सुश्रुतसंहिता
सूत्रस्थाने
अष्टत्रिंशत्तमोऽध्याय: ।
अथातो द्रव्यसङ्ग्रहणीयमध्यायं [१] व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
समासेन सप्तत्रिंशद्द्रव्यगणा भवन्ति ||३||
तद्यथा- विदारिगन्धा विदारी विश्वदेवा सहदेवा श्वदंष्ट्रा पृथक्पर्णी शतावरी सारिवा कृष्णसारिवा जीवकर्षभकौ महासहा क्षुद्रसहा बृहत्यौ पुनर्नवैरण्डो हंसपादी वृश्चिकाल्यृषभी चेति ||४||
विदारीगन्धादिरयं गणः पित्तानिलापहः |
शोषगुल्माङ्गमर्दोर्ध्वश्वासकासविनाशनः ||५||
आरग्वधमदनगोपघोण्टाकण्टकीकुटजपाठापाटलामूर्वेन्द्रयवसप्तपर्णनिम्बकुरुण्टकदासीकुरुण्टक- गुडूचीचित्रकशार्ङ्ग(र्ङ्गे)ष्टाकरञ्जद्वयपटोलकिराततिक्तकानि सुषवी चेति ||६||
आरग्वधादिरित्येष गणः श्लेष्मविषापहः |
मेहकुष्ठज्वरवमीकण्डूघ्नो व्रणशोधनः ||७||
सालसाराजकर्णखदिरकदरकालस्कन्धक्रमुकभूर्जमेषशृङ्गतिनिशचन्दनकुचन्दनशिंशपा- शिरीषासनधवार्जुनतालशाकनक्तमालपूतीकाश्वकर्णागुरूणि कालीयकं चेति ||८||
सालसारादिरित्येष गणः कुष्ठविनाशनः |
मेहपाण्ड्वामयहरः कफमेदोविशोषणः ||९||
वरुणार्तगलशिग्रुमधुशिग्रुतर्कारीमेषशृङ्गीपूतीकनक्तमालमोरटाग्निमन्थसैरेयकद्वयबिम्बीवसुकवसिरचित्रक- शतावरीबिल्वाजशृङ्गीदर्भा बृहतीद्वयं चेति ||१०||
वरुणादिर्गणो ह्येष कफमेदोनिवारणः |
विनिहन्ति शिरःशूलगुल्माभ्यन्तरविद्रधीन् ||११||
वीरतरुसहचरद्वयदर्भवृक्षादनीगुन्द्रानलकुशकाशाश्मभेदकाग्निमन्थमोरटावसुकवसिरभल्लूककुरण्टिकेन्दीवरकपोतवङ्काः श्वदंष्ट्रा चेति ||१२||
वीरतर्वादिरित्येष गणो वातविकारनुत् |
अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्राघातरुजापहः ||१३||
लोध्रसावरलोध्रपलाशकुटन्नटाशोकफञ्जीकट्फलैलवालुकशल्लकीजिङ्गिनीकदम्बसालाः कदली चेति ||१४||
एष रोध्रादिरित्युक्तो मेदःकफहरो गणः |
योनिदोषहरः स्तम्भी वर्ण्यो विषविनाशनः ||१५||
अर्कालर्ककरञ्जद्वयनागदन्तीमयूरकभार्गीरास्नेन्द्रपुष्पीक्षुद्रश्वेतामहाश्वेतावृश्चिकाल्यलवणास्तापसवृक्षश्चेति ||१६||
अर्कादिको गणो ह्येष कफमेदोविषापहः |
कृमिकुष्ठप्रशमनो विशेषाद्व्रणशोधनः ||१७||
सुरसाश्वेतसुरसाफणिज्झकार्जकभूस्तृणसुगन्धकसुमुखकालमालकुठेरककासमर्दक्षवकखरपुष्पाविडङ्गकट्फल- सुरसीनिर्गुण्डीकुलाहलोन्दुरुकर्णिकाफञ्जीप्राचीबलकाकमाच्यो विषमुष्टिकश्चेति ||१८||
सुरसादिर्गणो ह्येष कफहृत् कृमिसूदनः |
प्रतिश्यायारुचिश्वासकासघ्नो व्रणशोधनः ||१९||
मुष्ककपलाशधवचित्रकमदनवृक्षकशिंशपावज्रवृक्षास्त्रिफला चेति ||२०||
मुष्ककादिर्गणो ह्येष मेदोघ्नः शुक्रदोषहृत् |
मेहार्शःपाण्डुरोगाश्मशर्करानाशनः परः ||२१||
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरमरिचहस्तिपिप्पलीहरेणुकैलाजमोदेन्द्रयवपाठाजीरकसर्षप- महानिम्बफलहिङ्गुभार्गीमधुरसातिविषावचाविडङ्गानि कटुरोहिणी चेति ||२२||
पिप्पल्यादिः कफहरः प्रतिश्यायानिलारुचीः |
निहन्याद्दीपनो गुल्मशूलघ्नश्चामपाचनः ||२३||
एलातगरकुष्ठमांसीध्यामकत्वक्पत्रनागपुष्पप्रियङ्गुहरेणुकाव्याघ्रनखशुक्तिचण्डास्थौणेयकश्रीवेष्टक- चोचचोरकवालुकगुग्गुलुसर्जरसतुरुष्ककुन्दुरुकागुरुस्पृक्कोशीरभद्रदारुकुङ्कुमानि पुन्नागकेशरं चेति ||२४||
एलादिको वातकफौ निहन्याद्विषमेव च |
वर्णप्रसादनः कण्डूपिडकाकोठनाशनः ||२५||
वचामुस्तातिविषाभयाभद्रदारूणि नागकेशरं चेति ||२६||
हरिद्रादारुहरिद्राकलशीकुटजबीजानि मधुकं चेति ||२७||
एतौ वचाहरिद्रादी गणौ स्तन्यविशोधनौ |
आमातिसारशमनौ विशेषाद्दोषपाचनौ ||२८||
श्यामामहाश्यामात्रिवृद्दन्तीशङ्खिनीतिल्वककम्पिल्लकरम्यकक्रमुकपुत्रश्रेणीगवाक्षी- राजवृक्षकरञ्जद्वयगुडूचीसप्तलाच्छगलान्त्रीसुधाः सुवर्णक्षीरी चेति ||२९||
उक्तः श्यामादिरित्येष गणो गुल्मविषापहः |
आनाहोदरविड्भेदी तथोदावर्तनाशनः ||३०||
बृहतीकण्टकारिकाकुटजफलपाठा मधुकं चेति ||३१||
पाचनीयो बृहत्यादिर्गणः पित्तानिलापहः |
कफारोचकहृद्रोगमूत्रकृच्छ्ररुजापहः ||३२||
पटोलचन्दनकुचन्दनमूर्वागुडूचीपाठाः कटुरोहिणी चेति ||३३||
पटोलादिर्गणः पित्तकफारोचकनाशनः |
ज्वरोपशमनो व्रण्यश्छर्दिकण्डूविषापहः ||३४||
काकोलीक्षीरकाकोलीजीवकर्षभकमुद्गपर्णीमाषपर्णीमेदामहामेदाच्छिन्नरुहा कर्कटशृङ्गीतुगाक्षीरीपद्मकप्रपौण्डरीकर्धिवृद्धिमृद्वीकाजीवन्त्यो मधुकं चेति ||३५||
काकोल्यादिरयं पित्तशोणितानिलनाशनः |
जीवनो बृंहणो वृष्यः स्तन्यश्लेष्मकरस्तथा ||३६|
ऊषकसैन्धवशिलाजतुकासीसद्वयहिङ्गूनि तुत्थकं चेति ||३७||
ऊषकादिः कफं हन्ति गणो मेदोविशोषणः |
अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्रगुल्मप्रणाशनः ||३८||
सारिवामधुकचन्दनकुचन्दनपद्मककाश्मरीफलमधूकपुष्पाण्युशीरं चेति ||३९||
सारिवादिः पिपासाघ्नो रक्तपित्तहरो गणः |
पित्तज्वरप्रशमनो विशेषाद्दाहनाशनः ||४०||
अञ्जनरसाञ्जननागपुष्पप्रियङ्गुनीलोत्पलनलदनलिनकेशराणि मधुकं चेति ||४१||
अञ्जनादिर्गणो ह्येष रक्तपित्तनिबर्हणः |
विषोपशमनो दाहं निहन्त्याभ्यन्तरं भृशम् ||४२||
परूषकद्राक्षाकट्फलदाडिमराजादनकतकफलशाकफलानि त्रिफला चेति ||४३||
परूषकादिरित्येष गणोऽनिलविनाशनः | मूत्रदोषहरो हृद्यः पिपासाघ्नो रुचिप्रदः ||४४||
प्रियङ्गुसमङ्गाधातकीपुन्नागनागपुष्पचन्दनकुचन्दनमोचरसरसाञ्जनकुम्भीकस्रोतोजपद्मकेसरयोजनवल्ल्यो दीर्घमूला चेति ||४५||
अम्बष्ठाधातकीकुसुमसमङ्गाकट्वङ्गमधुकबिल्वपेशिकासावररोध्रपलाशनन्दीवृक्षाः पद्मकेशराणि चेति ||४६||
गणौ प्रियङ्ग्वम्बष्ठादी पक्वातीसारनाशनौ | सन्धानीयौ हितौ पित्ते व्रणानां चापि रोपणौ ||४७||
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षमधुककपीतनककुभाम्रकोशाम्रचोरकपत्रजम्बूद्वयप्रियाल- मधूकरोहिणीवञ्जुलकदम्बबदरीतिन्दुकीसल्लकीरोध्रसावररोध्रभल्लातकपलाशा नन्दीवृक्षश्चेति ||४८||
न्यग्रोधादिर्गणो व्रण्यः सङ्ग्राही भग्नसाधकः | रक्तपित्तहरो दाहमेदोघ्नो योनिदोषहृत् ||४९|
गुडूचीनिम्बकुस्तुम्बुरुचन्दनानि पद्मकं चेति ||५०||
एष सर्वज्वरान् हन्ति गुडूच्यादिस्तु दीपनः |
हृल्लासारोचकवमीपिपासादाहनाशनः ||५१||
उत्पलरक्तोत्पलकुमुदसौगन्धिककुवलयपुण्डरीकाणि मधुकं चेति ||५२||
उत्पलादिरयं दाहपित्तरक्तविनाशनः | पिपासाविषहृद्रोगच्छर्दिमूर्च्छाहरो गणः ||५३||
मुस्ताहरिद्रादारुहरिद्राहरीतक्यामलकबिभीतककुष्ठहैमवतीवचापाठाकटुरोहिणीशार्ङ्गष्टातिविषाद्राविडीभल्लातकानि चित्रकश्चेति ||५४||
एष मुस्तादिको नाम्ना गणः श्लेष्मनिषूदनः |
योनिदोषहरः स्तन्यशोधनः पाचनस्तथा ||५५||
हरीतक्यामलकबिभीतकानीति त्रिफला ||५६||
त्रिफला कफपित्तघ्नी मेहकुष्ठविनाशनी |
चक्षुष्या दीपनी चैव विषमज्वरनाशनी ||५७||
पिप्पलीमरिचशृङ्गवेराणीति त्रिकटुकम् ||५८||
त्र्यूषणं कफमेदोघ्नं मेहकुष्ठत्वगामयान् |
निहन्याद्दीपनं गुल्मपीनसाग्न्यल्पतामपि ||५९||
आमलकीहरीतकीपिप्पल्यश्चित्रकश्चेति ||६०||
आमलक्यादिरित्येष गणः सर्वज्वरापहः |
चक्षुष्यो दीपनो वृष्यः कफारोचकनाशनः ||६१||
त्रपुसीसताम्ररजतसुवर्णकृष्णलोहानि लोहमलश्चेति ||६२||
गणस्त्रप्वादिरित्येष गरक्रिमिहरः परः |
पिपासाविषहृद्रोगपाण्डुमेहहरस्तथा ||६३||
लाक्षारेवतकुटजाश्वमारकट्फलहरिद्राद्वयनिम्बसप्तच्छदमालत्यस्त्रायमाणा चेति ||६४||
कषायतिक्तमधुरः कफपित्तार्तिनाशनः |
कुष्ठक्रिमिहरश्चैव दुष्टव्रणविशोधनः ||६५||
पञ्च पञ्चमूलान्यत ऊर्ध्वं वक्ष्यामः |
तत्र त्रिकण्टकबृहतीद्वयपृथक्पर्ण्यो विदारिगन्धा चेति कनीयः ||६६||
कषायतिक्तमधुरं कनीयः पञ्चमूलकम् |
वातघ्नं पित्तशमनं बृंहणं बलवर्धनम् ||६७||
बिल्वाग्निमन्थटिण्टुकपाटलाः काश्मरी चेति महत् ||६८||
सतिक्तं कफवातघ्नं पाके लघ्वग्निदीपनम् |
मधुरानुरसं चैव पञ्चमूलं महत् स्मृतम् ||६९||
अनयोर्दशमूलमुच्यते ||७०||
गणः श्वासहरो ह्येष कफपित्तानिलापहः |
आमस्य पाचनश्चैव सर्वज्वरविनाशनः ||७१||
विदारीसारिवारजनीगुडूच्योऽजशृङ्गी चेति वल्लीसञ्ज्ञः ||७२||
करमर्दीत्रिकण्टकसैरीयकशतावरीगृध्रनख्य इति कण्टकसञ्ज्ञः ||७३||
रक्तपित्तहरौ ह्येतौ शोफत्रयविनाशनौ |
सर्वमेहहरौ चैव शुक्रदोषविनाशनौ ||७४||
कुशकाशनलदर्भकाण्डेक्षुका इति तृणसञ्ज्ञकः ||७५||
मूत्रदोषविकारं च रक्तपित्तं तथैव च |
अन्त्यः प्रयुक्तः क्षीरेण शीघ्रमेव विनाशयेत् ||७६|
एषां वातहरावाद्यावन्त्यः पित्तविनाशनः |
पञ्चकौ श्लेष्मशमनावितरौ परिकीर्तितौ ||७७||
त्रिवृतादिकमन्यत्रोपदेक्ष्यामः ||७८||
समासेन गणा ह्येते प्रोक्तास्तेषां तु विस्तरम् |
चिकित्सितेषु वक्ष्यामि, ज्ञात्वा दोषबलाबलम् ||७९||
एभिर्लेपान् कषायांश्च तैलं सर्पींषि पानकान् |
प्रविभज्य यथान्यायं कुर्वीत मतिमान् भिषक् ||८०||
धूमवर्षानिलक्लेदैः सर्वर्तुष्वनभिद्रुते |
ग्राहयित्वा गृहे न्यस्येद्विधिनौषधसङ्ग्रहम् ||८१||
समीक्ष्य दोषभेदांश्च भिन्नान् मिश्रान् भिन्नान् प्रयोजयेत् |
पृथङ्मिश्रान् समस्तान्वा गणं वा व्यस्तसंहतम् ||८२||
इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्रव्यसङ्ग्रहणीयो नामाष्टत्रिंशोऽध्यायः ||३८||
Last updated on May 24th, 2021 at 07:27 am