Skip to content

07. S`hyaamaa Trivrit Kalpa – Kalpa – C

चरकसंहिता

कल्पस्थानम्‌ ।

सप्तमोऽध्याय: ।

       अथात: श्यामात्रिवृत्कल्पं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       विरेचने त्रिवृन्मूलं श्रेष्ठमाहुर्मनीषिण: ।

       तस्या: संज्ञा गुणा: कर्म भेद: कल्पश्च वक्ष्यते ॥३॥

       त्रिभण्डी त्रिवृता चैव श्यामा कूटरणा तथा ।

       सर्वानुभूति सुवहा शब्दै: पर्यायवाचकै: ॥४॥

       कषाया मधुरा रूक्षा विपाके कटुका च सा ।

       कफपित्तप्रशमनी रौक्ष्याच्चानिलकोपनी ॥५॥

       सेदानीमौषधैर्युक्ता वातपित्तकफापहै: ।

       कल्पवैशेष्यमासाद्य सर्वरोगहरा भवेत्‌ ॥६॥

       मूलं तु द्विविधं तस्या: श्यामं चारुणमेव च ।

       तयोर्मुख्यतरं विद्धि मूलं यदरुणप्रभम्‌ ॥७॥

       सुकुमारे शिशौ वृद्धे मृदुकोष्ठे च तच्छुभम्‌ ।

       मोहयेदाशुकारित्वाच्छ्यामा क्षिण्वीत मूर्च्छयेत्‌ ॥८॥

       तैक्ष्ण्यात्‌ कर्षति हृत्कण्ठमाशु दोषं हरत्यपि ।

       शस्यते बहुदोषाणां क्रूरकोष्ठाश्च ये नरा: ॥९॥

       गुणवत्यां तयोर्भूमौ जातं मूलं समुद्धरेत्‌ ।

       उपोष्य प्रयत: शुक्ले शुक्लवासा: समाहित: ॥१०॥

       गम्भीरानुगतं श्लक्ष्णमतिर्यग्विसृतं च यत्‌ ।

       तद्विपाट्योद्धरेद्गर्भं त्वचं शुष्कां निधापयेत्‌ ॥११॥

       स्निग्धस्विन्नो विरेच्यस्तु पेयामात्रोषित: सुखम्‌ ।

       अक्षमात्रं तयो: पिण्डं विनीयाम्लेन ना पिबेत्‌ ॥१२॥

       गोऽव्यजामहिषीमूत्रसौवीरकतुषोदकै: । 

       प्रसन्नया त्रिफलया शृतया पृथक्‌ पिबेत्‌ ॥१३॥

       एकैकं सैन्धवादीनां द्वादशानां सनागरम्‌ ।

       त्रिवृद्द्विगुणसंयुक्तं चूर्णमुष्णाम्बुना पिबेत्‌ ॥१४॥

       पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं गजपिप्पली ।

       सरल: किलिमं हिङ्गु भार्गी तेजोवती तथा ॥१५॥

       मुस्तं हैमवती पथ्या चित्रको रजनी वचा ।

       स्वर्णक्षीर्यजमोदा च शृङ्गवेरं च तै: पृथक्‌ ॥१६॥

       एकैकार्धांशसंयुक्तं पिबेद्गोमूत्रसंयुतम्‌ ।

       मधुकार्धांशसंयुक्तं शर्कराम्बुयुतं पिबेत्‌ ॥१७॥

       जीवकर्षभकौ मेदां श्रावणीं कर्कटाह्वयाम्‌ ।

       मुद्गमाषाख्यपर्ण्यौ च महतीं श्रावणीं तथा ॥१८॥

       काकोलीं क्षीरकाकोलीमिन्द्रां छिन्नरुहां तथा ।

       क्षीरशुक्लां पयस्यां च यष्ट्याह्वं विधिना पिबेत्‌ ॥१९॥

       वातपित्तहितान्येतान्यन्यानि तु कफानिले ।

       क्षीरमांसेक्षुकाश्मर्यद्राक्षापीलुरसै: पृथक्‌ ॥२०॥

       सर्पिषा वा तयोश्चूर्णमभयार्धांशिकं पिबेत्‌ ।

       लिह्याद्वा मधुसर्पिर्भ्यां संयुक्तं ससितोपलम्‌ ॥२१॥

       अजगन्धा तुगाक्षीरी विदारी शर्करा त्रिवृत्‌

       चूर्णितं क्षौद्रसर्पिर्भ्यां लीढ्‌वा साधु विरिच्यते ॥२२॥

       सन्निपातज्वरस्तम्भदाहतृष्णार्दितो नर: ।

       श्यामात्रिवृत्कषायेण कल्केन च सशर्करम्‌ ॥२३॥

       साधयेद्विधिवल्लेहं लिह्यात्‌ पाणितलं तत: ।

       सक्षौद्रां शर्करां पक्त्वा कुर्यान्मृद्भाजने नवे ॥२४॥

       क्षिपेच्छीते त्रिवृच्चूर्णं त्वक्‌पत्रमरिचै: सह ।

       मात्रया लेहयेदेतदीश्वराणां विरेचनम्‌ ॥२५॥

       कुडवांशान्‌ रसानिक्षुद्राक्षापीलुपरूषकात्‌ ।

       सितोपलापलं क्षौद्रात्‌ कुडवार्धं च साधयेत्‌ ॥२६॥

       तं लेहं योजयेच्छीतं त्रिवृच्चूर्णेन शास्त्रवित्‌ ।

       एतदुत्सन्नपित्तानामीश्वराणां विरेचनम्‌ ॥२७॥

       शर्करामोदकान्‌ वर्तीर्गुलिकामांसपूपकान्‌ ।

      अनेन विधिना कुर्यात्‌ पैत्तिकानां विरेचनम्‌ ॥२८॥

       पिप्पलीं नागरं क्षारं श्यामां त्रिवृतया सह ।

       लेहयेन्मधुना सार्धं श्लेष्मलानां विरेचनम्‌ ॥२९॥

       मातुलुङ्गाभयाधात्रीश्रीपर्णीकोलदाडिमात्‌ ।

       सुभृष्टान्‌ स्वरसांस्तैले साधयेत्तत्र चावपेत्‌ ॥३०॥

       सहकारात्‌ कपित्थाच्च मध्यमम्लं च यत्‌ फलम्‌।

       पूर्ववद्बहलीभूते त्रिवृच्चूर्णं समावपेत्‌ ॥३१॥

       त्वक्पत्रकेशरैलानां चूर्णं मधु च मात्रया ।

       लेहोऽयं कफपूर्णानामीश्वराणां विरेचनम्‌ ॥३२॥

       पानकानि रसान्‌ यूषान्मोदकान्‌ रागषाडवान्‌ ।

       अनेन विधिना कुर्याद्विरेकार्थं कफाधिके ॥३३॥

       भृङ्गैलाभ्यां समा नीली तैस्त्रिवृत्तैश्च शर्करा ।

       चूर्णं फलरसक्षौद्रशक्तुभिस्तर्पणं पिबेत्‌ ॥३४॥

       वातपित्तकफोत्थेषु रोगेष्वल्पानलेषु च ।

       नरेषु सुकुमारेषु निरपायं विरेचनम्‌ ॥३५॥

       शर्करात्रिफलाश्यामात्रिवृत्पिप्पलिमाक्षिकै: ।

       मोदक: सन्निपातोर्ध्वरक्तपित्तज्वरापह: ॥३६॥

       त्रिवृच्छाणा मतास्तिस्रस्तिस्रश्च त्रिफलात्वच: ।  

       विडङ्गपिप्पलीक्षारशाणास्तिस्रश्च चूर्णिता: ॥३७॥

       लिह्यात्‌ सर्पिर्मधुभ्यां च मोदकं वा गुडेन तु ।

       भक्षयेन्निष्परीहारमेतच्छोधनमुत्तमम्‌ ॥३८॥

       गुल्मं प्लीहोदरं श्वासं हलीमकमरोचकम्‌ ।

       कफवातकृतांश्चान्यान्‌ व्याधीनेतद्व्यपोहति ॥३९॥

       विडङ्गपिप्पलीमूलत्रिफलाधान्यचित्रकान्‌ ।

       मरिचेन्द्रयवाजाजीपिप्पलीहस्तिपिप्पली: ॥४०॥

       लवणान्यजमोदां च चूर्णितं कार्षिकं पृथक्‌ ।

       तिलतैलत्रिवृच्चूर्णभागौ चाष्टपलोन्मितौ ॥४१॥

       धात्रीफलरसप्रस्थांस्त्रीन्‌ गुडार्धतुलां तथा ।

       पक्त्वा मृद्वग्निना  खादेद्बदरोदुम्बरोपमान्‌ ॥४२॥

       गुडान्‌ कृत्वा न चात्र स्याद्विहाराहारयन्त्रणा ।

       मन्दाग्नित्वं  ज्वरं मूर्च्छां मूत्रकृच्छ्रमरोचकम्‌ ॥४३॥

       अस्वप्नं गात्रशूलं च कासं श्वासं भ्रमं क्षयम्‌ ।

       कुष्ठार्श:कामलामेहगुल्मोदरभगन्दरान्‌ ॥४४॥

       ग्रहणीपाण्डुरोगांश्च हन्यु: पुंसवनाश्च ते ।

       कल्याणका इति ख्याता: सर्वेष्वृतुषु यौगिका: ॥४५॥

       इति कल्याणकगुड: ।

       व्योषत्वक्पत्रमुस्तैलाविडङ्गामलकाभया: ।

       समभागा भिषग्दद्याद्द्विगुणं च मुकूलकम्‌ ॥४६॥

       त्रिवृतोऽष्टगुणं भागं शर्करायाश्च षड्‌गुणम्‌ ।

       चूर्णितं गुडिका: कृत्वा क्षौद्रेण पलसंमिता: ॥४७॥

       भक्षयेत्‌ कल्यमुत्थाय शीतं चानु पिबेज्जलम्‌ ।  

       मूत्रकृच्छ्रे ज्वरे वम्यां कासे श्वासे भ्रमे क्षये ॥४८॥

       तापे पाण्ड्‌वामयेऽल्पेऽग्नौ  शस्ता निर्यन्त्रणाशिन: ।

       योग: सर्वविषाणां च मत: श्रेष्ठो विरेचने ॥४९॥

       मूत्रजानां च रोगाणां विधिज्ञेनावचारित: ।

       पथ्याधात्र्युरुबूकाणां प्रसृतौ द्वौ त्रिवृत्पलम्‌ ॥५०॥

       दश तान्मोदकान्‌ कुर्यादीश्वराणां विरेचनम्‌ ।

       त्रिवृद्धैमवती श्यामा नीलिनी हस्तिपिप्पली ॥५१॥

       समूला पिप्पली मुस्तमजमोदा दुरालभा ।

       कार्षिकं नागरपलं गुडस्य पलविंशतिम्‌ ॥५२॥

       चूर्णितं मोदकान्‌ कुर्यादुदुम्बरफलोपमान्‌ ।

       हिङ्गुसौवर्चलव्योषयवानीबिडजीरकै: ॥५३॥

       वचाजगन्धात्रिफलाचव्यचित्रकधान्यकै: ।

       मोदकान्‌ वेष्टयेच्चूर्णैस्तान्‌ सतुम्बुरुदाडिमै: ॥५४॥

       त्रिकवङ्‌क्षणहृद्बस्तिकोष्ठार्श:प्लीहशूलिनाम्‌ ।

       हिक्काकासारुचिश्वासकफोदावर्तिनां शुभा: ॥५५॥

       त्रिवृतां कौटजं बीजं पिप्पलीं विश्वभेषजम्‌ ।

       क्षौद्रद्राक्षारसोपेतं वर्षास्वेतद्विरेचनम्‌ ॥५६॥

       त्रिवृद्दुरालभामुस्तशर्करोदीच्यचन्दनम्‌ ।

       द्राक्षाम्बुना सयष्ट्याह्वसातलं जलदात्यये ॥५७॥

       त्रिवृतां चित्रकं पाठामजाजीं सरलं वचाम्‌ ।    

       स्वर्णक्षीरीं च हेमन्ते पिष्ट्वा तूष्णाम्बुना पिबेत्‌ ॥५८॥

       शर्करा त्रिवृता तुल्या ग्रीष्मकाले विरेचनम्‌ ।

       त्रिवृत्‌ त्रायन्तिहपुषा: सातलां कटुरोहिणीम्‌ ॥५९॥

       स्वर्णक्षीरीं च संचूर्ण्य गोमूत्रे भावयेत्‌ त्र्यहम्‌ ।

       एष सर्वर्तुको योग: स्निग्धानां मलदोषहृत्‌ ॥६०॥

       त्रिवृच्छ्यामा दुरालम्भा वत्सकं हस्तिपिप्पली । 

       नीलिनी त्रिफला मुस्तं कटुका च सुचूर्णितम्‌ ॥६१॥

       सर्पिर्मांसरसोष्णाम्बुयुक्तं पाणितलं तत: ।

       पिबेत्‌ सुखतमं ह्येतद्रूक्षाणामपि शस्यते ॥६२॥

       त्र्यूषणं त्रिफला हिङ्गु कार्षिकं त्रिवृतापलम्‌ ।

       सौवर्चलार्धकर्षं च पलार्धं चाम्लवेतसात्‌ ॥६३॥

       तच्चूर्णं शर्करातुल्यं मद्येनाम्लेन वा पिबेत्‌ ।

       गुल्मपार्श्वर्तिनुत्सिद्धं जीर्णे चाद्याद्रसौदनम्‌ ॥६४॥

       त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं सप्तलां व्योषसैन्धवम्‌ ।

       कृत्वा चूर्णं तु सप्ताहं भाव्यमामलकीरसे ॥६५॥

       तद्योज्यं तर्पणे यूषे पिशिते रागयुक्तिषु ।

       तुल्याम्लं त्रिवृताकल्कसिद्धं गुल्महरं घृतम्‌ ॥६६॥

       श्यामात्रिवृतयोर्मूलं पचेदामलकै: सह ।

       जले तेन कषायेण पक्त्वा सर्पि: पिबेन्नर: ॥६७॥

       श्यामात्रिवृत्कषायेण सिद्धं सर्पि: पिबेत्तथा ।

       साधितं वा पयस्ताभ्यां सुखं तेन विरिच्यते ॥६८॥

       त्रिवृन्मुष्टींस्तु सनखानष्टौ द्रोणेऽम्भस: पचेत्‌ ।

       पादशेषं कषायं तं पूतं गुडतुलायुतम्‌ ॥६९॥

       स्निग्धे स्थाप्यं घटे क्षौद्रपिप्पलीफलचित्रकै: ।

       प्रलिप्ते मधुना मासं जातं तन्मात्रया पिबेत्‌ ॥७०॥

       ग्रहणीपाण्डुरोगघ्नं गुल्मश्वयथुनाशनम्‌ ।

       सुरां वा त्रिवृतायोगकिण्वां तत्क्वाथसंयुताम्‌ ॥७१॥

       यवै: श्यामात्रिवृत्क्वाथस्विन्नै: कुल्माषमम्भसा ।

       आसुतं षडहं पल्ले जातं सौवीरकं पिबेत्‌ ॥७२॥

       भृष्टान्‌ वा सतुषाञ्छुद्धान्‌ यवांस्तच्चूर्णसंयुतान्‌ ।

       आसुतानम्भसा तद्वत्‌ पिबेज्जातं तुषोदकम्‌ ॥७३॥

       तथा मदनकल्पोक्तान्‌ षाडवादीन्‌ पृथग्दश ।

       त्रिवृच्चूर्णेन संयोज्य विरेकार्थं प्रयोजयेत्‌ ॥७४॥

       भवतश्चात्र—

       त्वक्केशराम्रातकदाडिमैलासितोपलामाक्षिकमातुलुङ्गै: ।

       मद्यैस्तथाऽम्लैश्च  मनोनुकूलैर्युक्तानि देयानि विरेचनानि ॥७५।

       शीताम्बुना पीतवतश्च तस्य

       सिञ्चेन्मुखं छर्दिविघातहेतो: ।

       हृद्यांश्च मृत्पुष्पफलप्रवालानम्लं च दद्यादुपजिघ्रणार्थम्‌ ॥७६॥

       तत्र श्लोका:–

       एकोऽम्लादिभिरष्टौ च दश द्वौ सैन्धवादिभि: ।

       मूत्रेऽष्टादश यष्ट्यां द्वौ जीवकादौ चतुर्दश ॥७७॥

       क्षीरादौ सप्त लेहेऽष्टौ चत्वार: सितयाऽपि च ।

       पानकादिषु पञ्चैव षडृतौ पञ्च मोदका: ॥७८॥

       चत्वारश्च घृते क्षीरे द्वौ चूर्णे तर्पणे तथा ।

       द्वौ मद्ये काञ्जिके द्वौ च दशान्ये षाडवादिषु ॥७९॥

       श्यामायास्त्रिवृतायाश्च कल्पेऽस्मिन्‌ समुदाहृतम्‌ ।

       शतं दशोत्तरं सिद्धं योगानां परमर्षिणा ॥८०॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते

       दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने श्यामात्रिवृत्कल्पो नाम सप्तमोऽध्याय: ॥७॥

Last updated on July 2nd, 2021 at 09:47 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English