Skip to content

04. Raktapitta Chikitsaa – Chikitsaa – C”

चरकसंहिता

चिकित्सास्थाम्‌ ।

चतुर्थोऽध्याय: ।

       अथातो रक्तपित्तचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       विहरन्तं जितात्मानं पञ्चगङ्गे पुनर्वसुम्‌ ।

       प्रणम्योवाच निर्मोहमग्निवेशोऽग्निवर्चसम्‌ ॥३॥

       भगवन्‌ रक्तपित्तस्य हेतुरुक्त: सलक्षण: ।

       वक्तव्यं यत्‌ परं तस्य वक्तुमर्हसि तद्गुरो ॥४॥

       गुरुरुवाच-

       महागदं महावेगमगिन्वच्छीघ्रकारी च ।

       हेतुलक्षणविच्छीघ्रं रक्तपित्तमुपाचरेत्‌ ॥५॥

       तस्योष्णं तीक्ष्णमम्लं च कटूनि लवणानि च ।

       घर्मश्चान्नविदाहश्च हेतु: पूर्वं निदर्शित: ॥६॥

       तैर्हेतुभि: समुत्क्लिष्टं पित्तं रक्तं प्रपद्यते ।

       तद्योनित्वात्‌ प्रपन्नं च वर्धते तत्‌ प्रदूषयत्‌ ॥७॥

       तस्योष्मणा द्रवो धातुर्धातोर्धातो: प्रसिच्यते ।

       स्विद्यतस्तेन संवृद्धिं भूयस्तदधिगच्छति ॥८॥

       संयोगाद्दूषणात्ततु सामान्याद्गन्धवर्णयो: ।

       रक्तस्य पित्तमाख्यातं रक्तपित्तं मनीषिभि: ॥९॥

       प्लीहानं च यकृच्चैव तदधिष्ठाय वर्तते ।

       स्रोतांसि रक्तवाहीनि तन्मूलानि हि देहिनाम्‌ ॥१०॥

       सान्द्रं सपाण्डु सस्नेहं पिच्छिलं च कफान्वितम्‌ ।

       श्यावारुणं सफेनं च तनु रूक्षं च वातिकम्‌ ॥११॥

       रक्तपित्तं कषायाभं कृष्णं गोमूत्रसंनिभम्‌ ।

       मेचकागारधूमाभमञ्जनाभं च पैत्तिकम्‌ ॥१२॥

       संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्‌ त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम्‌ ।

       एकदोषानुगं साध्यं द्विदोषं याप्यमुच्यते ॥१३॥

       यत्‌ त्रिदोषमसाध्यं तन्मन्दाग्नेरतिवेगवत्‌ ।

       व्याधिभि: क्षीणदेहस्य वृद्धस्यानश्नतश्च यत्‌ ॥१४॥

       गतिरूर्ध्वमधश्चैव रक्तपित्तस्य दर्शिता ।

       ऊर्ध्वा सप्तविधद्वारा द्विद्वारा त्वधरा गति: ॥१५॥

       सप्त च्छिद्राणि शिरसि द्वे चाध:, साध्यमूर्ध्वगम्‌ ।

       याप्यं त्वधोगं, मार्गौ तु द्वावसाध्यं प्रपद्यते ॥१६॥

       यदा तु सर्वच्छिद्रेभ्यो रोमकूपेभ्य एव च ।

       वर्तते तामसङ्ख्येयां गतिं तस्याहुरान्तिकीम्‌ ॥१७॥

       यच्चोभयाभ्यां मार्गाभ्यामतिमात्रं प्रवर्तते ।

       तुल्यं कुणपगन्धेन रक्तं कृष्णमतीव च ॥१८॥

       संसृष्टं कफवाताभ्यां कण्ठे सज्जति चापि यत्‌ ।

       यच्चाप्युपद्रवै: सर्वैर्यथोक्तै: समभिद्रुतम्‌ ॥१९॥

       हारिद्रनीलहरितताम्रैर्वर्णैरुपद्रुतम्‌ ।

       क्षीणस्य कासमानस्य यच्च तच्च न सिध्यति ॥२०॥

       यद् द्विदोषानुगं यद्वा शान्तं शान्तं प्रकुप्यति ।

       मार्गान्मार्गं चरेद्यद्वा याप्यं पित्तमसृक्‌ च तत्‌ ॥२१॥

       एकमार्गं बलवतो नातिवेगं नवोत्थितम्‌ ।

       रक्तपित्तं सुखे काले साध्यं स्यान्निरुपद्रवम्‌ ॥२२॥

       स्निग्धोष्णमुष्णरूक्षं च रक्तपित्तस्य कारणम्‌ ।

       अधोगस्योत्तरं प्राय:, पूर्वं स्यादूर्ध्वगस्य तु ॥२३॥

       ऊर्ध्वगं कफसंसृष्टमधोगं मारुतानुगम्‌ ।

       द्विमार्गं कफवाताभ्यामुभाभ्यामनुबध्यते ।२४॥

       अक्षीणबलमांसस्य रक्तपित्तं यदश्नत:।

       तद्दोषदुष्टमुत्क्लिष्टं नादौ स्तम्भनमर्हति ॥२५॥

       गलग्रहं पूतिनस्यं मूर्च्छायमरुचिं ज्वरम्‌ ।

       गुल्मं प्लीहानमानाहं किलासं कृच्छ्रमूत्रताम्‌ ॥२६॥

       कुष्ठान्यर्शांसि वीसर्पं वर्णनाशं भगन्दरम्‌ ।

       बुद्धीन्द्रियोपरोधं च कुर्यात्‌ स्तम्भितमादित: ॥२७॥

       तस्मादुपेक्ष्यं बलिनो बलदोषविचारिणा ।

       रक्तपित्तं प्रथमत: प्रवृद्धं सिद्धिमिच्छता ॥२८॥

       प्रायेण हि समुत्क्लिष्टमामदोषाच्छरीरिणाम्‌ ।

       वृद्धिं प्रयाति पित्तासृक्तस्मात्तल्लङ्घ्यमादित: ॥२९॥

       मार्गौ दोषानुबन्धं च निदानं प्रसमीक्ष्य च ।

       लङ्घनं रक्तापित्तादौ तर्पणं वा प्रयोजयेत्‌ ॥३०॥

       ह्रीबेरचन्दनोशीरमुस्तपर्पटकै: शृतम्‌ ।

       केवलं शृतशीतं वा दद्यात्तोयं पिपासवे ॥३१॥

       ऊर्ध्वगे तर्पणं पूर्वं पेयां पूर्वमधोगते ।

       कालसात्म्यानुबन्धज्ञो दद्यात्‌ प्रकृतिकल्पवित्‌ ॥३२॥

       जलं खर्जूरमृद्वीकामधूकै: सपरूषकै: ।

       शृतशीतं प्रयोक्तव्यं तर्पणार्थे सशर्करम्‌ ॥३३॥

       तर्पणं सघृतक्षौद्रं लाजचूर्णै: प्रदापयेत्‌ ।

       ऊर्ध्वगं रक्तपित्तं तत्‌ पीतं काले व्यपोहति ॥३४॥

       मन्दाग्नेरम्लसात्म्याय तत्‌ साम्लमपि कल्पयेत्‌ ।

       दाडिमामलकैर्विद्वानम्लार्थं चानुदापयेत्‌ ॥३५॥

       शालिषष्टिकनीवारकोरदूषप्रशान्तिका: ।

       श्यामाकश्च प्रियङ्गुश्च भोजनं रक्तपित्तिनाम्‌ ॥३६॥

       मुद्गा मसूराश्चणका: समकुष्ठाढकीफला: ।

       प्रशस्ता: सूपयूषार्थे कल्पिता रक्तपित्तिनाम्‌ ॥३७॥

       पटोलनिम्बवेत्राग्रप्लक्षवेतसपल्लवा: ।

       किराततिक्तकं शाकं गण्डीर: सकठिल्लक: ॥३८॥

       कोविदारस्य पुष्पाणि काश्मर्यस्याथ शाल्मले: ।

       अन्नपानविधौ शाकं यच्चान्यद्रक्तपित्तनुत्‌ ॥३९॥

       शाकार्थं शाकसात्म्यानां तच्छस्तं रक्तपित्तिनाम्‌ ।

       स्विन्नं वा सर्पिषा भृष्टं यूषवद्वा विपाचितम्‌ ॥४०॥

       पारावतान्‌ कपोताश्चं लावान्‌ रक्ताक्षवर्तकान्‌ ।

       शशान्‌ कपिञ्जलानेणान्‌ हरिणान्कालपुच्छकान्‌ ॥४१॥

       रक्तपित्ते हितान्‌ विद्याद्रसांस्तेषां प्रयोजयेत्‌ ।

       ईषदम्लाननम्लान्‌ वा घृतभृष्टान्‌ सशर्करान्‌ ॥४२॥

       कफानुगे यूषशाकं दद्याद्वातानुगे रसम्‌ ।

       रक्तपित्ते यवागूनामत: कल्प: प्रवक्ष्यते ॥४३॥

       पद्मोत्पलानां किञ्जल्क: पृश्निपर्णी प्रियङ्गुका: ।

       जले साध्या रसे तस्मिन्‌ पेया स्याद्रक्तपित्तिनाम्‌ ॥४४॥

       चन्दनोशीरलोध्राणां रसे तद्वत्‌ सनागरे ।

       किराततिक्तकोशीरमुस्तानां तद्वदेव च ॥४५॥

       धातकीधन्वयासाम्बुबिल्वानां वा रसे शृता ।

       मसूरपृश्निपर्ण्योर्वा स्थिरामुद्गरसेऽथ वा ॥४६॥

       रसे हरेणुकानां वा सघृते सबलारसे ।

       सिद्धा: पारावतादीनां रसे वा स्यु: पृथक्पृथक्‌ ॥४७॥

       इत्युक्ता रक्तपित्तघ्न्य: शीता: समधुशर्करा: ।

       यवाग्व: कल्पना चैषा कार्या मांसरसेष्वपि ॥४८॥

       शश: सवास्तुक: शस्तो विबन्धे रक्तपित्तिनाम्‌ ।

       वातोल्बणे तित्तिरि: स्यादुदुम्बररसे शृत: ॥४९॥

       मयूर: प्लक्षनिर्यूहे न्यग्रोधस्य च कुक्कुट: ।

       रसे बिल्वोत्पलादीनां वर्तकक्रकरौ हितौ ॥५०॥

       तृष्यते तिक्तकै: सिद्धं तृष्णाघ्नं वा फलोदकम्‌ ।

       सिद्धं विदारिगन्धाद्यैरथवा शृतशीतलम्‌ ॥५१॥

       ज्ञात्वा दोषावनुबलौ बलमाहारमेव च ।

       जलं पिपासवे दद्याद्विसर्गादल्पशोऽपि वा ॥५२॥

       निदानं रक्तपित्तस्य यत्किंचित्‌ संप्रकाशितम्‌ ।  

       जीवितारोग्यकामैस्तन्न सेव्यं रक्तपित्तिभि: ॥५३॥

       इत्यन्नपानं निर्दिष्टं क्रमशो रक्तपित्तनुत्‌ ।

       वक्ष्यते बहुदोषाणां कार्यं बलवतां च यत्‌ ॥५४॥

       अक्षीणबलमांसस्य यस्य संतर्पणोत्थितम्‌ ।

       बहुदोषं बलवतो रक्तपित्तं शरीरिण: ॥५५॥

       काले संशोधनार्हस्य तद्धरेन्निरुपद्रवम्‌ ।

       विरेचनेनोर्ध्वभागमधोगं वमनेन च ॥५६॥

       त्रिवृतामभयां प्राज्ञ: फलान्यारग्वधस्य वा ।

       त्रायमाणां गवाक्ष्या वा मूलमामलकानि वा ॥५७॥

       विरेचनं प्रयुञ्जीत प्रभूतमधुशर्करम्‌ ।

       रस: प्रशस्यते तेषां रक्तपित्ते विशेषत: ॥५८॥

       वमनं मदनोन्मिश्रो मन्थ: सक्षौद्रशर्कर: ।

       सशर्करं वा सलिलमिक्षूणां रस एव वा ॥५९॥

       वत्सकस्य फलं मुस्तं मदनं मधुकं मधु ।

       अधोवहे रक्तपित्ते वमनं परमुच्यते ॥६०॥

       ऊर्ध्वगे शुद्धकोष्ठस्य तर्पणादि: क्रमो हित: ।

       अधोगते यवाग्वादिर्न चेत्स्यान्मारुतो बली ॥६१॥

       बलमांसपरिक्षीणं शोकभाराध्वकर्शितम्‌ ।

       ज्वलनादित्यसंतप्तमन्यैर्वा क्षीणमामयै: ॥६२॥

       गर्भिणीं स्थविरं बालं रूक्षाल्पप्रमिताशिनम्‌ ।

       अवम्यमविरेच्यं वा यं पश्येद्रक्तपित्तिनम्‌ ॥६३॥

       शोषेण सानुबन्धं वा तस्य संशमनी क्रिया ।

       शस्यते रक्तपित्तस्य परं साऽथ प्रवक्ष्यते ॥६४॥

       अटरूषकमृद्वीकापथ्याक्वाथ: सशर्कर: ।

       मधुमिश्र: श्वासकासरक्तपित्तनिबर्हण: ॥६५॥

       अटरूषकनिर्यूहे प्रियङ्गु मृत्तिकाञ्जने ।

       विनीय लोध्रं क्षौद्रं च रक्तपित्तहरं पिबेत्‌ ॥६६॥

       पद्मकं पद्मकिञ्जल्कं दूर्वां वास्तूकमुत्पलम्‌ ।

       नागपुष्पं च लोध्रं च तेनैव विधिना पिबेत्‌ ॥६७॥

       प्रपौण्डरीकं मधुकं मधु चाश्वशकृद्रसे ।

       यवासभृङ्गरजसोर्मूलं वा गोशकृद्रसे ॥६८॥

       विनीय रक्तपितघ्नं पेयं स्यात्तण्डुलाम्बुना ।

       युक्तं वा मधुसर्पिर्भ्यां लिह्याद्गोश्वशकृद्रसम् ॥६९॥

       खदिरस्य प्रियङ्गूणां कोविदारस्य शाल्मले: ।

       पुष्पचूर्णानि मधुना लिह्यान्ना रक्तपित्तिक: ॥७०॥

       शृङ्गाटकानां लाजानां मुस्तखर्जूरयोरपि ।

       लिह्याच्चूर्णानि मधुना केशरस्य पद्मानां च ॥७१॥

       धन्वजानामसृग्लिह्यान्मधुना मृगपक्षिणाम्‌ ।

       सक्षौद्रं ग्रथिते रक्ते लिह्यात्‌ पारावतं शकृत्‌ ॥७२॥

       उशीरकालीयकलोध्रपद्मकप्रियङ्गुकाकट्‌फलशङ्खगैरिका: ।

       पृथक्‌ पृथक्‌ चन्दनतुल्यभागिका: ।

       सशर्करास्तण्डुलधावनाप्लुता: ॥७३॥

       रक्तं सपित्तं तमकं पिपासां

       दाहं च पीता: शमयन्ति सद्य: ।

       किराततिक्तं क्रमुकं समुस्तं

      प्रपौण्डरीकं कमलोत्पले च ॥७४॥

      ह्रीबेरमूलानि पटोलपत्रं

       दुरालभा पर्पटको मृणालम्‌ ।

       धनञ्जयोदुम्बरवेतसत्वङ्‌न्यग्रोधशालेययवासकत्वक्‌ ॥७५॥

       तुगालतावेतसतण्डुलीयं

       ससारिवं मोचरस: समङ्गा ।

       पृथक्‌ पृथक्‌ चन्दनयोजितानि

       तेनैव कल्पेन हितानि तत्र ॥७६॥

       निशि स्थिता वा स्वरसीकृता वा

       कल्कीकृता वा मृदिता: शृता वा ।

       एते समस्ता गणश: पृथग्वा

       रक्तं सपित्तं शमयन्ति योगा: ॥७७॥

       मुद्गा: सलाजा: सयवा: सकृष्णा:

       सोशीरमुस्ता: सह चन्दनेन ।

       बलाजले पर्युषिता: कषाया

       रक्तं सपित्तं शमयन्त्युदीर्णम्‌ ॥७८॥

       वैदूर्यमुक्तामणिगैरिकाणां

       मृच्छङ्खहेमामलकोदकानाम्‌ ।

       मधूदकस्येक्षुरसस्य चैव

       पानाच्छमं गच्छति रक्तपित्तम्‌ ॥७९॥

       उशीरपद्मोत्पलचन्दनानां

       पक्वस्य लोष्टस्य च य: प्रसाद: ।

       सर्शकर: क्षौद्रयुत: सुशीतो

       रक्तातियोगप्रशमाय देय: ॥८०॥

       प्रियङ्गुकाचन्दनलोध्रसारिवामधूकमुस्ताभयधातकीजलम्‌ ।

       समृत्प्रसादं सह यष्टिकाम्बुना

       सशर्करं रक्तनिबर्हणं परम्‌ ॥८१॥

       कषाययोगैर्विविधैर्यथोक्तैर्दीप्तेऽनले श्लेष्मणि निर्जिते च ।

       यद्रक्तपित्तं प्रशमं न याति तत्रानिल: स्यादनु तत्र कार्यम्‌ ॥८२॥

       छागं पय: स्यात्‌ परमं प्रयोगे

       गव्यं शृतं पञ्चगुणे जले वा ।

       सशर्करं माक्षिकसंप्रयुक्तं

       विदारिगन्धादिगणै: शृतं वा ॥८३॥

       द्राक्षाशृतं नागरकै: शृतं वा

       बलाशृतं गोक्षुरकै: शृतं वा ।

       सजीवकं सर्षभकं ससर्पि:

       पय: प्रयोज्यं सितया शृतं वा॥८४।

       शतावरीगोक्षुरकै: शृतं वा

       शृतं पयो वाऽप्यथ पर्णिनीभि: ।

       रक्तं निहन्त्याशु विशेषतस्तु

       यन्मूत्रमार्गात्‌ सरुजं प्रयाति ॥८५॥

       विशेषतो विट्‌पथसंप्रवृत्ते

       पयो मतं मोचरसेन सिद्धम्‌

       वटावरोहैर्वटशुङ्गकैर्वा

       ह्रीबेरनीलोत्पलनागरैर्वा ॥८६॥

       कषाययोगान्‌ पयसा पुरा वा

       पीत्वाऽनु चाद्यात्‌ पयसैव शालीन्‌ ।

       कषाययोगैरथवा विपक्वमेतै: पिबेत्‌ सर्पिरतिस्रवे च ॥८७॥

       वासां सशाखां सपलाशमूलां

       कृत्वा कषायं कुसुमानि चास्या: ।

       प्रदाय कल्कं विपचेद्घृतं तत्‌ ।

       सक्षौद्रमाश्वेव निहन्ति रक्तम्‌ ॥८८॥

                     इति वासाघृतम्‌ ।

       पलाशवृन्तस्वरसेन सिद्धं

       तस्यैव कल्केन मधुद्रवेण ।

       लिह्याद्घृतं वत्सककल्कसिद्धं

       तद्वत्‌ समङ्गोत्पललोध्रसिद्धम्‌ ॥८९॥

       स्यात्‌ त्रायमाणविधिरेष एव

       सोदुम्बरे चैव पटोलपत्रे ।

       सर्पींषि पित्तज्वरनाशनानि

       सर्वाणि शस्तानि च रक्तपित्ते ॥९०॥

      अभ्यङ्गयोगा: परिषेचनानि

       सेकावगाहा: शयनानि वेश्म ।

       शीतो विधिर्बस्तिविधानमग्र्यं

       पित्तज्वरे यत्‌ प्रशमाय दिष्टम्‌ ॥९१॥

       तद्रक्तपित्ते निखिलेन कार्यं

       कालं च मात्रां च पुरा समीक्ष्य ।

       सर्पिर्गुडा ये च हिता: क्षतेभ्यस्ते रक्तपित्तं शमयन्ति सद्य: ॥९२॥

       कफानुबन्धे रुधिरे सपित्ते

       कण्ठागते स्याद्‌ग्रथिते प्रयोग: ।

       युक्तस्य युक्त्या मधुसर्पिषोश्च

       क्षारस्य चैवोत्पलनालजस्य ॥९३॥

       मृणालपद्मोत्पलकेशराणां

       तथा पलाशस्य तथा प्रियङ्गो: ।

       तथा मधूकस्य तथाऽसनस्य

       क्षारा: प्रयोज्या विधिनैव तेन ॥९४॥

       शतावरीदाडिमतिन्तिडीकं

       काकोलिमेदे मधुकं विदारीम्‌ ।

       पिष्ट्वा च मूलं फलपूरकस्य

       घृतं पचेत्‌ क्षीरचतुर्गुणं ज्ञ: ॥९५॥

       कासज्वरानाहविबन्धशूलं

       तद्रक्तपित्तं च घृतं निहन्यात्‌ ।

       यत्‌ पञ्चमूलैरथ पञ्चभिर्वा

       सिद्धं घृतं तच्च तदर्थकारि ॥९६॥

                     इति शतावर्यादिघृतम्‌ ।

       कषाययोगा य इहोपदिष्टास्ते चावपीडे भिषजा प्रयोज्या: ।

       घ्राणात्‌ प्रवृत्तं रुधिरं सपित्तं

       यदा भवेन्नि:सृतदुष्टदोषम्‌ ॥९७॥

       रक्ते प्रदुष्टे ह्यवपीडबन्धे

       दुष्टप्रतिश्यायशिरोविकारा: ।

       रक्तं सपूयं कुणपश्च गन्ध:

       स्याद्‌ घ्राणनाश: कृमयश्च दुष्टा: ॥९८॥

       नीलोत्पलं गैरिकशङ्खयुक्तं

      सचन्दनं स्यात्तु सिताजलेन ।

       नस्यं तथाऽऽम्रास्थिरस: समङ्गा

       सधातकीमोचरस: सलोध्र: ॥९९॥

       द्राक्षारसस्येक्षुरसस्य नस्यं

       क्षीरस्य दूर्वास्वरसस्य चैव ।

       यवासमूलानि पलाण्डुमूलं

       नस्यं तथा दाडिमपुष्पतोयम्‌ ॥१००॥

       प्रियालतैलं मधुकं पयश्च

       सिद्धं घृतं माहिषमाजिकं वा ।

       आम्रास्थिपूर्वै: पयसा च नस्यं

       ससारिवै: स्यात्‌ कमलोत्पलैश्च ॥१०१॥

       भद्रश्रियं लोहितचन्दनं च

       प्रपौण्डरीकं कमलोत्पले च ।

       उशीरवानीरजलं मृणालं

       सहस्रवीर्या मधुकं पयस्या ॥१०२॥

       शालीक्षुमूलानि यवासगुन्द्रामूलं नलानां कुशकाशयोश्च ।

       कुचन्दनं शैवलमप्यनन्ता

       कालानुसार्या तृणमूलमृद्धि: ॥१०३॥

       मूलानि पुष्पाणि च वारिजानां

       प्रलेपनं पुष्करिणीमृदश्च ।

       उदुम्बराश्वत्थमधूकलोध्रा:

       कषायवृक्षा: शिशिराश्च सर्वे ॥१०४॥

       प्रदेहकल्पे परिषेचने च

       तथाऽवगाहे घृततैलसिद्धौ ।

       रक्तस्य पित्तस्य च शान्तिमिच्छन्‌

       भद्रश्रियादीनि भिषक्‌ प्रयुञ्जात्‌ ॥१०५॥

       धारागृहं भूमिगृहं सुशीतं

       वनं च रम्यं जलवातशीतम्‌ ।

       वैदूर्यमुक्तामणिभाजनानां

       स्पर्शाश्च दाहे शिशिराम्बुशीता: ॥१०६॥

       पत्राणि पुष्पाणि च वारिजानां

       क्षौमं च शीतं कदलीदलानि ।

       प्रच्छादनार्थं शयनासनानां

       पद्मोत्पलानां च दला: प्रशस्ता: ॥१०७॥

       प्रियङ्गुकाचन्दनरूषितानां

       स्पर्शा: प्रियाणां च वराङ्गनानाम्‌ ।

       दाहे प्रशस्ता: सजला: सुशीता:

       पद्मोत्पलानां च कलापवाता: ॥१०८॥

       सरिद्‌ध्रदानां हिमवद्दरीणां

       चन्द्रोदयानां कमलाकराणाम्‌ ।

       मनोऽनुकूला: शिशिराश्च सर्वा:

       कथा: सरक्तं शमयन्ति पित्तम्‌ ॥१०९॥

       तत्र श्लोकौ —

       हेतुं वृद्धिं संज्ञां स्थानं लिङ्गं पृथक्‌ प्रदुष्टस्य ।

       मार्गौ साध्यमसाध्यं याप्यं कार्यक्रमं चैव ॥११०॥

      पानान्नमिष्टमेव च वर्ज्यं संशोधनं च शमनं च ।

       गुरुरुक्तवान्यथावच्चिकित्सिते रक्तपित्तस्य ॥१११॥

       इत्याग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने रक्तपित्तचिकित्सितं नाम चतुर्थोऽध्याय: ॥४॥

Last updated on June 18th, 2021 at 07:23 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English