चरकसंहिता
इन्द्रियस्थानम् ।
षष्ठोऽध्याय: ।
अथात: कतमानिशरीरीयमिन्द्रियं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
कतमानि शरीराणि व्याधिमन्ति महामुने !।
यानि वैद्य: परिहरेद्येषु कर्म न सिद्ध्यति ॥३॥
इत्यात्रेयोऽग्निवेशेन प्रश्नं पृष्ट: सुदुर्वचम् ।
आचचक्षे यथा तस्मै भगवांस्तन्निबोधत ॥४॥
यस्य वै भाषमाणस्य रुजत्यूर्ध्वमुरो भृशम् ।
अन्नं च च्यवते भुक्तं स्थितं चापि न जीर्यति ॥५॥
बलं च हीयते शीघ्रं तृष्णा चातिप्रवर्धते ।
जायते हृदि शूलं च तं भिषक् परिवर्जयेत् ॥६॥
हिक्का गम्भीरजा यस्य शोणितं चातिसार्यते ।
न तस्मै भेषजं दद्यात् स्मरन्नात्रेयशासनम् ॥७॥
आनाहश्चातिसारश्च यमेतौ दुर्बलं नरम् ।
व्याधितं विशतो रोगौ दुर्लभं तस्य जीवितम् ॥८॥
आनाहश्चातितृष्णा च यमेतौ दुर्बलं नरम् ।
विशतो विजहत्येनं प्राणा नातिचिरान्नरम् ॥९॥
ज्वर: पौर्वाह्णिको यस्य शुष्ककासश्च दारुण: ।
बलमांसविहीनस्य यथा प्रेतस्तथैव स: ॥१०॥
यस्य मूत्रं पुरीषं च ग्रथितं संप्रवर्तते ।
निरूष्मणो जठरिण: श्वसनो न स जीवति ॥११॥
श्वयथुर्यस्य कुक्षिस्थो हस्तपादं विसर्पति ।
ज्ञातिसङ्घं स संक्लेश्य तेन रोगेण हन्यते ॥१२॥
श्वयथुर्यस्य पादस्थस्तथा स्रस्ते च पिण्डिके ।
सीदतश्चाप्युभे जङ्घे तं भिषक् परिवर्जयेत् ॥१३॥
शूनहस्तं शूनपादं शूनगुह्योदरं नरम् ।
हीनवर्णबलाहारमौषधैर्नोपपादयेत् ॥१४॥
उरोयुक्तो बहुश्लेष्मा नील: पीत: सलोहित: ।
सततं च्यवते यस्य दूरात्तं परिवर्जयेत् ॥१५॥
हृष्टरोमा सान्द्रमूत्र: शून: कासज्वरार्दित: ।
क्षीणमांसो नरो दूराद्वर्ज्यो वैद्येन जानता ॥१६॥
त्रय: प्रकुपिता यस्य दोषा: कष्टाभिलक्षिता: ।
कृशस्य बलहीनस्य नास्ति तस्य चिकित्सितम् ॥१७॥
ज्वरातिसारौ शोफान्ते श्वयथुर्वा तयो: क्षये ।
दुर्बलस्य विशेषेण नरस्यान्ताय जायते ॥१८॥
पाण्डुरश्च कृशोऽत्यर्थं तृष्णायाऽभिपरिप्लुत: ।
डम्बरी कुपितोच्छ्वास: प्रत्याख्येयो विजानता ॥१९॥
हनुमन्याग्रहस्तृष्णा बलह्रासोऽतिमात्रया ।
प्राणाश्चोरसि वर्तन्ते यस्य तं परिवर्जयेत् ॥२०॥
ताम्यत्यायच्छते शर्म न किञ्चिदपि विन्दति ।
क्षीणमांसबलाहरो मुमूर्षुरचिरान्नर: ॥२१॥
विरुद्धयोनयो यस्य विरुद्धोपक्रमा भृशम् ।
वर्धन्ते दारुणा रोगा: शीघ्रं शीघ्रं स हन्यते ॥२२॥
बलं विज्ञानमारोग्यं ग्रहणी मांसशोणितम् ।
एतानि यस्य क्षीयन्ते क्षिप्रं क्षिप्रं स हन्यते ॥२३॥
आरोग्यं हीयते यस्य प्रकृति: परिहीयते ।
सहसा सहसा तस्य मृत्युर्हरति जीवितम् ॥२४॥
तत्र श्लोक:–
इत्येतानि शरीराणि व्याधिमन्ति विवर्जयेत् ।
न ह्येषु धीरा: पश्यन्ति सिद्धिं काञ्चिदुपक्रमात् ॥२५॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने
कतमानिशरीरीयमिन्द्रियं नाम षष्ठोऽध्याय: ॥६॥
Last updated on June 11th, 2021 at 10:42 am