Skip to content

24. Madaatyaya Chikitsaa – Chikitsaa – C”

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

चतुर्विंशोऽध्याय: ।

       अथातो मदात्ययचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       सुरै: सुरेशसहितैर्या पुरा परिपूजिता ।

       सौत्रामण्यां हूयते या कर्मिभिर्या प्रतिष्ठिता ॥३॥

       यज्ञौही या यया शक्र: सोमातिपतितो भृशम्‌ ।

       निरोजस्तमसाऽऽविष्टस्तस्माद्दुर्गात्‌ समुद्धृत: ॥४॥     

       विधिभिर्वेदविहितैर्वा यजद्भिर्महात्मभि: ।

       दृश्या स्पृश्या प्रकल्प्या च यज्ञीया यज्ञसिद्धये ॥५॥

       योनिसंस्कारनामाद्यैर्विशेषैर्बहुधा च या ।

       भूत्वा भवत्येकविधा सामान्यान्मदलक्षणात्‌ ॥६॥

       या देवानमृतं भूत्वा स्वधा भूत्वा पितॄंश्च या ।

       सोमो भूत्वा द्विजातीन्‌ या युङ्क्ते श्रेयोभिरुत्तमै: ॥७॥

       आश्विनं या महत्तेजो बलं सारस्वतं च या ।

       वीर्यमैन्द्रं च या सिद्धा सोम: सौत्रामणौ च या ॥८॥

       शोकारतिभयोद्वेगनाशिनी या महाबला ।

       या प्रीतिर्या रतिर्या वाग्या पुष्टिर्या च निर्वृति: ॥९॥

       या सुरा सुरगन्धर्वयक्षराक्षसमानुषै: ।

       रति: सुरेत्यभिहिता तां सुरां विधिना पिबेत्‌ ॥१०॥

       शरीरकृतसंस्कार: शुचिरुत्तमगन्धवान्‌ ।

       प्रावृतो निर्मलैर्वस्त्रैर्यथर्तूद्दामगन्धिभि: ॥११॥

       विचित्रविविधस्रग्वी रत्नाभरणभूषित: ।

       देवद्विजातीन्‌ संपूज्य स्पृष्ट्वा मङ्गलमुत्तमम्‌ ॥१२॥

       देशे यथर्तुके शस्ते कुसुमप्रकरीकृते ।

       सरसासंमते मुख्ये धूपसंमोदबोधिते ॥१३॥

       सोपधाने सुसंस्तीर्णे विहिते शयनासने ।

       उपविष्टोऽथवा तिर्यक्‌ स्वशरीरसुखे स्थित: ॥१४।

       सौवर्णै राजतैश्चापि तथा मणिमयैरपि ।

       भाजनैर्विमलैश्चान्यै: सुकृतैश्च पिबेत्‌ सदा ॥१५॥

       रूपयौवनमत्ताभि: शिक्षिताभिर्विशेषत: ।

       वस्त्राभरणमाल्यैश्च भूषिताभिर्यथर्तुकै: ॥१६॥

       शौचानुरागयुक्ताभि: प्रमदाभिरितस्तत: ।

       संवाह्यमान इष्टाभि: पिबेन्मद्यमनुत्तमम्‌ ॥१७॥

       मद्यानुकूलैर्विविधै: फलैर्हरितकै: शुभै: ।

       लवणैर्गन्धपिशुनैरवदंशैर्यथर्तुकै: ॥१८॥

       भृष्टैर्मांसैर्बहुविधैर्भूजलाम्बरचारिणाम्‌ ।

       पौरोगवर्गविहितैर्भक्ष्यैश्च विविधात्मकै: ॥१९॥

       पूजयित्वा सुरान्‌ पूर्वमाशिष: प्राक्‌ प्रयुज्य च ।

       प्रदाय सजलं मद्यमर्थिभ्यो वसुधातले ॥२०॥

       अभ्यङ्गोत्सादनस्नानवासोधूपानुलेपनै: ।

       स्निग्धोष्णैर्भावितश्चान्नैर्वातिको मद्यमाचरेत्‌ ॥२१॥

       शीतोपचारैर्विविधैर्मधुरस्निग्धशीतलै: ।

       पैत्तिको भावितश्चान्नै: पिबन्मद्यं न सीदति ॥२२॥

       उपचारैरशिशिरैर्यवगोधूमभुक्‌ पिबेत्‌ ।

       श्लैष्मिको धन्वजैर्मांसैर्मद्यं मारिचकै: सह ॥२३॥

       विधिर्वसुमतामेष भविष्यद्विभवाश्च ये ।

       यथोपपत्ति तैर्मद्यं पातव्यं मात्रया हितम्‌ ॥२४॥

       वातिकेभ्यो हितं मद्यं प्रायो गौडिकपैष्टिकम्‌ ।

       कफपित्ताधिकेभ्यस्तु मार्द्वीकं माधवं च यत्‌ ॥२५॥

       बहुद्रव्यं बहुगुणं बहुकर्म मदात्मकम्‌ ।

       गुणैर्दोषैश्च तन्मद्यमुभयं चोपलक्ष्यते ॥२६॥

       विधिना मात्रया काले हितैरन्नैर्यथाबलम्‌ ।

       प्रहृष्टो य: पिबेन्मद्यं तस्य स्यादमृतं यथा ॥२७॥

       यथोपेतं पुनर्मद्यं प्रसङ्गाद्येन पीयते ।

       रूक्षव्यायामनित्येन विषवद्याति तस्य तत्‌ ॥२८॥

      मद्यं हृदयमाविश्य स्वगुणैरोजसो गुणान्‌ ।

       दशभिर्दश संक्षोभ्य चेतो नयति विक्रियाम्‌ ॥२९॥

       लघूष्णतीक्ष्णसूक्ष्माम्लव्यवाय्याशुगमेव च ।

       रूक्षं विकाशि विशदं मद्यं दशगुणं स्मृतम्‌ ॥३०॥

       गुरु शीतं मृदु श्लक्ष्णं बहलं मधुरं स्थिरम्‌ ।

       प्रसन्नं पिच्छिलं स्निग्धमोजो दशगुणं स्मृतम्‌ ॥३१॥

       गुरुत्वं लाघवाच्छैत्यमौष्णादम्लस्वभावत: ।

       माधुर्यं मार्दवं तैक्ष्ण्यात्प्रसादं चाशुभावनात्‌ ॥३२॥

       रौक्ष्यात्‌ स्नेहं व्यवायित्वात्‌ स्थिरत्वं श्लक्ष्णतामपि ।

       विकासिभावात्पैच्छिल्यं वैशद्यात्सान्द्रतां तथा ॥३३॥

       सौक्ष्म्यान्मद्यं निहन्त्येवमोजस: स्वगुणैर्गुणान्‌ ।

       सत्त्वं तदाश्रयं चाशु संक्षोभ्य जनयेन्मदम्‌ ॥३४॥

       रसवातादिमार्गाणां सत्त्वबुद्धीन्द्रियात्मनाम्‌ ।

       प्रधानस्यौजसश्चैव हृदयं स्थानमुच्यते ॥३५॥

       अतिपीतेन मद्येन विहतेनौजसा च तत्‌ ।

       हृदयं याति विकृतिं तत्रस्था ये च धातव: ॥३६॥

       ओजस्यविहते पूर्वो हृदि च प्रतिबोधिते ।

       मध्यमो विहतेऽल्पे च विहते तूत्तमो मद: ॥३७॥

       नैवं विघातं जनयेन्मद्यं पैष्टिकमोजस: ।

       विकाशिरूक्षाविशदा गुणास्तत्र हि नोल्बणा: ॥३८॥

       हृदि मद्यगुणाविष्टे हर्षस्तर्षो रति: सुखम्‌ ।

       विकाराश्च यथासत्त्वं चित्रा राजसतामसा: ॥३९॥

       जायन्ते मोहनिद्रान्ता मद्यस्यातिनिषेवणात्‌ ।

       स मद्यविभ्रमो नाम्ना `मद’ इत्यभिधीयते ॥४०॥

       पीयमानस्य मद्यस्य विज्ञातव्यास्त्रयो मदा: ।

       प्रथमो मध्यमोऽन्त्यश्च लक्षणैस्तान्‌ प्रचक्ष्महे ॥४१॥

       प्रहर्षण: प्रीतिकर: पानान्नगुणदर्शक: ।

       वाद्यगीतप्रहासानां कथानां च प्रवर्तक: ॥४२॥

       न च बुद्धिस्मृतिहरो विषयेषु न चाक्षम: ।

       सुखनिद्राप्रबोधश्च प्रथम: सुखदो मद: ॥४३॥

       मुहु: स्मृतिर्मुहुर्मोहो(ऽ)व्यक्ता सज्जति वाङ्‌मुहु: ।

       युक्तायुक्तप्रलापश्च प्रचलायनमेव च ॥४४॥

       स्थानपानान्नसांकथ्ययोजना स्वविपर्यया ।

       लिङ्गान्येतानि जानीयादाविष्टे मध्यमे मदे ॥४५॥

       मध्यमं मदमुत्क्रम्य मदमाप्राप्य चोत्तमम्‌ ।

       न किंचिन्नाशुभं कुर्युर्नरा राजसतामसा: ॥४६॥

       को मदं तादृशं विद्वानुन्मादमिव दारुणम्‌ ।

       गच्छेदध्वानमस्वन्तं बहुदोषमिवाध्वग: ॥४७॥

       तृतीयं तु मदं प्राप्य भग्नदार्विव निष्क्रिय: ।

       मदमोहावृतमना जीवन्नपि मृतै: सम: ॥४८॥

       रमणीयान्‌ स विषयान्न वेत्ति न सुहृज्जनम्‌ ।

       यदर्थं पीयते मद्यं रतिं तां च न विन्दति ॥४९॥

       कार्याकार्यं सुखं दु:खं लोके यच्च हिताहितम्‌ ।

       यदवस्थो न जानाति कोऽवस्थां तां व्रजेद्बुध: ॥५०॥

       स दूष्य: सर्वभूतानां निन्द्यश्चाग्राह्य एव च ।

       व्यसनित्वादुदर्के च स दु:खं व्याधिमश्नुते ॥५१॥

       प्रेत्य चेह च यच्छ्रेय: श्रेयो मोक्षे च यत्‌ परम्‌ ।

       मन:समाधौ तत्‌ सर्वमायत्तं सर्वदेहिनाम्‌ ॥५२॥

       मद्येन मनसश्चास्य संक्षोभ: क्रियते महान्‌ ।

       महामारुतवेगेन तटस्थस्येव शाखिन: ॥५३॥

       मद्यप्रसङ्गं तं चाज्ञा महादोषं महागदम्‌ ।

       सुखमित्यधिगच्छन्ति रजोमोहपराजिता: ॥५४॥

       मद्योपहतविज्ञाना वियुक्ता: सात्त्विकैर्गुणै: ।

       श्रेयोभिर्विप्रयुज्यन्ते मदान्धा मदलालसा: ॥५५॥

      मद्ये मोहो भयं शोक: क्रोधो मृत्युश्च संश्रित: ।

       सोन्मादमदमूर्च्छाया: सापस्मारापतानका: ॥५६॥

       यत्रैक: स्मृतिविभ्रंशस्तत्र सर्वमसाधुवत्‌ ।

       इत्येवं मद्यदोषज्ञा मद्यं गर्हन्ति यत्नत: ॥५७॥

       सत्यमेते महादोषा मद्यस्योक्ता न संशय: ।

       अहितस्यातिमात्रस्य पीतस्य विधिवर्जितम्‌ ॥५८॥

       किंतु मद्यं स्वभावेन यथैवान्नं तथा स्मृतम्‌ ।

       अयुक्तियुक्तं रोगाय युक्तियुक्तं यथाऽमृतम्‌ ॥५९॥

       प्राणा: प्राणभृतामन्नं तदयुक्त्या निहन्त्यसून्‌ ।

       विषं प्राणहरं तच्च युक्तियुक्तं रसायनम्‌ ॥६०॥

       हर्षमूर्जं मुदं पुष्टिमारोग्यं पौरुषं परम्‌ ।

       युक्त्या पीतं करोत्याशु मद्यं सुखमदप्रदम्‌ ॥६१॥

       रोचनं दीपनं हृद्यं स्वरवर्णप्रसादनम्‌ ।

       प्रीणनं बृंहणं बल्यं भयशोकश्रमापहम्‌ ॥६२॥

       स्वापनं नष्टनिद्राणां मूकानां वाग्विबोधनम्‌ ।

       बोधनं चातिनिद्राणां विबद्धानां विबन्धनुत्‌ ॥६३॥

       वधबन्धपरिक्लेशदु:खानां चाप्यबोधनम्‌ ।

       मद्योत्थानां च रोगाणां मद्यमेव प्रबाधकम्‌ ॥६४॥

       रतिर्विषयसंयोगे प्रीतिसंयोगवर्धनम्‌ ।

       अपि प्रवयसां मद्यमुत्सवामोदकारकम्‌ ॥६५॥

       पञ्चस्वर्थेषु कान्तेषु या रति: प्रथमे मदे ।

       यूनां वा स्थविराणां वा तस्य नास्त्युपमा भुवि ॥६६॥ 

       बहुदु:खहतस्यास्य शोकेनोपहतस्य च ।

       विश्रामो जीवलोकस्य मद्यं युक्त्या निषेवितम्‌ ॥६७॥

       अन्नपानवयोव्याधिबलकालत्रिकाणि षट्‌ ।

       त्रीन्दोषांस्त्रिविधं सत्त्वं ज्ञात्वा मद्यं पिबेत्सदा ॥६८॥

       तेषां त्रिकाणामष्टानां योजना युक्तिरुच्यते ।

       यया युक्त्या पिबन्मद्यं मद्यदोषैर्न युज्यते ॥६९॥

       मद्यस्य च गुणान्‌ सर्वान्‌ यथोक्तान्‌ स समश्नुते ।

       धर्मार्थयोरपीडायै नर: सत्त्वगुणोच्छ्रित: ॥७०॥

       सत्त्वानि तु प्रबुध्यन्ते प्रायश: प्रथमे मदे ।

       द्वितीयेऽव्यक्ततां यान्ति मध्ये चोत्तममध्ययो: ॥७१॥

       सस्यसंबोधकं वर्षं, हेमप्रकृतिदर्शक: ।

       हुताश:, सर्वसत्त्वानां मद्यं तूभयकारकम्‌ ॥७२॥

       प्रधानावरमध्यानां रूपाणां व्यक्तिदर्शक: ।

       यथाऽग्निर्रेवं सत्त्वानां मद्यं प्रकृतिदर्शकम्‌ ॥७३॥

       सुगन्धिमाल्यगन्धर्वं सुप्रणीतममाकुलम्‌ ।

       मिष्टान्नपानविशदं सदा मधुरसंकथम्‌ ॥७४॥

       सुखप्रपानं सुमदं हर्षप्रीतिविवर्धनम्‌ ।

       स्वन्तं सात्त्विकमापानं न चोत्तममदप्रदम्‌ ॥७५॥

       वैगुण्यं सहसा यान्ति मद्यदोषैर्न सात्त्विका: ।

       मद्यं हि बलवत्सत्त्वं गृह्णाति सहसा न तु ॥७६॥

       सौम्यासौम्यकथाप्रायं विशदाविशदं क्षणात्‌ ।

       चित्रं राजसमापन्नं प्रायेणास्वन्तकाकुलम्‌ ॥७७॥

       हर्षप्रीतिकथापेतमतुष्टं पानभोजने ।

       संमोहक्रोधनिद्रान्तमापानं तामसं स्मृतम्‌ ॥७८॥

       आपाने सात्त्विकान्‌ बुद्‌ध्वा तथा राजसतामसान्‌ ।

       जह्यात्सहायान्‌ यै: पीत्वा मद्यदोषानुपाश्नुते ॥७९॥

       सुखशीला: सुसंभाषा: सुमुखा: संमता: सताम्‌ ।

       कलास्वबाह्या विशदा विषयप्रवणाश्च ये ॥८०॥

       परस्परविधेया ये येषामैक्यं सुहृत्तया ।

       प्रहर्षप्रीतिमाधुर्यैरापानं वर्धयन्ति ये ॥८१॥

       उत्सवादुत्सवतरं येषामन्योन्यदर्शनम्‌ ।

       ते सहाया: सुखा: पाने तै: पिबन्सह मोदते ॥८२॥

       रूपगन्धरसस्पर्शै: शब्दैश्चापि मनोरमै: ।

       पिबन्ति सुसहाया ये ते वै सुकृतिभि: समा: ॥८३॥

       पञ्चभिर्विषयैरिष्टैरुपेतैर्मनस: प्रियै: ।

       देशे काले पिबेन्मद्यं प्रहृष्टेनान्तरात्मना ॥८४॥

       स्थिरसत्त्वशरीरा ये पूर्वान्ना मद्यपान्वया: ।

       बहुमद्योचिता ये च माद्यन्ति सहसा न ते ॥८५॥

       क्षुत्पिपासापरीताश्च दुर्बला वातपैत्तिका: ।

       रूक्षाल्पप्रमिताहारा विष्टब्धा: सत्त्वदुर्बला: ॥८६॥

       क्रोधिनोऽनुचिता: क्षीणा: परिश्रान्ता मदक्षता: ।

       स्वल्पेनापि मदं शीघ्रं यान्ति मद्येन मानवा: ॥८७॥

       ऊर्ध्वं मदात्ययस्यात: संभवं स्वस्वलक्षणम्‌ ।

       अग्निवेश! चिकित्सां च प्रवक्ष्यामि यथाक्रमम्‌ ॥८८॥

       स्त्रीशोकभयभाराध्वकर्मभिर्योऽतिकर्शित: ।

       रूक्षाल्पप्रमिताशी च य: पिबत्यतिमात्रया ॥८९॥

       रूक्षं परिणतं मद्यं निशि निद्रां विहत्य च ।

       करोति तस्य तच्छीघ्रं वातप्रायं मदात्ययम्‌ ॥९०॥

       हिक्काश्वासशिर:कम्पपार्श्वशूलप्रजागरै: ।

       विद्याद्बुहुप्रलापस्य वातप्रायं मदात्ययम्‌ ॥९१॥

       तीक्ष्णोष्णं मद्यमम्लं च योऽतिमात्रं निषेवते ।

       अम्लोष्णतीक्ष्णभोजी च क्रोधनोऽग्न्यातपप्रिय: ॥९२॥

       तस्योपजायते पित्ताद्विशेषेण मदात्यय: ।

       स तु वातोल्बणस्याशु प्रशमं याति हन्ति वा ॥९३॥

       तृष्णादाहज्वरस्वेदमूर्च्छातीसारविभ्रमै: ।

       विद्याद्धरितवर्णस्य पित्तप्रायं मदात्ययम्‌ ॥९४॥

       तरुणं मधुरप्रायं गौडं पैष्टिकमेव वा ।

       मधुरस्निग्धगुर्वाशी य: पिबत्यतिमात्रया ॥९५॥

       अव्यायामदिवास्वप्नशय्यासनसुखे रत: ।

       मदात्ययं कफप्रायं स शीघ्रमधिगच्छति ॥९६॥

       छर्द्यरोचकहृल्लासतन्द्रास्तैमित्यगौरवै: ।

       विद्याच्छीतपरीतस्य कफप्रायं मदात्ययम्‌ ॥९७॥

       विषस्य ये गुणा दृष्टा: सन्निपातप्रकोपणा:।

       त एव मद्ये दृश्यन्ते विषे तु बलवत्तरा: ॥९८॥

       हन्त्याशु हि विषं किंचित्‌ किंचिद्रोगाय कल्पते ।

       यथा विषं तथैवान्त्यो ज्ञेयो मद्यकृतो मद: ॥९९॥

       तस्मात्‌ त्रिदोषजं लिङ्गं सर्वत्रापि मदात्यये ।

       दृश्यते रूपवैशेष्यात्‌ पृथक्त्वं चास्य लक्ष्यते ॥१००॥

       शरीरदु:खं बलवत्‌ समोहो हृदयव्यथा ।

       अरुचि: प्रतता तृष्णा ज्वर: शीतोष्णलक्षण: ॥१०१॥

       शिर:पार्श्वास्थिसन्धीनां विद्युत्तुल्या च वेदना ।

       जायतेऽतिबला जृम्भा स्फुरणं वेपनं श्रम: ॥१०२॥

       उरोविबन्ध: कासश्च हिक्का श्वास: प्रजागर: ।

       शरीरकम्प: कर्णाक्षिमुखरोगस्त्रिकग्रह: ॥१०३॥ 

       छर्द्यतीसारहृल्लासा वातपित्तकफात्मका: ।

       भ्रम: प्रलापो रूपाणामसतां चैव दर्शनम्‌ ॥१०४॥

       तृणभस्मलतापर्णपांशुभिश्चावपूरणम्‌ ।

       प्रधर्षणं विहङ्गैश्च भ्रान्तचेता: स मन्यते ॥१०५॥

       व्याकुलानामशस्तानां स्वप्नानां दर्शनानि च ।

       मदात्ययस्य रूपाणि सर्वाण्येतानि लक्षयेत्‌ ॥१०६॥

       सर्वं मदात्ययं विद्यात्‌ त्रिदोषमधिकं तु यम्‌ ।

       दोषं मदात्यये पश्येत्‌ तस्यादौ प्रतिकारयेत्‌ ॥१०७॥

       कफस्थानानुपूर्व्या च क्रिया कार्या मदात्यये ।

       पित्तमारुतपर्यन्त: प्रायेण हि मदात्यय: ॥१०८॥

       मिथ्यातिहीनपीतेन यो व्याधिरुपजायते ।

       समपीतेन तेनैव स मद्येनोपशाम्यति ॥१०९॥

       जीर्णाममद्यदोषाय मद्यमेव प्रदापयेत्‌ ।

       प्रकाङ्‌क्षालाघवे जाते यद्यदस्मै हितं भवेत्‌ ॥११०॥

       सौवर्चलानुसंविद्धं शीतं सबिडसैन्धवम्‌ ।

       मातुलुङ्गार्द्रकोपेतं जलयुक्तं प्रमाणवित्‌ ॥१११॥

       तीक्षोष्णेनातिमात्रेण पीतेनाम्लविदाहिना ।

       मद्येनान्नरसोत्क्लेदो विदग्ध: क्षारतां गत: ॥११२॥

       अन्तर्दाहं ज्वरं तृष्णां प्रमोहं विभ्रमं मदम्‌ ।

       जनयत्याशु तच्छान्त्यै मद्यमेव प्रदापयेत्‌ ॥११३॥

       क्षारो हि याति माधुर्यं शीघ्रमम्लोपसंहित: ।

       श्रेष्ठमम्लेषु मद्यं च यैर्गुणैस्तान्‌ परं शृणु ॥११४॥

       मद्यस्याम्लस्वभावस्य चत्वारोऽनुरसा: स्मृता: ।

       मधुरश्च कषायश्च तिक्त: कटुक एव च ॥११५॥

       गुणाश्च दश पूर्वोक्तास्तैश्चतुर्दशभिर्गुणै: ।

       सर्वेषां मद्यमम्लानामुपर्युपरि तिष्ठति ॥११६॥

       मद्योत्क्लिष्टेन दोषेण रुद्ध: स्रोत:सु मारुत: ।

       करोति वेदनां तीव्रां शिरस्यस्थिषु सन्धिषु ॥११७॥

       दोषविष्यन्दनार्थं हि तस्मै मद्यं विशेषत: ।

       व्यवायितीक्ष्णोष्णतया देयमम्ले(न्ये)षु सत्स्वपि ॥११८॥

       स्रोतोविबन्धनुन्मद्यं मारुतस्यानुलोमनम्‌ ।

       रोचनं दीपनं चाग्नेरभ्यासात्‌ सात्म्यमेव च ॥११९॥

       रुज: स्रोत:स्वरुद्धेषु मारुते चानुलोमिते ।

       निवर्तन्ते विकाराश्च शाम्यन्त्यस्य मदोदया: ॥१२०॥

       बीजपूरकवृक्षाम्लकोलदाडिमसंयुतम्‌ ।

       यवानीहपुषाजाजीशृङ्गवेरावचूर्णितम्‌ ॥१२१॥

       सस्नेहै: शक्तुभिर्युक्तमवदंशैर्विरोचितम्‌ ।

       दद्यात्‌ सलवणं मद्यं पैष्टिकं वातशान्तये ॥१२२॥

       दृष्ट्वा वातोल्बणं लिङ्गं रसैश्चैनमुपाचरेत्‌ ।

       लावतित्तिरदक्षाणां स्निग्धाम्लै: शिखिनामपि ॥१२३॥

       पक्षिणां मृगमत्स्यानामानूपानां च संस्कृतै: ।

       भूशयप्रसहानां च रसै: शाल्योदनेन च ॥१२४॥

       स्निग्धोष्णलवणाम्लैश्च वेशवारैर्मुखप्रियै: ।

       चित्रैर्गोधूमिकैश्चान्नैर्वारुणीमण्डसंयुतै: ॥१२५॥

       पिशितार्द्रकगर्भाभि: स्निग्धाभि: पूपवर्तिभि: ।

       माषपूपलिकाभिश्च वातिकं समुपाचरेत्‌ ॥१२६॥

       नातिस्निग्धं न चाम्लेन युक्तं समरिचार्द्रकम्‌ ।

       मेद्यं प्रागुदितं मांसं दाडिमस्वरसेन वा ॥१२७॥

       पृथक्‌त्रिजातकोपेतं सधान्यमरिचार्द्रकम्‌ ।

       रसप्रलेपि संपूपै: सुखोष्णै: संप्रदापयेत्‌ ॥१२८॥

       भुक्ते तु वारुणीमण्डं दद्यात्‌ पातुं पिपासवे।

       दाडिमस्य रसं वाऽपि जलं वा पाञ्चमूलिकम्‌  ॥१२९॥

       धान्यनागरतोयं च दधिमण्डमथापि वा ।

       अम्लकाञ्जिकमण्डं वा शुक्तोदकमथापि वा ॥१३०॥

       कर्मणाऽनेन सिद्धेन विकार उपशाम्यति ।

       मात्राकालप्रयुक्तेन बलं वर्णश्च वर्धते ॥१३१॥

       रागषाडवसंयोगैर्विविधैर्भक्तरोचनै: ।

       पिशितै: शाकपिष्टान्नैर्यवगोधूमशालिभि: ॥१३२॥

       अभ्यङ्गोत्सादनै: स्नानैरुष्णै: प्रावरणैर्घनै: ।

       घनैरगुरुपङ्कैश्च धूपैश्चागुरुजैर्घनै: ॥१३३॥

       नारीणां यौवनोष्णानां निर्दयैरुपगूहनै: ।

       श्रोण्यूरुकुचभारैश्च संरोधोष्णसुखावहै: ॥१३४॥

       शयनाच्छादनैरुष्णैश्चान्तर्गृहै: सुखै: ।

       मारुतप्रबल: शीघ्रं प्रशाम्यति मदात्यय: ॥१३५॥

       भव्यखर्जूरमृद्वीकापरूषकरसैर्युतम्‌ ।

       सदाडिमरसं शीतं सक्तुभिश्चावचूर्णितम्‌ ॥१३६॥

       सशर्करं शार्करं वा मार्द्वीकमथवाऽपरम्‌ ।

       दद्याद्बहूदकं काले पातुं वित्तमदात्यये ॥१३७॥

       शशान्‌ कपिञ्जलानेणाँल्लावानसितपुच्छकान्‌ ।

       मधुराम्लान्‌ प्रयुञ्जीत भोजने शालिषष्टिकान्‌ ॥१३८॥

       पटोलयूषमिश्रं वा छागलं कल्पयेद्रसम्‌ ।

       सतीनमुद्गमिश्रं वा दाडिमामलकान्वितम्‌ ॥१३९॥

       द्राक्षामलकखर्जूरपरूषकरसेन वा ।

       कल्पयेत्तर्पणान्‌ यूषान्‌ रसाश्चं विविधात्मकान्‌ ॥१४०॥

       आमाशयस्थमुत्क्लिष्टं कफपित्तं मदात्यये ।

       विज्ञाय बहुदोषस्य दह्यमानस्य तृष्यत: ॥१४१॥

       मद्यं द्राक्षारसं तोयं दत्त्वा तर्पणमेव वा ।

       नि:शेषं वामयेच्छीघ्रमेवं रोगाद्विमुच्यते ॥१४२॥

       काले पुनस्तर्पणाद्यं क्रमं कुर्यात्‌ प्रकाङ्क्षिते ।

       तेनाग्निर्दीप्यते तस्य दोषशेषान्नपाचक: ॥१४३॥

       कासे सरक्तनिष्ठीवे पार्श्वस्तनरुजासु च ।

       तृष्यते सविदाहे च सोत्क्लेशे हृदयोरसि ॥१४४॥

       गुडूचीभद्रमुस्तानां पटोलस्याथवा भिषक्‌ ।

       रसं सनागरं दद्यात्‌ तित्तिरिप्रतिभोजनम्‌ ॥१४५॥

       तृष्यते चातिबलवद्वातपित्ते समुद्धते ।

       दद्याद्‌द्राक्षारसं पातुं शीतं दोषानुलोमनम्‌ ॥१४६॥

       जीर्णे समधुराम्लेन छागमांसरसेन तम्‌ ।

       भोजनं भोजयेन्मद्यमनुतर्षं च पाययेत्‌ ॥१४७॥

       अनुतर्षस्य मात्रा सा यया नो दूष्यते मन: ।

       तृष्यते मद्यमल्पाल्पं प्रदेयं स्याद्बहूदकम्‌ ॥१४८॥

       तृष्णा येनोपशाम्येत मदं येन च नाप्नुयात्‌ ।

       परूषकाणां पीलूनां रसं शीतमथापि वा ॥१४९॥

       पर्णिनीनां चतसॄणां पिबेद्वा शिशिरं जलम्‌ ।

       मुस्तदाडिमलाजानां तृष्णाघ्नं वा पिबेद्रसम्‌ ॥१५०॥

       कोलदाडिमवृक्षाम्लचुक्रीकाचुक्रिकारस: ।

       पञ्चाम्लको मुखालेप: सद्यस्तृष्णां नियच्छति ॥१५१॥

       शीतलान्यन्नपानानि शीतशय्यासनानि च ।

       शीतवातजलस्पर्शा: शीतान्युपवनानि च ॥१५२॥

       क्षौमपद्मोत्पलानां च मणीनां मौक्तिकस्य च ।  

       चन्दनोदकशीतानां स्पर्शाश्चन्द्रांशुशीतला: ॥१५३॥

       हेमराजतकांस्यानां पात्राणां शीतवारिभि: ।

       पूर्णानां हिमपूर्णानां दृतीनां पवनाहता: ॥१५४॥

       संस्पर्शाश्चन्दनार्द्राणां नारीणां च समारुता: ।

       चन्दनानां च मुख्यानां शस्ता: पित्तमदात्यये ॥१५५॥

       शीतवीर्यं यदन्यच्च तत्‌ सर्वं विनियोजयेत्‌ ।

       कुमुदोत्पलपत्राणां सिक्तानां चन्दनाम्बुना ॥१५६॥

       हिता: स्पर्शा मनोज्ञानां दाहे मद्यसमुत्थिते ।    

       कथाश्च विविधा: शस्ता: शब्दाश्च शिखिनां शिवा: ॥१५७॥

       तोयदानां च शब्दा हि शमयन्ति मदात्ययम्‌ ।

       जलयन्त्राभिवर्षीणि वातयन्त्रवहानि च ॥१५८॥

       कल्पनीयानि भिषजा दाहे धारागृहाणि च ।

       फलिनीसेव्यलोध्राम्बुहेमपत्रं कुटन्नटम्‌ ॥१५९॥

       कालीयकरसोपेतं दाहे शस्तं प्रलेपनम्‌ ।

       बदरीपल्लवोत्थश्च तथैवारिष्टकोद्भव: ॥१६०॥

       फेनिलायाश्च य: फेनस्तैर्दाहे लेपनं शुभम्‌ ।

       सुरा समण्डा दध्यम्लं मातुलुङ्गरसो मधु ॥१६१॥

       सेके प्रदेहे शस्यन्ते दाहघ्ना: साम्लकाञ्जिका: ।

       परिषेकावगाहेषु व्यञ्जनानां च सेवने ॥१६२॥

       शस्यते शिशिरं तोयं दाहतृष्णाप्रशान्तये ।

       मात्राकालप्रयुक्तेन कर्मणाऽनेन शाम्यति ॥१६३॥

       धीमतो वैद्यवश्यस्य शीघ्रं पित्तमदात्यय: ।

       उल्लेखनोपवासाभ्यां जयेत्‌ कफमदात्ययम्‌ ॥१६४॥

       तृष्यते सलिलं चास्मै दद्याद्‌ध्रीबेरसाधितम्‌ ।

       बलया पृश्निपर्ण्या वा कण्टकार्याऽथवा शृतम्‌ ॥१६५॥

       सनागराभि: सर्वाभिर्जलं वा शृतशीतलम्‌ ।

       दु:स्पर्शेन समुस्तेन मुस्तपर्पटकेन वा ॥१६६॥

       जलं मुस्तै: शृतं वाऽपि दद्याद्दोषविपाचनम्‌ ।

       एतदेव च पानीयं सर्वत्रापि मदात्यये ॥१६७॥

       निरत्ययं पीयमानं पिपासाज्वरनाशनम्‌ ।

       निरामं काङि्‌क्षतं काले सक्षौद्रं पाययेत्तु तम्‌ ॥१६८॥

       शार्करं मधु वा जीर्णमरिष्टं सीधुमेव वा ।

       रूक्षतर्पणसंयुक्तं यवानीनागरान्वितम्‌ ॥१६९॥

       यावगौधूमिकं चान्नं रूक्षयूषेण भोजयेत्‌ ।

       कुलत्थानां सुशुष्काणां मूलकानां रसेन वा ॥१७०॥

       तनुनाऽल्पेन लघुना कट्वम्लेनाल्पसर्पिषा ।

       पटोलयूषमम्लं वा यूषमामलकस्य वा ॥१७१॥

       प्रभूतकटुसंयुक्तं सयवान्नं प्रदापयेत्‌ ।

       व्योषयूषमथाम्लं वा यूषं वा साम्लवेतसम्‌ ॥१७२॥

       छागमांसरसं रूक्षमम्लं वा जाङ्गलं रसम्‌ ।

       स्थाल्यां वाऽथ कपाले वा भृष्टं निर्द्रववर्तितम्‌ ॥१७३॥

       कट्वम्ललवणं मांसं भक्षयन्‌ वृणुयान्मधु ।

       व्यक्तमारीचकं मांसं मातुलुङ्गरसान्वितम्‌ ॥१७४॥

       प्रभूतकटुसंयुक्तं यवानीनागरान्वितम्‌ ।

       भृष्टं दाडिमसाराम्लमुष्णपूपोपवेष्टितम्‌ ॥१७५॥

       यथाग्नि भक्षयेत्‌ काले प्रभूतार्द्रकपेशिकम्‌ ।

       पिबेच्च निगदं मद्यं कफप्राये मदात्यये ॥१७६॥

       सौवर्चलमजाजी च वृक्षाम्लं साम्लवेतसम्‌ ।

       त्वगेलामरिचार्धांशं शर्कराभागयोजितम्‌ ॥१७७॥

       एतल्लवणमष्टाङ्गमग्निसंदीपनं परम्‌ ।

       मदात्यये कफप्राये दद्यात्‌ स्रोतोविशोधनम्‌ ॥१७८॥

       एतदेव पुनर्युक्त्या मधुराम्लैर्द्रवीकृतम्‌ ।

       गोधूमान्नयवान्नानां मांसानां चातिरोचनम्‌ ॥१७९॥

       पेषयेत्‌ कटुकैर्युक्तां श्वेतां बीजविवर्जिताम्‌ ।

       मृद्वीकां मातुलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन वा ॥१८०॥

       सौवर्चलैलामरिचैरजाजीभृङ्गदीप्यकै: ।

       स राग: क्षौद्रसंयुक्त: श्रेष्ठो रोचनदीपन: ॥१८१॥

       मृद्वीकाया विधानेन कारयेत्‌ कारवीमपि ।

       शुक्तमत्स्यण्डिकोपेतं रागं दीपनपाचनम्‌ ॥१८२॥

       आम्रामलकपेशीनां रागान्‌ कुर्यात्‌ पृथक्‌ पृथक्‌ ।

       धान्यसौवर्चलाजाजीकारवीमरिचान्वितान्‌ ॥१८३॥

       गुडेन मधुयुक्तेन व्यक्ताम्ललवणीकृतान्‌ ।

       तैरन्नं रोचते दिग्धं सम्यग्भुक्तं च जीर्यति ॥१८४॥

       रूक्षोष्णेनान्नपानेन स्नानेनाशिशिरेण च ।

       व्यायामलङ्घनाभ्यां च युक्त्या जागरणेन च ॥१८५॥

       कालयुक्तेन रूक्षेण स्नानेनोद्वर्तनेन च ।

       प्राणवर्णकराणां च प्रघर्षाणां च सेवया ॥१८६॥

       सेवया वसनानां च गुरूणामगुरोरपि ।

      संकोचोष्णसुखाङ्गीनामङ्गनानां च सेवया ॥१८७॥

       सुखशिक्षितहस्तानां स्त्रीणां संवाहनेन च ।

       मदात्यय: कफप्राय: शीघ्रमेवोपशाम्यति ॥१८८॥

       यदिदं कर्म निर्दिष्टं पृथग्दोषबलं प्रति ।

       सन्निपाते दशविधे तद्विकल्प्यं भिषग्विदा ॥१८९॥

       यस्तु दोषविकल्पज्ञो यश्चौषधिविकल्पवित्‌ ।

       स साध्यान्साधयेद्व्याधीन्‌ साध्यासाध्यविभागवित्‌ ॥१९०॥

       वनानि रमणीयानि सपद्मा: सलिलाशया: ।

       विशदान्यन्नपानानि सहायाश्च प्रहर्षणा: ॥१९१॥

       माल्यानि गन्धयोगाश्च वासांसि विमलानि च ।

       गान्धर्वशब्दा: कान्ताश्च गोष्ठ्यश्च हृदयप्रिया: ॥१९२॥

       संकथाहास्यगीतानां विशदाश्चैव योजना: ।

       प्रियाश्चानुगता नार्यो नाशयन्ति मदात्ययम्‌ ॥१९३॥

       नाक्षोभ्य हि मनो मद्यं शरीरमविहत्य च ।

       कुर्यान्मदात्ययं तस्मादेष्टव्या हर्षणी क्रिया ॥१९४॥

       आभि: क्रियाभि: सिद्धाभि: शमं याति मदात्यय: ।

       न चेन्मद्यविधिं मुक्त्वा क्षीरमस्य प्रयोजयेत्‌ ॥१९५॥

       लङ्घनै: पाचनैर्दोषशोधनै: शमनैरपि ।

       विमद्यस्य कफे क्षीणे जाते दौर्बल्यलाघवे ॥१९६॥

       तस्य मद्यविदग्धस्य वातपित्ताधिकस्य च ।

       ग्रीष्मोपतप्तस्य तरोर्यथा वर्षं तथा पय: ॥१९७॥

       पयसाऽभिहृते रोगे बले जाते निवर्तयेत्‌ ।

       क्षीरप्रयोगं मद्यं च क्रमेणाल्पाल्पमाचरेत्‌ ॥१९८॥

       विच्छिन्नमद्य: सहसा योऽतिमद्यं निषेवते ।

       ध्वंसको विक्षयश्चैव रोगस्तस्योपजायते ॥१९९॥

       व्याध्युपक्षीणदेहस्य दुश्चिकित्स्यतमौ हि तौ ।

       तयोर्लिङ्गं चिकित्सा च यथावदुपदेक्ष्यते ॥२००॥

       श्लेष्मप्रसेक: कण्ठास्यशोष: शब्दासहिष्णुता ।

       तन्द्रानिद्रातियोगश्च ज्ञेयं ध्वंसकलक्षणम्‌ ॥२०१॥

       हृत्कण्ठरोग: संमोहश्छर्दिरङ्गरुजा ज्वर: ।

       तृष्णा कास: शिर:शूलमेतद्विक्षयलक्षणम्‌ ॥२०२॥

       तयो: कर्म तदेवेष्टं वातिके यन्मदात्यये ।

       तौ हि प्रक्षीणदेहस्य जायेते दुर्बलस्य वै ॥२०३॥

       बस्तय: सर्पिष: पानं प्रयोग: क्षीरसर्पिषो: ।

       अभ्यङ्गोद्वर्तस्नानान्यन्नपानं च वातनुत्‌ ॥२०४॥

       ध्वंसको विक्षयश्चैव कर्मणाऽनेन शाम्यति ।

       युक्तमद्यस्य मद्योत्थो न व्याधिरुपजायते ॥२०५॥

       निवृत्त: सर्वमद्येभ्यो नरो यश्च जितेन्द्रिय: ।

       शारीरमानसैर्धीमान्‌ विकारैर्न स युज्यते ॥२०६॥

       तत्र श्लोका:–

       यत्प्रभावा भगवती सुरा पेया यथा च सा ।

       यद्‌द्रव्या यस्य या चेष्टा योगं चापेक्षते यथा ॥२०७॥

       यथा मदयते यैश्च गुणैर्युक्ता महागुणा ।

       यो मदो मदभेदाश्च ये त्रय: स्वस्वलक्षणा: ॥२०८॥

       ये च मद्यकृता दोषा गुणा ये च मदात्मका: ।

       यच्च त्रिविधमापानं यथासत्त्वं च लक्षणम्‌ ॥२०९॥

       ये सहाया: सुखा: पाने चिरक्षिप्रमदा नरा: ।

       मदात्ययस्य यो हेतुर्लक्षणं यद्‌ यथा च यत्‌ ॥२१०॥

       मद्यं मद्योत्थितान्‌ रोगान्‌ हन्ति यश्च क्रियाक्रम: ।

       सर्वं तदुक्तमखिलं मदात्ययचिकित्सिते ॥२११॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने मदात्ययचिकित्सितं

       नाम चतुर्विंशोऽध्याय: ॥२४॥

Last updated on June 29th, 2021 at 09:14 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English