Skip to content

10. Sadyomaran`eeya Indriya – Indriya – C”

चरकसंहिता

इन्द्रियस्थानम्‌ ।

दशमोऽध्याय: ।

       अथात: सद्योमरणीयमिन्द्रियं व्याख्यास्याम: ॥१॥     

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       सद्यस्तितिक्षत: प्राणाँल्लक्षणानि पृथक्‌ पृथक्‌ ।

       अग्निवेश ! प्रवक्ष्यामि संस्पृष्टो यैर्न जीवति ॥३॥

       वाताष्ठीला सुसंवृद्धा तिष्ठन्ती दारुणा हृदि ।

       तृष्णयाऽभिपरीतस्य सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥४॥

       पिण्डिके शिथिलीकृत्य जिह्मीकृत्य च नासिकाम्‌ ।

       वायु: शरीरे विचरन्‌ सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥५॥

       भ्रुवौ यस्य च्युते स्थानादन्तर्दाहश्च दारुण: ।

       तस्य हिक्काकरो रोग: सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥६॥

       क्षीणशोणितमांसस्य वायुरूर्ध्वगतिश्चरन्‌ ।

       उभे मन्ये समे यस्य सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥७॥

       अन्तरेण गुदं गच्छन्‌ नाभिं च सहसाऽनिल: ।

       कृशस्य वंक्षणौ गृह्णन्‌ सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥८॥

       वितत्य पर्शुकाग्राणि गृहीत्वोरश्च मारुत: ।

       स्तिमितस्यायताक्षस्य सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥९॥

       हृदयं च गुदं चोभे गृहीत्वा मारुतो बली ।

      दुर्बलस्य विशेषेण सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥१०॥

       वङ्क्षणं च गुदं चोभे गृहीत्वा मारुतो बली ।

       श्वासं संजनयञ्जन्तो: सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥११॥

       नाभिं मूत्रं बस्तिशीर्षं पुरीषं चापि मारुत: ।

       प्रच्छिन्नं जनयञ्छूलं सद्यो मुष्णाति जीवितम्‌ ॥१२॥

       भिद्येते वंक्षणौ यस्य वातशूलै: समन्तत: ।     

       भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्य: प्राणाञ्जहाति स: ॥१३॥

       आप्लुतं मारुतेनेह शरीरं यस्य केवलम्‌ ।

       भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्यो जह्यात्‌ स जीवितम्‌ ॥१४॥

       शरीर शोफितं यस्य वातशोफेन देहिन: ।

       भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्यो जह्यात्‌ स जीवितम्‌ ॥१५॥

       आमाशयसमुत्थाना यस्य स्यात्‌ परिकर्तिका ।

       भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्य: प्राणाञ्जहाति स: ॥१६॥

       पक्वाशयसमुत्थाना यस्य स्यात्‌ परिकर्तिका ।

       तृष्णा गुदग्रहश्चोग्र: सद्यो जह्यात्‌ स जीवितम्‌ ॥१७॥

       पक्वाशयमधिष्ठाय हत्वा संज्ञां च मारुत: ।

       कण्ठे घुर्घुरकं कृत्वा सद्यो हरति जीवितम्‌ ॥१८॥

       दन्ता: कर्दमदिग्धाभा मुखं चूर्णकसन्निभम्‌ ।

       सिप्रायन्ते च गात्राणि लिङ्गं सद्यो मरिष्यत: ॥१९॥

       तृष्णाश्वासशिरोरोगमोहदौर्बल्यकूजनै: ।

       स्पृष्ट: प्राणाञ्जहात्याशु शकृद्भेदेन चातुर: ॥२०॥

       तत्र श्लोक:–

       एतानि खलु लिङ्गानि य: सम्यगवबुध्यते ।

       स जीवितं च मर्त्यानां मरणं चावबुध्यते ॥२१॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने सद्योमरणीयमिन्द्रियं नाम

       दशमोऽध्याय: ॥१०॥

Last updated on June 11th, 2021 at 11:22 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English