनयो: प्रवृत्तिश्च सवेदना ॥३७॥

       (इत्युक्तं स्थानभेदेन वायोर्लक्षणमेव च ।)

       अतिवृद्ध: शरीरार्धमेकं वायु: प्रपद्यते ।

       यदा तदोपशोष्यासृग्बाहुं पादं च जानु च ॥३८॥

       तस्मिन्‌ सङ्कोचयत्यर्धे मुखं जिह्मं करोति च ।

       वक्रीकरोति नासाभ्रूललाटाक्षिहनूस्तथा ॥३९॥

       ततो वक्रं व्रजत्यास्ये भोजनं वक्रनासिकम्‌ ।

       स्तब्धं नेत्रं कथयत: क्षवथुश्च निगृह्यते ॥४०॥

       दीना जिह्मा समुत्क्षिप्ता कला सज्जति चास्य वाक्‌ ।

       दन्ताश्चलन्ति बाध्येते श्रवणौ भिद्यते स्वर: ॥४१॥

       पादहस्ताक्षिजङ्घोरुशङ्खश्रवणगण्डरुक्‌ ।

       अर्धे तस्मिन्मुखार्धे वा केवले स्यात्तदर्दितम्‌ ॥४२॥

       मन्ये संश्रित्य वातोऽन्तर्यदा नाडी: प्रपद्यते ।

       मन्यास्तम्भं तदा कुर्यादन्तरायामसंज्ञितम्‌ ॥।४३॥

       अन्तरायम्यते ग्रीवा मन्या च स्तभ्यते भृशम्‌ ।

       दन्तानां दंशनं लाला पृष्ठायाम: शिरोग्रह: ॥४४॥

       जृम्भा वदनसङ्गश्चाप्यन्तरायामलक्षणम्‌ ।

       (इत्युक्तस्त्वन्तरायामो बहिरायाम उच्यते ॥४५॥)

       पृष्ठमन्याश्रिता बाह्या: शोषयित्वा सिरा बली ।

       वायु: कुर्याद्धनुस्तम्भं बहिरायामसंज्ञकम्‌ ॥४६॥

       चापवन्नाम्यमानस्य पृष्ठतो नीयते शिर: ।

       उर उत्क्षिप्यते मन्या स्तब्धा ग्रीवाऽवमृद्यते ॥४७॥

       दन्तानां दशनं जृम्भा लालास्रावश्च वाग्ग्रह: ।

       जातवेगो निहन्त्येष वैकल्यं वा प्रयच्छति ॥४८॥

       हनुमूले स्थितो बन्धात्‌ संस्रयत्यनिलो हनू ।

       विवृतास्यत्वमथवा कुर्यात्‌ स्तब्धमवेदनम्‌ ॥४९॥

       हनुग्रहं च संस्तभ्य हनुं(नू)संवृतवक्रताम्‌ ।

       मुहुराक्षिपति क्रुद्धो गात्राण्याक्षेपकोऽनिल: ॥५०॥

       पाणिपादं च संशोष्य सिरा: सस्नायुकण्डरा: ।

       पाणिपादशिर:पृष्ठश्रोणी: स्तभ्नाति मारुत:॥५१॥

       दण्डवत्स्तब्धगात्रस्य दण्डक: सोऽनुपक्रम:।

       स्वस्थ: स्यादर्दितादीनां मुहुर्वेगे गतेऽगते ॥५२॥

       पीड्यते पीडनैस्तैस्तैर्भिषगेतान्‌ विवर्जयेत्‌ ।

       हत्वैकं मारुत: पक्षं दक्षिणं वाममेव वा ॥५३॥

       कुर्याच्चेष्टानिवृत्तिं हि रुजं वाक्स्तम्भमेव च ।

       गृहीत्वाऽर्धं शरीरस्य सिरा: स्नायूर्विशोष्य च ॥५४॥

       पादं संकोचयत्येकं हस्तं वा तोदशूलकृत्‌ ।

       एकाङ्गरोगं तं विद्यात्‌ सर्वाङ्गं सर्वदेहजम्‌ ॥५५॥

       स्फिक्पूर्वा कटिपृष्ठोरुजानुजङ्घापदं क्रमात्‌ ।

       गृध्रसी स्तम्भरुक्तोदैर्गृह्णाति स्पन्दते मुहु: ॥५६॥

       वाताद्वातकफात्तन्द्रागौरवारोचकान्विता ।

       खल्ली तु पादजङ्घोरुकरमूलावमोटनी ॥५७॥

       स्थानानामनुरूपैश्च लिङ्गै: शेषान्‌ विनिर्दिशेत्‌ ।

       सर्वेष्वेतेषु संसर्गं पित्ताद्यैरुपलक्षयेत्‌ ॥५८॥

       वायोर्धातुक्षयात्‌ कोपो मार्गस्यावरणेन च (वा) ।

       वातपित्तकफा देहे सर्वस्रोतोऽनुसारिण: ॥५९॥

       वायुरेव हि सूक्ष्मत्वाद्‌द्वयोस्तत्राप्युदीरण: ।

       कुपितस्तौ समुद्धूय तत्र तत्र क्षिपन्‌ गदान्‌ ॥६०॥

       करोत्यावृतमार्गत्वाद्रसादींश्चोपशोषयेत्‌ ।

       लिङ्गं पित्तावृते दाहस्तृष्णा शूलं भ्रमस्तम: ॥६१॥

       कट्वम्ललवणोष्णैश्च विदाह: शीतकामिता ।

       शैत्यगौरवशूलानि कट्वाद्युपशयोऽधिकम्‌ ॥६२॥

       लङ्घनायासरूक्षोष्णकामिता च कफावृते ।

       रक्तावृते सदाहार्तिस्त्वङ्‌मांसान्तरजो भृशम्‌ ॥६३॥

       भवेत्‌ सराग: श्वयथुर्जायन्ते मण्डलानि च ।

       कठिनाश्च विवर्णाश्च पिडका: श्वयथुस्तथा ॥६४॥

       हर्ष: पिपीलिकानां च संचार इव मांसगे ।

       चल: स्निग्धो मृदु: शीत: शोफोऽङ्गेष्वरुचिस्तथा ॥६५॥

       आढ्यवात इति ज्ञेय: स कृच्छ्रो मेदसाऽऽवृत: ।

       स्पर्शमस्थ्नाऽऽवृते तूष्णं पीडनं चाभिनन्दति ॥६६॥

       संभज्यते सीदति च सूचीभिरिव तुद्यते ।

       मज्जावृते विनाम: स्याज्जृम्भणं परिवेष्टनम्‌ ॥६७॥

       शूलं तु पीड्यमाने च पाणिभ्यां लभते सुखम्‌ ।

       शुक्रावेगोऽतिवेगो वा निष्फलत्वं च शुक्रगे ॥६८॥

       भुक्ते कुक्षौ च रुग्जीर्णे शाम्यत्यन्नावृतेऽनिले ।

       मूत्राप्रवृत्तिराध्मानं बस्तौ मूत्रावृत्तेऽनिले ॥६९॥

       वर्चसोऽतिविबन्धोऽध: स्वे स्थाने परिकृन्तति ।

       व्रजत्याशु जरां स्नेहो भुक्ते चानह्यते नर: ॥७०॥

       चिरात्‌ पीडितमन्नेन दु:खं शुष्कं शकृत्‌ सृजेत्‌ ।

       श्रोणीवंक्षणपृष्ठेषु रुग्विलोमश्च मारुत: ॥७१॥

       अस्वस्थं हृदयं चैव वर्चसा त्वावृतेऽनिले ।

       सन्धिच्युतिर्हनुस्तम्भ: कुञ्चनं कुब्जताऽर्दित: ॥७२॥

       पक्षाघातोऽङ्गसंशोष: पङ्गुत्वं खुडवातता ।

       स्तम्भनं चाढ्यवातश्च रोगा मज्जास्थिगाश्च ये ॥७३॥

       एते स्थानस्य गाम्भीर्याद्यत्नात्‌ सिध्यन्ति वा न वा ।

       नवान्‌ बलवतस्त्वेतान्‌ साधयेन्निरुपद्रवान्‌ ॥७४॥

       क्रियामत: परं सिद्धां वातरोगापहां शृणु ।

       केवलं निरुपस्तम्भमादौ स्नेहैरुपाचरेत्‌ ॥७५॥

       वायुं सर्पिर्वसातैलमज्जपानैर्नरं तत: ।

       स्नेहक्लान्तं समाश्वास्य पयोभि: स्नेहयेत्‌ पुन: ॥७६॥

       यूषैर्ग्राम्याम्बुजानूपरसैर्वा स्नेहसंयुतै: ।

       पायसै: कृशरै: साम्ललवणैरनुवासनै: ॥७७॥

       नावनैस्तर्पणैश्चान्नै: सुस्निग्धं स्वेदयेत्तत: ।

       स्वभ्यक्तं स्नेहसंयुक्तैर्नाडीप्रस्तरसङ्करै: ॥७८॥

       तथाऽन्यैर्विविधै: स्वेदैर्यथायोगमुपाचरेत्‌ ।

       स्नेहाक्तं स्विन्नमङ्गं तु वक्रं स्तब्धमथापि वा ॥७९॥

       शनैर्नामयितुं शक्यं यथेष्टं शुष्कदारुवत्‌ ।

       हर्षतोदरुगायामशोथस्तम्भग्रहादय: ॥८०॥

       स्विन्नस्याशु प्रशाम्यन्ति मार्दवं चोपजायते ।

       स्नेहश्च धातून्संशुष्कान्‌ पुष्णात्याशु प्रयोजित: ॥८१॥

       बलमग्निबलं पुष्टिं प्राणांश्चाप्यभिवर्धयेत्‌ ।

       असकृत्तं पुन: स्नेहै: स्वेदैश्चाप्युपपादयेत्‌ ॥८२॥

       तथा स्नेहमृदौ कोष्ठे न तिष्ठन्त्यनिलामया: ।

       यद्यनेन सदोषत्वात्‌ कर्मणा न प्रशाम्यति ॥८३॥

       मृदुभि: स्नेहसंयुक्तैरौषधैस्तं विशोधयेत्‌ ।

       घृतं तिल्वकसिद्धं वा सातलासिद्धमेव वा ॥८४॥

       पयसैरण्डतैलं वा पिबेद्दोषहरं शिवम्‌ ।

       स्निग्धाम्ललवणोष्णाद्यैराहारैर्हि मलश्चित: ॥८५॥

       स्रोतो बद्‌ध्वाऽनिलं रुन्ध्यात्तस्मात्तमनुलोमयेत्‌ ।

       दुर्बलो योऽविरेच्य: स्यात्तं निरूहैरुपाचरेत्‌ ॥८६॥

       पाचनैर्दीपनीयैर्वा भोजनैस्तद्युतैर्नरम्‌ ।

       संशुद्धस्योत्थिते चाग्नौ स्नेहस्वेदौ पुनर्हितौ ॥८७॥

       स्वाद्वम्ललवणस्निग्धैराहारै: सततं  पुन: ।

       नावनैर्धूमपानैश्च सर्वानेवोपपादयेत्‌ ॥८८॥

       इति सामान्यत: प्रोक्तं वातरोगचिकित्सितम्‌ ।

       विशेषतस्तु कोष्ठस्थे वाते क्षारं पिबेन्नर: ॥८९॥

       पाचनैर्दीपनैर्युक्तैरम्लैर्वा पाचयेन्मलान्‌ ।

       गुदपक्वाशयस्थे तु कर्मोदावर्तनुद्धितम्‌  ॥९०॥

       आमाशयस्थे शुद्धस्य यथादोषहरी: क्रिया:।

       सर्वाङ्गकुपितेऽभ्यङ्गो बस्तय: सानुवासना: ॥९१॥

       स्वेदाभ्यङ्गावगाहाश्च हृद्यं चान्नं त्वगाश्रिते ।

       शीता: प्रदेहा रक्तस्थे विरेको रक्तमोक्षणम्‌ ॥९२॥

       विरेको मांसमेद:स्थे निरूहा:  शमनानि च ।

       बाह्याभ्यन्तरत: स्नेहैरस्थिमज्जगतं जयेत्‌ ॥९३॥

       हर्षोऽन्नपानं शुक्रस्थे बलशुक्रकरं हितम्‌ ।

       विबद्धमार्गं दृष्ट्वा वा शुक्रं दद्याद्विरेचनम्‌ ॥९४॥

       विरिक्तप्रतिभुक्तस्य पूर्वोक्तां कारयेत्‌ क्रियाम्‌ ।

       गर्भे शुष्के तु वातेन बालानां चापि शुष्यताम्‌ ॥९५॥

       सिताकाश्मर्यमधुकैर्हितमुत्थापने पय: ।

       हृदि प्रकुपिते सिद्धमंशुमत्या पयो हितम्‌ ॥९६॥

       मत्स्यान्नाभिप्रदेशस्थे सिद्धान्‌ बिल्वशलाटुभि: ।

       वायुना वेष्ट्यमाने तु गात्रे स्यादुपनाहनम्‌ ॥९७॥

       तैलं संकुचितेऽभ्यङ्गो माषसैन्धवसाधितम्‌ ।

       बाहुशीर्षगते नस्यं पानं चौत्तरभक्तिकम्‌॥९८॥

       बस्तिकर्म त्वधो नाभे: शस्यते चावपीडक: ।

       अर्दिते नावनं मूर्ध्नि  तैलं तर्पणमेव च ॥९९॥

       नाडीस्वेदोपनाहाश्चाप्यानूपपिशितैर्हिता: ।

       स्वेदनं स्नेहसंसक्तं पक्षाघाते विरेचनम्‌ ॥१००॥

       अन्तराकण्डरागुल्फं सिरा बस्त्यग्निकर्म च ।

       गृध्रसीषु प्रयुञ्जीत खल्ल्यां तूष्णोपनाहनम्‌ ॥१०१॥

       पायसै: कृशरैर्मांसै: शस्तं तैलघृतान्वितै: ।

       व्यात्तानने हनुं स्विन्नामङ्गुष्ठाभ्यां प्रपीड्य च ॥१०२॥

       प्रदेशिनीभ्यां चोन्नाम्य चिबुकोन्नामनं हितम्‌ ।

       स्रस्तं स्वं गमयेत्स्थानं स्तब्धं स्विन्नं विनामयेत्‌ ॥१०३॥

       प्रत्येकं स्थानदूष्यादिक्रियावैशेष्यमाचरेत्‌ ।

       सर्पिस्तैलवसामज्जसेकाभ्यञ्जनबस्तय: ॥१०४॥

       स्निग्धा: स्वेदा निवातं च स्थानं प्रावरणानि च ।

       रसा: पयांसि भोज्यानि स्वाद्वम्ललवणानि च ॥१०५॥

       बृंहणं यच्च तत्‌ सर्वं प्रशस्तं वातरोगिणाम्‌ ।

       बलाया: पञ्चमूलस्य दशमूलस्य वा रसे ॥१०६॥

       अजशीर्षाम्बुजानूपमांसादपिशितै: पृथक्‌ ।

       साधयित्वा रसान्‌ स्निग्धान्दध्यम्लव्योषसंस्कृतान्‌ ॥१०७॥

       भोजयेद्वातरोगार्तं तैर्व्यक्तलवणैर्नरम्‌ ।

       एतैरेवोपनाहांश्च पिशितै: संप्रकल्पयेत्‌ ॥१०८॥

       घृततैलयुतै: साम्लै: क्षुण्णस्विन्नैरनस्थिभि: ।

       पत्रोत्क्वाथपयस्तैलद्रोण्य: स्युरवगाहने ॥१०९॥

       स्वभ्यक्तानां प्रशस्यन्ते सेकाश्चानिलरोगिणाम्‌ ।

       आनूपौदकमांसानि दशमूलं शतावरीम्‌ ॥११०॥

       कुलत्थान्‌ बदरान्माषांस्तिलान्रास्नां यवान्‌ बलाम्‌ ।

       वसादध्यारनालाम्लै: सह कुम्भ्यां विपाचयेत्‌ ॥१११॥

       नाडीस्वेदं प्रयुञ्जीत पिष्टैश्चाप्युपनाहनम्‌ ।

       तैश्च सिद्धं घृतं तैलमभ्यङ्गं पानमेव च ॥११२॥

       मुस्तं किण्वं तिला: कुष्ठं सुराह्वं लवणं नतम्‌ ।

       दधिक्षीरचतु:स्नेहै: सिद्धं स्यादुपनाहनम्‌ ॥११३॥

       उत्कारिकावेसवारक्षीरमाषतिलौदनै: ।

       एरण्डबीजगोधूमयवकोलस्थिरादिभि: ॥११४॥

       सस्नेहै: सरुजं गात्रमालिप्य बहलं भिषक्‌ ।

       एरण्डपत्रैर्बध्नीयाद्रात्रौ कल्यं विमोक्षयेत्‌ ॥११५॥

       क्षीराम्बुना तत: सिक्तं पुनश्चैवोपनाहितम्‌ ।

       मुञ्चेद्रात्रौ दिवाबद्धं चर्मभिश्च सलोमभि: ॥११६॥

       फलानां तैलयोनीनामम्लपिष्टान्‌ सुशीतलान्‌ ।

       प्रदेहानुपनाहांश्च गन्धैर्वातहरैरपि ॥११७॥

       पायसै: कृशरैश्चैव कारयेत्‌ स्नेहसंयुतै: ।

       रूक्षशुद्धानिलार्तानामत: स्नेहान्‌ प्रचक्ष्महे ॥११८॥

       विविधान्‌ विविधव्याधिप्रशमायामृतोपमान्‌ ।

       द्रोणेऽम्भस: पचेद्भागान्‌ दशमूलाच्चतुष्पलान्‌ ॥११९॥   

       यवकोलकुलत्थानां भागै: प्रस्थोन्मितै: सह ।

       पादशेषे रसे पिष्टैर्जीवनीयै: सशर्करै: ॥१२०॥

       तथा खर्जूरकाश्मर्यद्राक्षाबदरफल्गुभि: ।

       सक्षीरै: सर्पिष: प्रस्थ: सिद्ध: केवलवातनुत्‌ ॥१२१॥

       निरत्यय: प्रयोक्तव्य: पानाभ्यञ्जनबस्तिषु ।

       चित्रकं नागरं रास्नां पौष्करं पिप्पलीं शटीम्‌ ॥१२२॥

       पिष्ट्वा विपाचयेत्‌ सर्पिर्वातरोगहरं परम्‌ ।

       बलाबिल्वशृते क्षीरे घृतमण्डं विपाचयेत्‌ ॥१२३॥

       तस्य शुक्ति: प्रकुञ्चो वा नस्यं मूर्धगतेऽनिले ।

       ग्राम्यानूपौदकानां तु भित्त्वाऽस्थीनि पचेज्जले ॥१२४॥

       तं स्नेहं दशमूलस्य कषायेण पुन: पचेत्‌ ।

       जीवकर्षभकास्फोताविदारीकपिकच्छुभि: ॥१२५॥

       वातघ्नै र्जीवनीयैश्च कल्कैर्द्विक्षीरभागिकम्‌ ।

       तत्सिद्धं नावनाभ्यङ्गात्तथा पानानुवासनात्‌ ॥१२६॥

       सिरापर्वास्थिकोष्ठस्थं प्रणुदत्याशु मारुतम्‌ ।

       ये स्यु: प्रक्षीणमज्जान: क्षीणशुक्रौजसश्च ये ॥१२७॥

       बलपुष्टिकरं तेषामेतत्‌ स्यादमृतोपमम्‌ ।

       तद्वत्सिद्धा वसा नक्रमत्स्यकूर्मचुलूकजा ॥१२८॥

       प्रत्यग्रा विधिनाऽनेन नस्यपानेषु शस्यते।

       प्रस्थ: स्यात्‌ त्रिफलायास्तु कुलत्थकुडवद्वयम्‌ ॥१२९॥

       कृष्णगन्धात्वगाढक्यो: पृथक्‌ पञ्चपलं भवेत्‌ ।

       रास्नाचित्रकयोर्द्वे द्वे दशमूलं पलोन्मितम्‌ ॥१३०॥

       जलद्रोणे पचेत्‌ पादशेषे प्रस्थोन्मितं पृथक्‌ ।

       सुरारनालदध्यम्लसौवीरकतुषोदकम्‌ ॥१३१॥

       कोलदाडिमवृक्षाम्लरसं तैलं वसां घृतम्‌ ।

       मज्जानं च पयश्चैव जीवनीयपलानि षट्‌ ॥१३२॥

       कल्कं दत्त्वा महास्नेहं सम्यगेनं विपाचयेत्‌ ।

       सिरामज्जास्थिगे वाते सर्वाङ्गैकाङ्गरोगिषु ॥१३३॥

       वेपनाक्षेपशूलेषु तदभ्यङ्गे प्रयोजयेत्‌ ।

       निर्गुण्ड्या मूलपत्राभ्यां गृहीत्वा स्वरसं तत: ॥१३४॥

       तेन सिद्धं समं तैलं नाडीकुष्ठानिलार्तिषु ।

       हितं पामापचीनां च पानाभ्यञ्जनपूरणम्‌ ॥१३५॥

       कार्पासास्थिकुलत्थानां रसे सिद्धं च वातनुत्‌ ।

       मूलकस्वरसे क्षीरसमे स्थाप्यं त्र्यहं दधि ॥१३६॥

       तस्याम्लस्य त्रिभि: प्रस्थैस्तैलप्रस्थं विपाचयेत्‌ ।

       यष्ट्याह्वशर्करारास्नालवणार्द्रकनागरै: ॥१३७॥

       सुपिष्टै: पलिकै: पानात्तदभ्यङ्गाच्च वातनुत्‌ ।

       पञ्चमूलकषायेण पिण्याकं बहुवार्षिकम्‌ ॥१३८॥

       पक्त्वा तस्य रसं पूत्वा तैलप्रस्थं विपाचयेत्‌ ।

       पयसाऽष्टगुणेनैतत्‌ सर्ववातविकारनुत्‌ ॥१३९॥

       संसृष्टे श्लेष्मणा चैतद्वाते शस्तं विशेषत: ।

       यवकोलकुलत्थानां श्रेयस्या: शुष्कमूलकात्‌ ॥१४०॥

       बिल्वाच्चाञ्जलिमेकैकं द्रवैरम्लैर्विपाचयेत्‌ ।

       तेन तैलं कषायेण फलाम्लै: कटुभिस्तथा ॥१४१॥

       पिष्टै: सिद्धं महावातैरार्त: शीते प्रयोजयेत्‌ ।

       सर्ववातविकाराणां तैलान्यन्यान्यत: शृणु ॥१४२॥

       चतुष्प्रयोगाण्यायुष्यबलवर्णकराणि च ।

       रज:शुक्रप्रदोषघ्नान्यपत्यजननानि च ॥१४३॥

       निरत्ययानि सिद्धानि सर्वदोषहराणि च ।

       सहाचरतुलायाश्च रसे तैलाढकं पचेत्‌ ॥१४४॥

       मूलकल्काद्दशपलं पयो दत्त्वा चतुर्गुणम्‌ ।

       सिद्धेऽस्मिञ्छर्कराचूर्णादष्टादशपलं भिषक्‌ ॥१४५॥

       विनीय दारुणेष्वेतद्वातव्याधिषु योजयेत्‌ ।

       श्वदंष्ट्रास्वरसप्रस्थौ द्वौ समौ पयसा सह ॥१४६॥

       षट्‌पलं शृङ्गवेरस्य गुडस्याष्टपलं तथा ।

       तैलप्रस्थं विपक्वं तैर्दद्यात्‌ सर्वानिलार्तिषु ॥१४७॥

       जीर्णे तैले च दुग्धेन पेयाकल्प: प्रशस्यते ।

       बलाशतं गुडूच्याश्च पादं रास्नाष्टभागिकम्‌ ॥१४८॥

       जलाढकशते पक्त्वा दशभागस्थिते रसे ।

       दधिमस्त्विक्षुनिर्यासशुक्तैस्तैलाढकं समै: ॥१४९॥

       पचेत्‌ साजपयोऽर्धांशै: कल्कैरेभि: पलोन्मितै: ।

       शटीसरलदार्वेलामज्जिष्ठागुरुचन्दनै: ॥१५०॥

       पद्मकातिविषामुस्तसूर्पपर्णीहरेणुभि: ।

       यष्ट्याह्वसुरसव्याघ्रनखर्षभकजीवकै: ॥१५१॥

       पलाशरसकस्तूरीनलिकाजातिकोषकै: ।

       स्पृक्काकुङ्कुमशैलेयजातीकटुफलाम्बुभि: ॥१५२॥

       त्वचाकुन्दुरुकर्पूरतुरुष्कश्रीनिवासकै: ।

       लवङ्गनखकक्कोलकुष्ठमांसीप्रियङ्गुभि: ॥१५३॥

       स्थौणेयतगरध्यामवचामदनपल्लवै: ।

       सनागकेशरै: सिद्धे क्षिपेच्चात्रावतारिते ॥१५४॥

       पत्रकल्कं तत: पूतं विधिना तत्‌ प्रयोजयेत्‌ ।

       श्वास कासं ज्वरं हिक्कां छर्दिं गुल्मान्‌ क्षतं क्षयम्‌ ॥१५५॥    

       प्लीहशोषावपस्मारमलक्ष्मीं च प्रणाशयेत्‌ ।

       बलातैलमिदं श्रेष्ठं वातव्याधिविनाशनम्‌ ॥१५६॥

       (अग्निवेशाय गुरुणा कृष्णात्रेयेण भाषितम्‌ ।)

                           इति बलातैलम्‌ ।

       अमृतायास्तुला: पञ्च द्रोणेष्वष्टस्वपां पचेत्‌ ॥१५७॥

       पादशेषे समक्षीरं तैलस्य व्द्याढकं पचेत्‌ ।

       एलामांसीनतोशीरसारिवाकुष्ठचन्दनै: ॥१५८॥

       बलातामलकीमेदाशतपुष्पर्धिजीवकै: ।

       काकोलीक्षीरकाकोलीश्रावण्यतिबलानखै: ॥१५९॥

       महाश्रावणिजीवन्तीविदारीकपिकच्छुभि: ।

       शतावरीमहामेदाकर्कटाख्याहरेणुभि: ॥१६०॥

       वचागोक्षुरकैरण्डरास्नाकालासहाचरै: ।

       वीराशल्लकिमुस्तत्वक्‌पत्रर्षभकबालकै: ॥१६१॥

       सहैलाकुङ्कुमस्पृक्कात्रिदशाह्वैश्च कार्षिकै: ।

       मञ्जिष्ठायास्त्रिकर्षेण मधुकाष्टपलेन च ॥१६२॥

       कल्कैस्तत्‌ क्षीणवीर्याग्निबलसंमूढचेतस: ।

       उन्मादारत्यपस्मारैरार्तांश्च प्रकृतिं नयेत्‌ ॥१६३॥

       वातव्याधिहरं श्रेष्ठं तैलाग्र्यममृताह्वयम्‌ ।

       (कृष्णात्रेयेण गुरुणा भाषितं वैद्यपूजितम्‌ ॥१६४॥)

                           इत्यमृताद्यं तैलम्‌ ।

       रास्नासहस्रनिर्यूहे तैलद्रोणं विपाचयेत्‌ ।

       गन्धैर्हैमवतै: पिष्टैरेलाद्यैश्चानिलार्तिनुत्‌ ॥१६५॥

       कल्पोऽयमश्वगन्धायां प्रसारण्यां बलाद्वये ।

       क्वाथकल्कपयोभिर्वा बलदीनां पचेत्‌ पृथक्‌ ॥१६६॥

                           इति रास्नातैलम्‌ ।

       मूलकस्वरसं क्षीरं तैलं दध्यम्लकाञ्जिकम्‌ ।    

       तुल्यं विपाचयेत्‌ कल्कैर्बलाचित्रकसैन्धवै: ॥१६७॥

       पिप्पल्यतिविषारास्नाचविकागुरुशिग्रुकै: ।

       भल्लातकवचाकुष्ठश्वदंष्ट्राविश्वभेषजै: ॥१६८॥

       पुष्कराह्वशटीबिल्वशताह्वानतदारुभि: ।

       तत्सिद्धं पीतमत्युग्रान्‌ हन्ति वातात्मकान्‌ गदान्‌ ॥१६९॥

                           इति मूलकाद्यं तैलम्‌ ।

       वृषमूलगुडूच्योश्च द्विशतस्य शतस्य च ।

       चित्रकात्‌ साश्वगन्धाच्च क्वाथे तैलाढकं पचेत्‌ ॥१७०॥

       सक्षीरं वायुना भग्ने दद्याज्जर्जरिते तथा ।

       प्राक्तैलावापसिद्धं च भवेदेतद्गुणोत्तरम्‌ ॥१७१॥

                           इति वृषमूलादितैलम्‌ ।

       रास्नाशिरीषयष्ट्याह्वशुण्ठीसहचरामृता: ॥१७२॥

       स्योनाकदारुशम्पाकहयगन्धात्रिकण्टका: ।

       एषां दशपलान्‌ भागान्‌ कषायमुपकल्पयेत्‌ ॥१७३॥

       ततस्तेन कषायेण सर्वगन्धैश्च कार्षिकै: ।

       दध्यारनालभाषाम्बुमूलकेक्षुरसै: शुभै: ॥१७४॥

       पृथक्‌ प्रस्थोन्मितै: सार्धं तैलप्रस्थं विपाचयेत्‌ ।

       प्लीहमूत्रग्रहश्वासकासमारुतरोगनुत्‌ ॥१७५॥

       एतन्मूलकतैलाख्यं वर्णायुर्बलवर्धनम्‌ ।

                           इति मूलकतैलम्‌ ।

       यवकोलकुलत्थानां मत्स्यानां शिग्रुबिल्वयो: ।

       रसेन मूलकानां च तैलं दधिपयोन्वितम्‌ ॥१७६॥

       साधयित्वा भिषग्दद्यात्‌ सर्ववातामयापहम्‌ ।

       लशुनस्वरसे सिद्धं तैलमेभिश्च वातनुत्‌ ॥१७७॥

       तैलान्येतान्यृतुस्नातामङ्गनां पाययेत च ।

       पीत्वाऽन्यतममेषां हि वन्ध्याऽपि जनयेत्‌ सुतम्‌ ॥१७८॥

       यच्च शीतज्वरे तैलमगुर्वाद्यमुदाहृतम्‌ ।

       अनेकशतशस्तच्च सिद्धं स्याद्वातरोगनुत्‌ ॥१७९॥

       वक्ष्यन्ते यानि तैलानि वातशोणितकेऽपि च ।

       तानि चानिलशान्त्यर्थं सिद्धिकाम: प्रयोजयेत्‌ ॥१८०॥

       नास्ति तैलात्‌ परं किंचिदौषधं मारुतापहम्‌ ।

       व्यवाय्युष्णगुरुस्नेहात्‌ संस्काराद्बलवत्तरम्‌ ॥१८१॥

       गणैर्वातहरैस्तस्माच्छतशोऽथ सहस्रश: ।

       सिद्धं क्षिप्रतरं हन्ति सूक्ष्ममार्गस्थितान्‌ गदान्‌ ॥१८३॥

       क्रिया साधारणी सर्वा संसृष्टे चापि शस्यते ।

       वाते पित्तादिभि: स्रोत:स्वावृतेषु विशेषत: ॥१८४॥

       पित्तावृते विशेषेण शीतामुष्णां तथा क्रियाम्‌ ।

       व्यत्यासात्‌ कारयेत्‌ सर्पिर्जीवनीयं च शस्यते ॥१८४॥

       धन्वमांसं यवा: शालिर्यापना: क्षीरबस्तय: ।

       विरेक: क्षीरपानं च पञ्चमूलीबलाशृतम्‌ ॥१८५॥

       मधुयष्टिबलातैलघृतक्षीरैश्च सेचनम्‌ ।

       पञ्चमूलकषायेण कुर्याद्वा शीतवारिणा ॥१८६॥

       कफावृते यवान्नानि जाङ्गला मृगपक्षिण: ।

       स्वेदास्तीक्ष्णा निरूहाश्च वमनं सविरेचनम्‌ ॥१८७॥

       जीर्णं सर्पिस्तथा तैलं तिलसर्षपजं हितम्‌ ।

       संसृष्टे कफपित्ताभ्यां पित्तमादौ विनिर्जयेत्‌ ॥१८८॥

       आमाशयगतं मत्वा कफं वमनमाचरेत्‌ ॥१८९॥

       पक्वाशये विरेकं तु पित्ते सर्वत्रगे तथा ।

       स्वेदैर्विष्यन्दित: श्लेष्मा यदा पक्वाशये स्थित: ॥१९०॥

       पित्तं वा दर्शयेल्लिङ्गं बस्तिभिस्तौ विनिर्हरेत्‌ ।

       श्लेष्मणाऽनुगतं वातमुष्णैर्गोमूत्रसंयुतै: ॥१९१॥

       निरूहै: पित्तसंसृष्टं निर्हरेत्‌ क्षीरसंयुतै: ।

       मधुरौषधसिद्धैश्च तैलैस्तमनुवासयेत्‌ ॥१९२॥

       शिरोगते तु सकफे धूमनस्यादि कारयेत्‌ ।

       हृते पित्ते कफे य: स्यादुर:स्रोतोऽनुगोऽनिल: ॥१९३॥

       सशेष: स्यात्‌ क्रिया तत्र कार्या केवलवातिकी ।

       शोणितेनावृते कुर्याद्वातशोणितकीं क्रियाम्‌ ॥१९४॥

       प्रमेहवातमेदोघ्नीमामवाते प्रयोजयेत्‌ ।

       स्वेदाभ्यङ्गरसक्षीरस्नेहा मांसावृते हिता: ॥१९५॥

       महास्नेहोऽस्थिमज्जस्थे पूर्ववद्रेतसाऽऽवृते ।

       अन्नावृते तदुल्लेख: पाचनं दीपनं लघु ॥१९६॥

       मूत्रलानि तु मूत्रेण स्वेदा: सोत्तरबस्तय: ।

       शकृता तैलमैरण्डं स्निग्धोदावर्तवत्क्रिया ॥१९७॥

       स्वस्थानस्थो बली दोष: प्राक्‌ तं स्वैरौषधैर्जयेत्‌ ।

       वमनैर्वा विरेकैर्वा बस्तिभि: शमनेन वा ॥१९८॥

       (इत्युक्तमावृते वाते पित्तादिभिर्यथायथम्‌ ।)

       मारुतानां हि पञ्चानामन्योन्यावरणे शृणु ॥१९९॥

       लिङ्गं व्याससमासाभ्यामुच्यमानं मयाऽनघ !।

       प्राणो वृणोत्युदानादीन्‌ प्राणं वृण्वन्ति तेऽपि च ॥२००॥

       उदानाद्यास्तथाऽन्योन्यं सर्व एव यथाक्रमम्‌ ।

       विंशतिर्वरणान्येतान्युल्बणानां परस्परम्‌ ॥२०१॥

       मारुतानां हि पञ्चानां तानि सम्यक्‌ प्रतर्कयेत्‌ ।

       सर्वेन्द्रियाणां शून्यत्वं ज्ञात्वा स्मृतिबलक्षयम्‌ ॥२०२॥

       व्याने प्राणावृते लिङ्गं कर्म तत्रोर्ध्वजत्रुकम्‌ ।

       स्वेदोऽत्यर्थं लोमहर्षस्त्वग्दोष: सुप्तगात्रता ॥२०३॥

       प्राणे व्यानावृते तत्र स्नेहयुक्तं विरेचनम्‌ ।

       प्राणावृते समाने स्युर्जडगद्गदमूकता: ॥२०४॥

       चतुष्प्रयोगा: शस्यन्ते स्नेहास्तत्र सयापना: ।

       समानेनावृतेऽपाने ग्रहणीपार्श्वहृद्गदा: ॥२०५॥

       शूलं चामाशये तत्र दीपनं सर्पिरिष्यते ।

       शिरोग्रह: प्रतिश्यायो नि:श्वासोच्छ्वाससंग्रह: ॥२०६॥

       हृद्रोगो मुखशोषश्चाप्युदाने प्राणसंवृते ।

       तत्रोर्ध्वभागिकं कर्म कार्यमाश्वासनं तथा ॥२०७॥

       कर्मौजोबलवर्णानां नाशो मृत्युरथापि वा ।

       उदानेनावृते प्राणे तं शनै: शीतवारिणा ॥२०८॥

       सिञ्चेदाश्वासयेच्चैनं सुखं चैवोपपादयेत्‌ ।

       ऊर्ध्वगेनावृतेऽपाने छर्दिश्वासादयो गदा: ॥२०९॥

       स्युर्वाते तत्र बस्त्यादि भोज्यं चैवानुलोमनम्‌ ।

       मोहोऽल्पोऽग्निरतीसार ऊर्ध्वगेऽपानसंवृते ॥२१०॥

       वाते स्याद्वमनं तत्र दीपनं ग्राहि चाशनम्‌ ।

       वम्याध्मानमुदावर्तगुल्मार्तिपरिकर्तिका: ॥२११॥

       लिङ्गं व्यानावृतेऽपाने तं स्निग्धैरनुलोमयेत्‌ ।    

       अपानेनावृते व्याने भवेद्विण्मूत्ररेतसाम्‌ ॥२१२॥

       अतिप्रवृत्तिस्तत्रापि सर्वं संग्रहणं मतम्‌ ।

       मूर्च्छा तन्द्रा प्रलापोऽङ्गसादोऽग्न्योजोबलक्षय: ॥२१३॥

       समानेनावृते व्याने व्यायामो लघुभोजनम्‌ ।

       स्तब्धताऽल्पाग्निताऽस्वेदश्चेष्टाहानिर्निमीलनम्‌ ॥२१४॥

       उदानेनावृते व्याने तत्र पथ्यं मितं लघु ।

       पञ्चान्योन्यावृतानेवं वातान्‌ बुध्येत लक्षणै: ॥२१५॥

       (एषां स्वकर्मणां हानिर्वृद्धिर्वाऽऽवरणे मता ।

       यथास्थूलं समुद्दिष्टमेतदावरणेऽष्टकम्‌ ॥२१६॥

       सलिङ्गभेषजं सम्यग्बुधानां बुद्धिवृद्धये ।)

       स्थानान्यवेक्ष्य वातानां वृद्धिं हानिं च कर्मणाम्‌ ॥२१७॥

       द्वादशावरणान्यन्यान्यभिलक्ष्य भिषग्जितम्‌ ।

       कुर्यादभ्यञ्जनस्नेहपानबस्त्यादि सर्वश: ॥२१८॥

       क्रममुष्णमनुष्णं वा व्यत्यासादवचारयेत्‌ ।

       उदानं योजयेदूर्ध्वमपानं चानुलोमयेत्‌ ॥२१९॥

       समानं शमयेच्चैव त्रिधा व्यानं तु योजयेत्‌ ।

       प्राणो रक्ष्यश्चतुर्भ्योऽपि स्थाने ह्यस्य स्थितिर्ध्रुवा ॥२२०॥

       स्वं स्थानं गमयेदेवं वृतानेतान्‌ विमार्गगान्‌ ।   

       मूर्च्छा दाहो भ्रम: शूलं विदाह: शीतकामिता ॥२२१॥  

       छर्दनं च विदग्धस्य प्राणे पित्तसमावृते ।

       ष्ठीवनं क्षवथूद्गारनि:श्वासोच्छ्वाससंग्रह: ॥२२२॥

       प्राणे कफावृते रूपाण्यरुचिश्छर्दिरेव च ।      

       मूर्च्छाद्यानि च रूपाणि दाहो नाभ्युरस: क्लम: ॥२२३॥

       ओजोभ्रंशश्च सादश्चाप्युदाने पित्तसंवृते ।

       आवृते श्लेष्मणोदाने वैवर्ण्यं वाक्स्वरग्रह: ॥२२४॥

       दौर्बल्यं गुरुगात्रत्वमरुचिश्चोपजायते ।

       अतिस्वेदस्तृषा दाहो मूर्च्छा चारुचिरेव च ॥२२५॥

       पित्तावृते समाने स्यादुपघातस्तथोष्मण: ।

       अस्वेदो वह्निमाद्यं च लोमहर्षस्तथैव च ॥२२६॥

       कफावृते समाने स्याद्गात्राणां चातिशीतता ।

       व्याने पित्तावृते तु स्याद्दाह: सर्वाङ्गग: क्लम: ॥२२७॥

       गात्रविक्षेपसङ्गश्च ससंताप: सवेदन: ।

       गुरुता सर्वगात्राणां सर्वसन्ध्यस्थिजा रुज: ॥२२८॥

       व्याने कफावृते लिङ्गं गतिसङ्गस्तथाऽधिक: ।

       हारिद्रमूत्रवर्चस्त्वं तापश्च गुदमेढ्रयो: ॥२२९॥

       लिङ्गं पित्तावृतेऽपाने रजसश्चातिवर्तनम्‌ ।

       भिन्नामश्लेष्मसंसृष्टगुरुवर्च:प्रवर्तनम्‌ ॥२३०॥

       श्लेष्मणा संवृतेऽपाने कफमेहस्य चागम: ।

       लक्षणानां तु मिश्रत्वं पित्तस्य च कफस्य च ॥२३१॥

       उपलक्ष्य भिषग्विद्वान्‌ मिश्रमावरणं वदेत्‌ ।

       यद्यस्य वायोर्निर्दिष्टं स्थानं तत्रेतरौ स्थितौ ॥२३२॥

       दोषौ बहुविधान्‌ व्याधीन्‌ दर्शयेतां यथानिजान्‌ ।

       आवृतं श्लेष्मपित्ताभ्यां प्राणं चोदानमेव च ॥२३३॥

       गरीयस्त्वेन पश्यन्ति भिषज: शास्त्रचक्षुष: ।

       विशेषाज्जीवितं प्राणे उदाने संश्रितं बलम्‌ ॥२३४॥

       स्यात्तयो: पीडनाद्धानिरायुषश्च बलस्य च ।

       सर्वेऽप्येतेऽपरिज्ञाता: परिसंवत्सरास्तथा ॥२३५॥

       उपेक्षणादसाध्या: स्युरथवा दुरुपक्रमा: ।

       हृद्रोगो विद्रधि: प्लीहा गुल्मोऽतीसार एव च ॥२३६॥

       भवन्त्युपद्रवास्तेषामावृतानामुपेक्षणात्‌ ।

       तस्मादावरणं वैद्य: पवनस्योपलक्षयेत्‌ ॥२३७॥

       पञ्चात्मकस्य वातेन पित्तेन श्लेष्मणाऽपि वा ।

       भिषग्जितमत: सम्यगुपलक्ष्य समाचरेत्‌ ॥२३८॥

       अनभिष्यन्दिभि: स्निग्धै: स्रोतसां शुद्धिकारकै: ।

       कफपित्ताविरुद्धं यद्यच्च वातानुलोमनम्‌ ॥२३९॥

       सर्वस्थानावृतेऽप्याशु तत्‌ कार्यं मारुते हितम्‌ ।

       यापना बस्तय: प्रायो मधुरा: सानुवासना: ॥२४०॥

       प्रसमीक्ष्य बलाधिक्यं मृदु वा स्रंसनं हितम्‌ ।

       रसायनानां सर्वेषामुपयोग: प्रशस्यते ॥२४१॥

       शैलस्य जतुनोऽत्यर्थं पयसा गुग्गुलोस्तथा ।

       लेहं वा भार्गवप्रोक्तमभ्यसेत्‌ क्षीरभुङ्‌नर: ॥२४२॥           

       अभयामलकीयोक्तमेकादशसिताशतम्‌ ।

       अपानेनावृते सर्वं दीपनं ग्राहि भेषजम्‌ ॥२४३॥

       वातानुलोमनं यच्च पक्वाशयविशोधनम्‌ ।

       इति संक्षेपत: प्रोक्तमावृतानां चिकित्सितम्‌ ॥२४४॥   

       प्राणादीनां भिषक्‌ कुर्याद्वितर्क्य स्वयमेव तत्‌ ।

       पित्तावृते तु पित्तघ्नैर्मारुतस्याविरोधिभि: ॥

       कफावृते कफघ्नैस्तु मारुतस्यानुलोमनै: ॥२४५॥

       लोके वाय्वर्कसोमानां दुर्विज्ञेया यथा गति: ।

       तथा शरीरे वातस्य पित्तस्य च कफस्य च ॥२४६॥

       क्षयं वृद्धिं समत्वं च तथैवावरणं भिषक्‌ ।

       विज्ञाय पवनादीनां न प्रमुह्यति कर्मसु ॥२४७॥

       तत्र श्लोकौ–

       पञ्चात्मन: स्थानवशाच्छरीरे

       स्थानानि कर्माणि च देहधातो: ।

       प्रकोपहेतु: कुपितश्च रोगान्‌

       स्थानेषु चान्येषु वृतोऽवृतश्च ॥२४८॥

       प्राणेश्वर: प्राणभृतां करोति

       क्रिया च तेषामखिला निरुक्ता ।

       तां देशसात्म्यर्तुबलान्यवेक्ष्य

       प्रयोजयेच्छास्त्रमतानुसारी ॥२४९॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने वातव्याधिचिकित्सितं

       नामाष्टाविंशोऽध्याय: ॥२८॥

Last updated on July 1st, 2021 at 07:03 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English