विषय सूची पर जायें

10. अपस्मार चिकित्सितम् - चिकित्सा - च.

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

दशमोऽध्याय: ।

       अथातोऽपस्मारचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       स्मृतेरपगमं प्राहुरपस्मारं भिषग्विद: ।

       तम:प्रवेशं बीभत्सचेष्टं धीसत्त्वसंप्लवात्‌ ॥३॥

       विभ्रान्तबहुदोषाणामहिताशुचिभोजनात्‌ ।

       रजस्तमोभ्यां विहते सत्त्वे दोषावृते हृदि ॥४॥

       चिन्ताकामभयक्रोधशोकोद्वेगादिभिस्तथा ।

       मनस्यभिहते नृणामपस्मार: प्रवर्तते ॥५॥

       धमनीभि: श्रिता दोषा हृदयं पीडयन्ति हि ।

       संपीड्यमानो व्यथते मूढो भ्रान्तेन चेतसा ॥६॥

       पश्यत्यसन्ति रूपाणि पतति प्रस्फुरत्यपि ।

       जिह्वाक्षिभ्रू: स्रवल्लालो हस्तौ पादौ च विक्षिपन्‌ ॥७॥

       दोषवेगे च विगते सुप्तवत्‌ प्रतिबुद्ध्यते ।

       पृथग्दोषै: समस्तैश्च वक्ष्यते स चतुर्विध: ॥८॥

       कम्पते प्रदशेद्दन्तान्‌ फेनोद्वामी श्वसित्यपि ।

       परुषारुणकृष्णानि पश्येद्रूपाणि चानिलात्‌ ॥९॥

       पीतफेनाङ्गवक्राक्ष: पीतासृग्रूपदर्शन: ।

       सतृष्णोष्णानलव्याप्तलोकदर्शी च पैत्तिक: ॥१०॥

       शुक्लफेनाङ्गवक्राक्ष: शीतो हृष्टाङ्गजो गुरु: ।

       पश्यञ्छुक्लानि रूपाणि श्लैष्मिको मुच्यते चिरात्‌ ॥११॥

       सर्वैरेतै: समस्तैस्तु लिङ्गैर्ज्ञेयस्त्रिदोषज: ।

       अपस्मार: स चासाध्यो य: क्षीणस्यानवश्च य: ॥१२॥

       पक्षाद्वा द्वादशाहाद्वा वेगं किंचिदथान्तरम्‌ ।

       अपस्माराय कुर्वन्ति वेगं किंचिदथान्तरम्‌ ॥१३॥

       तैरावृतानां हृत्स्रोतोमनसां संप्रबोधनम्‌ ।

       तीक्ष्णैरादौ भिषक्‌ कुर्यात्‌ कर्मभिर्वमनादिभि: ॥१४॥

       वातिकं बस्तिभूयिष्ठै: पैत्तं प्रायो विरेचनै: ।

      श्लैष्मिकं वमनप्रायैरपस्मारमुपाचरेत्‌ ॥१५॥

       सर्वत: सुविशुद्धस्य सम्यगाश्वासितस्य च ।

       अपस्मारविमोक्षार्थं योगान्‌ संशमनाञ्छृणु ॥१६॥

       गोशकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूत्रै: समैर्घृतम्‌ ।

       सिद्धं पिबेदपस्मारकामलाज्वरनाशनम्‌ ॥१७॥

                           इति पञ्चगव्यं घृतम्‌ ।

       द्वे पञ्चमूल्यौ त्रिफला रजन्यौ कुटजत्वचम्‌ ।

       सप्तपर्णमपामार्गं नीलिनीं कटुरोहिणीम्‌ ॥१८॥

       शम्पाकं फल्गुमूलं च पौष्करं सदुरालभम्‌ ।

       द्विपलानि जलद्रोणे पक्त्वा पादावशेषिते ॥१९॥

       भार्गीं पाठां त्रिकटुकं त्रिवृतां निचुलानि च ।

       श्रेयसीमाढकीं मूर्वां दन्तीं भूनिम्बचित्रकौ ॥२०॥

       द्वे सारिवे रोहिषं च भूतीकं मदयन्तिकाम्‌ ।

       क्षिपेत्पिष्ट्वाऽक्षमात्राणि तेन प्रस्थं घृतात्‌ पचेत्‌ ॥२१॥

       गोशकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूत्रैश्च तत्समै: ।

       पञ्चगव्यमिति ख्यातं महत्तदमृतोपमम्‌ ॥२२॥

       अपस्मारे तथोन्मादे श्वयथावुदरेषु च ।

       गुल्मार्श:पाण्डुरोगेषु कामलायां हलीमके ॥२३॥

       शस्यते घृतमेतत्तु प्रयोक्तव्यं दिने दिने ।

       अलक्ष्मीग्रहरोगघ्नं चातुर्थकविनाशनम्‌ ॥२४॥

                           इति महापञ्चगव्यं घृतम्‌ ।

       ब्राह्मीरसवचाकुष्ठशङ्खपुष्पीभिरेव च ।

       पुराणं घृतमुन्मादालक्ष्म्यपस्मारपापनुत्‌ ॥२५॥

       घृतं सैन्धवहिङ्गुभ्यां वार्षे बास्ते चतुर्गुणे ।

       मूत्रे सिद्धमपस्मारहृद्‌ग्रहामयनाशनम्‌ ॥२६॥

       वचाशम्पाककैटर्यवय: स्थाहिङ्गुचोरकै: ।

       सिद्धं पलङ्कषायुक्तैर्वातश्लेष्मात्मके घृतम्‌ ॥२७॥

       तैलप्रस्थं घृतप्रस्थं जीवनीयै: पलोन्मितै: ।

       क्षीरद्रोणे पचेत्‌ सिद्धमपस्मारविनाशनम्‌ ॥२८॥

       कंसे क्षीरेक्षुरसयो: काश्मर्येऽष्टगुणे रसे ।

       कार्षिकैर्जीवनीयैश्च घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥२९॥

       वातपित्तोद्भवं क्षिप्रमपस्मारं नियच्छति ।

       तद्वत्‌ काशविदारीक्षुकुशक्वाथशृतं घृतम्‌ ॥३०॥

       मधुकद्विपले कल्के द्रोणे चामलकीरसात्‌ ।

       तद्वत्‌ सिद्धो घृतप्रस्थ: पित्तापस्मारभेषजम्‌ ॥३१॥

       अभ्यङ्ग: सार्षपं तैलं बस्तमूत्रे चतुर्गुणे ।

       सिद्धं स्याद्गोशकृन्मूत्रै: स्नानोत्सादनमेव च ॥३२॥

       कटभीनिम्बकट्वङ्गमधुशिग्रुत्वचां रसे ।

       सिद्धं मूत्रसमं तैलमभ्यङ्गार्थे प्रशस्यते ॥३३॥

       पलङ्कषावचापथ्यावृश्चिकाल्यर्कसर्षपै: ।

       जटिलापूतनाकेशीनाकुलीहिङ्गुचोरकै: ॥३४॥

       लशुनातिरसाचित्राकुष्ठैर्विड्‌भिश्च पक्षिणाम्‌ ।

       मांसाशिनां यथालाभं बस्तमूत्रे चतुर्गुणे ॥३५॥

       सिद्धमभ्यञ्जनं तैलमपस्मारविनाशनम्‌ ।

       एतैश्चैवौषधै: कार्यं धूपनं सप्रलेपनम्‌ ॥३६॥

       पिप्पलीं लवणं चित्रां हिङ्गु हिङ्गुशिवाटिकाम्‌ ।

       काकोलीं सर्षपान्‌ काकनासां कैटर्यचन्दने ॥३७॥

       शुन:स्कन्धास्थिनखरान्‌ पर्शुकां चेति पेषयेत्‌ ।

       बस्तमूत्रेण पुष्यर्क्षे प्रदेह: स्यात्‌ सधूपन: ॥३८॥

       अपेतराक्षसीकुष्ठपूतनाकेशिचोरकै: ।

       उत्सादनं मूत्रपिष्टैमूत्रैरेवावसेचनम्‌ ॥३९॥

       जलौक:शकृता तद्वद्दग्धैर्वा बस्तरोमभि: ।

       खरास्थिभिर्हस्तिनखैस्तथा गोपुच्छलोमभि: ॥४०॥

       कपिलानां गवां मूत्रं नावनं परमं हितम्‌ ।

       श्वशृगालबिडालानां सिंहादीनां च शस्यते ॥४१॥

       भार्गी वचा नागदन्ती श्वेता श्वेता विषाणिका ।

       ज्योतिष्मती नागदन्ती पादोक्ता मूत्रपेषिता: ॥४२॥

       योगास्त्रयोऽत: षड्‌ बिन्दून्‌ पञ्च वा नावयेद्भिषक्‌ ।

       त्रिफलाव्योषपीतद्रुयवक्षारफणिज्झकै: ॥४३॥

       श्यामापामार्गकारञ्जफलैर्मूत्रेऽथ बस्तजे ।

       साधितं नावनं तैलमपस्मारविनाशनम्‌ ॥४४॥

       पिप्पली वृश्चिकाली च कुष्ठं च लवणानि च ।

       भार्गी च चूर्णितं नस्त: कार्यं प्रधमनं परम्‌ ॥४५॥

       कायस्थां शारदान्मुद्गान्मुस्तोशीरयवांस्तथा ।

       सव्योषान्‌ बस्तमूत्रेण पिष्ट्वा वर्ती: प्रकल्पयेत्‌ ॥४६॥

       अपस्मारे तथोन्मादे सर्पदष्टे गरार्दिते ।

       विषपीते जलमृते चैता: स्युरमृतोपमा: ॥४७॥

       मुस्तं वय:स्थां त्रिफलां कायस्थां हिङ्गु शाद्वलम्‌ ।

       व्योषं माषान्‌ यवान्मूत्रैर्बास्तमैषार्षभैस्त्रिभि: ॥४८॥

       पिष्ट्वा कृत्वा च तां वर्तिमपस्मारे प्रयोजयेत्‌ ।

       किलासे च तथोन्मादे ज्वरेषु विषमेषु च ॥४९॥

       पुष्योद्धृतं शुन: पित्तमपस्मारघ्नमञ्जनम्‌ ।

       तदेव सर्पिषा युक्तं धूपनं परमं मतम्‌ ॥५०॥

       नकुलोलूकमार्जारगृध्रकीटाहिकाकजै: ।

       तुण्डै: पक्षै: पुरीषैश्च धूपनं कारयेद्भिषक्‌ ॥५१॥

       आभि: क्रियाभि: सिद्धाभिर्हृदयं संप्रबुध्यते ।

       स्रोतांसि चापि शुध्यन्ति तत: संज्ञां स विन्दति ॥५२॥

       यस्यानुबन्धस्त्वागन्तुर्दोषलिङ्गाधिकाकृति: ।

       दृश्येत तस्य कार्यं स्यादागन्तून्मादभेषजम्‌ ॥५३॥

       अनन्तरमुवाचेदमग्निवेश: कृताञ्जलि:।   

       भगवन्‌ ! प्राक्‌ समुद्दिष्ट: श्लोकस्थाने महागद: ॥५४॥

       अतत्त्वाभिनिवेशो यस्तद्धेत्वाकृतिभेषजम्‌ ।

       तत्र नोक्तमत: श्रोतुमिच्छामि तदिहोच्यताम्‌ ॥५५॥

       शुश्रूषवे वच: श्रुत्वा शिष्यायाह पुनर्वसु: ।

       महागदं सौम्य ! शृणु सहेत्वाकृतिभेषजम्‌ ॥५६॥

       मलिनाहारशीलस्य वेगान्‌ प्राप्तान्निगृह्णत: ।

       शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैर्हेतुभिश्चातिसेवितै: ॥५७॥

       हृदयं समुपाश्रित्य मनोबुद्धिवहा: सिरा: ।

       दोषां: संदूष्य तिष्ठन्ति रजोमोहावृतात्मन: ॥५८॥

       रजस्तमोभ्यां वृद्धाभ्यां बुद्धौ मनसि चावृते ।

       हृदये व्याकुले दोषैरथ मूढोऽल्पचेतन: ॥५९॥

       विषमां कुरुते बुद्धिं नित्यानित्ये हिताहिते ।

       अतत्त्वाभिनिवेशं तमाहुराप्ता महागदम्‌ ॥६०॥

       स्नेहस्वेदोपपन्नं तं संशोध्य वमनादिभि: ।

       कृतसंसर्जनं मेध्यैरन्नपानैरुपाचरेत्‌ ॥६१॥

       ब्राह्मीस्वरसयुक्तं यत्‌ पञ्चगव्यमुदाहृतम्‌ ।

       तत्‌ सेव्यं शङ्खपुष्पी च यच्च मेध्यं रसायनम्‌ ॥६२॥

       सुहृदश्चानुकूलास्तं स्वाप्ता धर्मार्थवादिन: ।

       संयोजयेयुर्विज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभि: ॥६३॥

       प्रयुञ्ज्यात्तैललशुनं पयसा वा शतावरीम्‌ ।

       ब्राह्मीरसं कुष्ठरसं वचां वा मधुसंयुताम्‌ ॥६४॥

       दुश्चिकित्स्यो ह्यपस्मारश्चिरकारी कृतास्पद: ।

       तस्माद्रसायनैरेनं प्रायश: समुपाचरेत्‌ ॥६५॥

       जलाग्निद्रुमशैलेभ्यो विषमेभ्यश्च तं सदा ।

       रक्षेदुन्मादिनं चैव सद्य: प्राणहरा हि ते ॥६६॥

       तत्र श्लोकौ-

       हेतुं कुर्वन्त्यपस्मारं दोषा: प्रकुपिता यथा ।

       सामान्यत: पृथक्त्वाच्च लिङ्गं तेषां च भेषजम्‌ ॥६७॥

       महागदसमुत्थानं लिङ्गं चोवाच सौषधम्‌ ।

       मुनिर्व्याससमासाभ्यामपस्मारचिकित्सिते ॥६८॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थानेऽपस्मारचिकित्सितं नाम दशमोऽध्याय:। ॥१०॥

Last updated on June 21st, 2021 at 10:31 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi