Skip to content

12. S`hvayathu Chikitsaa – Chikitsaa – C”

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

द्वादशोऽध्याय: ।

       अथात: श्वयथुचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       भिषग्वरिष्ठं सुरसिद्धजुष्टं

       मुनीन्द्रमत्र्यात्मजमग्निवेश: ।

       महागदस्य श्वयथोर्यथावत्‌

       प्रकोपरूपप्रशमानपृच्छत्‌ ॥३॥

       तस्मै जगादागदवेदसिन्धु प्रवर्तनाद्रिप्रवरोऽत्रिजस्तान्‌ ।

       वातादिभेदात्‌ त्रिविधस्य सम्यङ्निजानिजैकाङ्गजसर्वजस्य ॥४॥

       शुद्ध्यामयाभक्तकृशाबलानां

       क्षाराम्लतीक्ष्णोष्णगुरूपसेवा ।

       दध्याममृच्छाकविरोधिदुष्टगरोपसृष्टान्ननिषेवणं च ॥५॥

       अर्शांस्यचेष्टा न च देहशुद्धिर्मर्मोपघातो विषमा प्रसूति: ।

       मिथ्योपचार: प्रतिकर्मणां च

       निजस्य हेतु: श्वयथो: प्रदिष्ट: ॥६॥

       बाह्यास्त्वचो दूषयिताऽभिघात:

       काष्ठाश्मशस्त्राग्निविषायसाद्यै: ।

       आगन्तुहेतु: त्रिविधो निजश्च

       सर्वार्धगात्रावयवाश्रितत्वात्‌ ॥७॥

       बाह्या: सिरा: प्राप्य यदा कफासृक्‌पित्तानि संदूषयतीह वायु: ।

       तैर्बद्धमार्ग: स तदा विसर्पन्नुत्सेधलिङ्गं श्वयथुं करोति ॥८॥

       उर:स्थितैरूर्ध्वमधस्तु वायो:

       स्थानस्थितैर्मध्यगतैस्तु मध्ये ।

       सर्वाङ्गग: सर्वगतै: क्वचित्स्थैर्दोषै: क्वचित्‌ स्याच्छ्वयथुस्तदाख्य: ॥९॥

       ऊष्मा तथा स्याद्दवथु: सिराणामायाम इत्येव च पूर्वरूपम्‌ ।

       सर्वस्त्रिदोषोऽधिकदोषलिङ्गैस्तच्छब्दमभ्येति भिषग्जितं च ॥१०॥

       सगौरवं स्यादनवस्थितत्वं

       सोत्सेधमुष्माऽथ सिरातनुत्वम्‌ ।

       सलोमहर्षाऽङ्गविवर्णता च

       सामान्यलिङ्गं श्वयथो: प्रदिष्टम्‌ ॥११॥

       चलस्तनुत्वक्परुषोऽरुणोऽसित:

       प्रसुप्तिहर्षार्तियुतोऽनिमित्तत: ।

       प्रशाम्यति प्रोन्नमति प्रपीडितो दिवाबली च श्वयथु: समीरणात्‌ ॥१२॥

       मृदु: सगन्धोऽसितपीतरागवान्‌

       भ्रमज्वरस्वेदतृषामदान्वित: ।

       य उष्यते स्पर्शरुगक्षिरागकृत्‌

       स पित्तशोथो भृशदाहपाकवान्‌ ॥१३॥

       गुरु: स्थिर: पाण्डुररोचकान्वित:

       प्रसेकनिद्रावमिवह्निमान्द्यकृत्‌ ।

       स कृच्छ्रजन्मप्रशमो निपीडितो

       न चोन्नमेद्रात्रिबली कफात्मक: ॥१४॥

       कृशस्य रोगैरबलस्य यो भवेदुपद्रवैर्वा वमिपूर्वकैर्युत: ।

       स हन्ति मर्मानुगतोऽथ राजिमान्‌

       परिस्रवेद्धीनबलस्य सर्वग: ॥१५॥

       अहीनमांसस्य य एकदोषजो

       नवो बलस्थस्य सुख: स साधने ।

       निदानदोषर्तुविपर्ययक्रमैरुपाचरेत्तं बलदोषकालवित्‌ ॥१६॥

       अथामजं लङ्घनपाचनक्रमैर्विशोधनैरुल्बणदोषमादित: ।

       शिरोगतं शीर्षविरेचनैरधो

       विरेचनैरूर्ध्वहरैस्तथोर्ध्वजम्‌ ॥१७॥

       उपाचरेत्‌ स्नेहभवं विरूक्षणै:

       प्रकल्पयेत्‌ स्नेहविधिं च रूक्षजे ।

       विबद्धविट्‌केऽनिलजे निरूहणं

       घृतं तु पित्तानिलजे सतिक्तकम्‌ ॥१८॥

       पयश्च मूर्च्छारतिदाहतर्षिते

       विशोधनीये तु समूत्रमिष्यते ।

       कफोत्थितं क्षारकटूष्णसंयुतै:

       समूत्रतक्रासवयुक्तिभिर्जयेत्‌ ॥१९॥

       ग्राम्याब्जानूपं पिशितमबलं शुष्कशाकं नवान्नं

       गौडं पिष्टान्नं दधि तिलकृतं विज्जलं मद्यमम्लम्‌ ।

       धाना वल्लूरं समशनमथो गुर्वसात्म्यं विदाहि

       स्वप्नं चारात्रौ श्वयथुगदवान्‌ वर्जयेन्मैथुनं च ॥२०॥

       व्योषं त्रिवृत्तिक्तकरोहिणी च

       सायोरजस्का त्रिफलारसेन ।

       पीतं कफोत्थं शमयेत्तु शोफं

       गव्येन मूत्रेण हरीतकी च ॥२१॥

       हरीतकीनागरदेवदारु

       सुखाम्बुयुक्तं सपुनर्नवं वा ।

       सर्वं पिबेत्‌ त्रिष्वपि मूत्रयुक्तं

       स्नातश्च जीर्णे पयसाऽन्नमद्यात्‌ ॥२२॥

       पुनर्नवानागरमुस्तकल्कान्‌

       प्रस्थेन धीर: पयसाऽक्षमात्रान्‌ ।

       मयूरकं मागधिकां समूलां

       सनागरां वा प्रपिबेत्‌ सवाते ॥२३॥

       दन्तीत्रिवृत्‌ त्र्यूषणचित्रकैर्वा

       पय: शृतं दोषहरं पिबेन्ना ।

       द्विप्रस्थमात्रं तु पलार्धिकैस्तैरर्धावशिष्टं पवने सपित्ते ॥२४॥

       सशुण्ठिपीतद्रुरसं प्रयोज्यं

       श्यामोरुबूकोषणसाधितं वा ।

       त्वग्दारुवर्षाभुमहौषधैर्वा

       गुडूचिकानागरदन्तिभिर्वा ॥२५॥

       सप्ताहमौष्ट्रं त्वथवाऽपि मासं

       पय: पिबेद्भोजनवारिवर्जी ।

       गव्यं समूत्रं महिषीपयो वा

       क्षीराशनो मूत्रमथो गवां वा ॥२६॥

       तक्रं पिबेद्वा गुरुभिन्नवर्चा:

       सव्योषसौवर्चलमाक्षिकं च ।

       गुडाभयां वा गुडनागरं वा

       सदोषभिन्नामविबद्धवर्चा: ॥२७॥

      विड्‌वातसङ्गे पयसा रसैर्वा

       प्राग्भक्तमद्यादुरुबूकतैलम्‌ ।

       स्रोतोविबन्धेऽग्निरुचिप्रणाशे

       मद्यान्यरिष्टांश्च पिबेत्‌ सुजातान्‌ ॥२८॥

       गण्डीरभल्लातकचित्रकांश्च

       व्योषं विडङ्गं बृहतीद्वयं च ।

       द्विप्रस्थिकं गोमयपावकेन

       द्रोणे पचेत्‌ कूर्चिकमस्तुनस्तु ॥२९॥

       त्रिभागशेषं च सुपूतशीतं

       द्रोणेन तत्‌ प्राकृतमस्तुना च ।

       सितोपलायाश्च शतेन युक्तं

       लिप्ते घटे चित्रकपिप्पलीनाम्‌ ॥३०॥

       वैहायसे स्थापितमादशाहात्‌

       प्रयोजयंस्तद्विनिहन्ति शोफान्‌ ।

       भगन्दरार्श:क्रिमिकुष्ठमेहान्‌

       वैवर्ण्यकार्श्यानिलहिक्कनं च ॥३१॥

                     इति गण्डीराद्यरिष्ट: ।

       काश्मर्यधात्रीमरिचाभयाक्षद्राक्षाफलानां च सपिप्पलीनाम्‌ ।

       शतं शतं जीर्णगुडात्तुलां च

       संक्षुद्य कुम्भे मधुना प्रलिप्ते ॥३२॥

       सप्ताहमुष्णे द्विगुणं तु शीते

       स्थितं जलद्रोणयुतं पिबेन्ना ।

       शोफान्‌ विबन्धान्‌ कफवातजांश्च

       निहन्त्यरिष्टोऽष्टशतोऽग्निकृच्च ॥३३॥

                     इत्यष्टशतोऽरिष्ट: ।

       पुनर्नवे द्वे च बले सपाठे

       दन्तीं गुडूचीमथ चित्रकं च ।

       निदिग्धिकां च त्रिपलानि पक्त्वा

       द्रोणावशेषे सलिले ततस्तम्‌ ॥३४॥

       पूत्वा रसं द्वे च गुडात्‌ पुराणात्तुले मधुप्रस्थयुतं सुशीतम्‌ ।

       मांस निदध्याद्घृतभाजनस्थं

       पल्ले यवानां परतस्तु मासात्‌ ॥३५॥

       चूर्णीकृतैरर्धपलांशिकैस्तं

       पत्रत्वगेलामरिचाम्बुलोहै: ।

       गन्धान्वितं क्षौद्रघृतप्रदिग्धे

       जीर्णे पिबेद्‌ व्याधिबलं समीक्ष्य ॥३६॥

       हृत्पाण्डुरोगं श्वयथुं प्रवृद्धं

       प्लीहज्वरारोचकमेहगुल्मान्‌ ।

       भगन्दरं षड्‌जठराणि कासं

       श्वासं ग्रहण्यामयकुष्ठकण्डू: ॥३७॥

       शाखानिलं बद्धपुरीषतां च

       हिक्कां किलासं च हलीमकं च ।

       क्षिप्रं जयेद्वर्णबलायुरोजस्तेजोन्वितो मांसरसान्नभोजी ॥३८॥

                           इति पुनर्नवाद्यरिष्ट: ।

       फलत्रिकं दीप्यकचित्रकौ च

       सपिप्पलीलोहरजो विडङ्गम्‌ ।

       चूर्णीकृतं कौडविकं द्विरंशं

       क्षौद्रं पुराणस्य तुलां गुडस्य ॥३९॥

       मासं निदध्याद्घृतभाजनस्थं

       यवेषु तानेव निहन्ति रोगान्‌ ।

       ये चार्शसां पाण्डुविकारीणां च

       प्रोक्ता हिता: शोफिषु तेऽप्यरिष्टा: ॥४०॥

                     इति त्रिफलाद्यरिष्ट: ।

       कृष्णा सपाठा गजपिप्पली च

       निदिग्धिका चित्रकनागरे च ।

       सपिप्पलीमूलरजन्यजाजीमुस्तं च चूर्णं सुखतोयपीतम्‌ ॥४१॥

       हन्यात्‌ त्रिदोषं चिरजं च शोफं

       कल्कश्च भूनिम्बमहौषधस्य ।

       अयोरजस्त्र्यूषणयावशूकचूर्णं च पीतं त्रिफलारसेन ॥४२॥

       क्षारद्वयं स्याल्लवणानि चत्वार्ययोरजो व्योषफलत्रिके च ।

       सपिप्पलीमूलविडङ्गसारं

       मुस्ताजमोदामरदारुबिल्वम्‌ ॥४३॥

       कलिङ्गकाश्चित्रकमूलपाठे

       यष्ट्याह्वयं सातिविषं पलांशम्‌ ।

       सहिङ्गुकर्षं त्वणुशुष्कचूर्णं

       द्रोणं तथा मूलकशुण्ठकानाम्‌ ॥४४॥

       स्याद्भस्मनस्तत्‌ सलिलेन साध्यमालोड्य यावद्धनमप्रदग्धम्‌ ।

       स्त्यानं तत: कोलसमां तु मात्रां

       कृत्वा सुशुष्कां विधिनोपयुञ्ज्यात्‌ ॥४५॥

       प्लीहोदरश्वित्रहलीमकार्श:-

       पाण्ड्‌वामयारोचकशोषशोफान्‌ ।

       विसूचिकागुल्मगराश्मरीश्च

       सश्वासकासा: प्रणुदेत्‌ सकुष्ठा: ॥४६॥

                     इति क्षारगुडिका ।

       प्रयोजयेदार्द्रकनागरं वा

       तुल्यं गुडेनार्धपलाभिवृद्ध्या ।

       मात्रा परं पञ्चपलानि मासं

       जीर्णे पयो यूषरसाश्च भक्तम्‌ ॥४७॥

       गुल्मोदरार्श:श्वयथुप्रमेहाञ्‌

       श्वासप्रतिश्यालसकाविपाकान्‌ ।

       सकामलाशोषमनोविकारान्‌

       कासं कफं चैव जयेत्‌ प्रयोग: ॥४८॥

       रसस्तथैवार्द्रकनागरस्य

       पेयोऽथ जीर्णे पयसाऽन्नमद्यात्‌ ।

       जत्वश्मजं च त्रिफलारसेन

       हन्यात्‌ त्रिदोषं श्वयथुं प्रसह्य ॥४९॥

                           इति शिलाजतुप्रयोग: ।

       द्विपञ्चमूलस्य पचेत्‌ कषाये

       कंसेऽभयानां च शतं गुडस्य ।

       लेहे सुसिद्धेऽथ विनीय चूर्णं

       व्योषं त्रिसौगन्धामुषास्थिते च ॥५०॥

       प्रस्थार्धमात्रं मधुन: सुशीते

       किंचिच्च चूर्णादपि यावशूकात्‌ ।

       एकाभयां प्राश्य ततश्च

 लेहाच्छुक्तिं निहन्ति श्वयथुं प्रवृद्धम्‌ ॥५१॥

       श्वासज्वरारोचकमेहगुल्मप्लीहत्रिदोषोदरपाण्डुरोगान्‌ ।

       कार्श्यामवातावसृगम्लपित्तवैवर्ण्यमूत्रानिलशुक्रदोषान्‌ ॥५२॥

                                  इति कंसहरीतकी ।   

       पटोलमूलामरदारुदन्तीत्रायन्तिपिप्पल्यभयाविशाला: ।

       यष्ट्याह्वयं तिक्तकरोहिणी च

       सचन्दना स्यान्निचुलानि दार्वी ॥५३॥

       कर्षोन्मितैस्तै: क्वथित: कषायो

       घृतेन पेय: कुडवेन युक्त: ।

       वीसर्पदाहज्वरसन्निपाततृष्णाविषाणि श्वयथुं च हन्ति ॥५४॥

       सचित्रकं धान्ययवान्यजाजी

       सौवर्चलं त्र्यूषणवेतसाम्लम्‌ ।

       बिल्वात्‌ फलं दाडिमयावशूकौ

       सपिप्पलीमूलमथापि चव्यम्‌ ॥५५॥

       पिष्ट्वाऽक्षमात्राणि जलाढकेन

       पक्त्वा घृतप्रस्थमथ प्रयुञ्ज्यात्‌ ।

       अर्शांसि गुल्मं श्वयथुं च कृच्छ्रं

       निहन्ति वह्निं च करोति दीप्तम्‌ ॥५६॥

       पिबेद्घृतं वाऽष्टगुणाम्बुसिद्धं

       सचित्रकक्षारमुदारवीर्यम्‌ ।

       कल्याणकं वाऽपि सपञ्चगव्यं

       तिक्तं महद्वाऽप्यथ तिक्तकं वा ॥५७॥

       क्षीरं घटे चित्रककल्कलिप्ते

       दध्यागतं साधु विमथ्य तेन ।

       तज्जं घृतं चित्रकमूलगर्भं

       तक्रेण सिद्धं श्वयथुघ्नमग्र्यम्‌ ॥५८॥

       अर्शोऽतिसारानिलगुल्ममेहांश्चैतन्निहन्त्यग्निबलप्रदं च ।

       तक्रेण चाद्यात्‌ सघृतेन तेन

       भोज्यानि सिद्धामथवा यवागूम्‌ ॥५९॥

                     इति चित्रकघृतम्‌ ।

       जीवन्त्यजाजीशटिपुष्कराह्वै:

       सकारवीचित्रकबिल्वमध्यै: ।

       सयावशूकैर्बदरप्रमाणैर्वृक्षाम्लयुक्ता घृततैलभृष्टा ॥६०॥

       अर्शोऽतिसारानिलगुल्मशोफहृद्रोगमन्दाग्निहिता यवागू: ।

       या पञ्चकोलैर्विधिनैव तेन

       सिद्धा भवेत्‌ सा च समा तयैव ॥६१॥

       कुलत्थयूषश्च सपिप्पलीको

       मौश्च सत्र्यूषणयावशूक: ।

       रसस्तथा विष्किरजाङ्गलानां

       सकूर्मगोधाशिखिशल्लकानाम्‌ ॥६२॥

       सुवर्चला गृञ्जनकं पटोलं

       सवायसीमूलकवेत्रनिम्बम्‌ ।

       शाकार्थिनां शाकमिति प्रशस्तं

       भोज्ये पुराणश्च यव: सशालि: ॥६३॥

       आभ्यन्तरं भेषजमुक्तमेतद्बर्हिर्हितं यच्छृणु तद्यथावत्‌ ।

       स्नेहान्‌ प्रदेहान्‌ परिषेचनानि

       स्वेदांश्च वातप्रबलस्य कुर्यात्‌ ॥६४॥

       शैलेयकुष्ठागुरुदारुकौन्तीत्वक्पद्मकैलाम्बुपलाशमुस्तै: ।

       प्रियङ्गुथौणेयकहेममांसीतालीशपत्रप्लवपत्रधान्यै: ॥६५॥

       श्रीवेष्टकध्यामकपिप्पलीभि:

       स्पृक्कानखैश्चैव यथोपलाभम्‌ ।

       वातान्वितेऽभ्यङ्गमुशन्ति तैलं

      सिद्धं सुपिष्टैरपि च प्रदेहम्‌ ॥६६॥

       जलैश्च वासार्ककरञ्जशिग्रुकाश्मर्यपत्रार्जकजैश्च सिद्धै: ।

       स्विन्नो मृदूष्णै रवितप्ततोयै:

       स्नातश्च गन्धैरनुलेपनीय: ॥६७॥

       सवेतसा: क्षीरवतां द्रुमाणां

       त्वच: समञ्जिष्ठलतामृणाला: ।

       सचन्दना: पद्मकवालकौ च

       पैत्ते प्रदेहस्तु सतैलपाक: ॥६८॥

       आक्तस्य तेनाम्बु रविप्रतप्तं

       सचन्दनं साभयपद्मकं च

       स्नाने हितं क्षीरवतां कषाय:

       क्षीरोदकं चन्दनलेपनं च ॥६९॥

       कफे तु कृष्णासिकतापुराणपिण्याकशिग्रुत्वगुमाप्रलेप: ।

       कुलत्थशुण्ठीजलमूत्रसेकश्चण्डागुरुभ्यामनुलेपनं च ॥७०॥

       बिभीतकानां फलमध्यलेप:

       सर्वेषु दाहार्तिहर: प्रदिष्ट: ।

       यष्ट्याह्वमुस्तै: सकपित्थपत्रै:

       सचन्दनैस्तत्पिडकासु लेप: ॥७१॥

       रास्नावृषार्कत्रिफलाविडङ्गं

       शिग्रुत्वचो मूषिकपर्णिका च

       निम्बार्जकौ व्याघ्रनख: सदूर्वा

       सुवर्चला तिक्तकरोहिणी च ॥७२॥

       सकाकमाची बृहती सकुष्ठा

       पुनर्नवा चित्रकनागरे च ।

       उन्मर्दनं शोफिषु मूत्रपिष्टं

       शस्तस्तथा मूलकतोयसेक: ॥७३॥

       शोफास्तु गात्रावयवाश्रिता ये

       ते स्थानदूष्याकृतिनामभेदात्‌ ।

       अनेकसंख्या: कतिचिच्च तेषां

       निदर्शनार्थं गदतो निबोध ॥७४॥

       दोषास्त्रय: स्वै: कुपिता निदानै:

       कुर्वन्ति शोफं शिरस: सुघोरम्‌ ।

       अन्तर्गले घुर्घुरिकान्वितं च

       शालूकमुच्छ्वासनिरोधकारि ॥७५॥

       गलस्य सन्धौ चिबुके गले च

       सदाहराग: श्वसनासु चोग्र: ।

       शोफो भृशार्तिस्तु बिडालिका स्याद्धन्याद्गले चेद्वलयीकृता सा ॥७६॥

       स्यात्तालुविद्रध्यपि दाहरागपाकान्वितस्तालुनि सा त्रिदोषात्‌ ।

       जिह्वोपरिष्टादुपजिह्विका स्यात्‌ ।

       कफादधस्तादधिजिह्विका च ॥७७॥

       यो दन्तमांसेषु तु रक्तपित्तात्‌

       पाको भवेत्‌ सोपकुश: प्रदिष्ट: ।

       स्याद्दन्तविद्रध्यपि दन्तमांसे

       शोफ: कफाच्छोणितसंचयोत्थ: ॥७८॥

       गलस्य पार्श्वे गलगण्ड एक:

       स्याद्गण्डमाला बहुभिस्तु गण्डै: ।

       साध्या: स्मृता: पीनसपार्श्वशूलकासज्वरच्छर्दियुतास्त्वसाध्या: ॥७९॥

       तेषां सिराकायशिरोविरेका धूम: पुराणस्य घृतस्य पानम्‌ ।

       स्याल्लङ्घनं वक्त्रभवेषु चापि प्रघर्षणं स्यात्‌ कवलग्रहश्च ॥८०॥

       अङ्गैकदेशेष्वनिलादिभि: स्यात्‌

       स्वरूपधारी स्फुरण: सिराभि: ।

       ग्रन्थिर्महन्मांसभवस्त्वनर्तिर्मेदोभव: स्निग्धतमश्चलश्च ॥८१॥

       संशोधिते स्वेदितमश्मकाष्ठै:    

       साङ्गुष्ठदण्डैर्विलयेदपक्वम्‌ ।

       विपाट्य चोद्धृत्य भिषक्‌ सकोशं

       शस्त्रेण दग्ध्वा व्रणवच्चिकित्सेत्‌ ॥८२॥

       अदग्ध ईषत्‌ परिशेषितश्च

       प्रयाति भूयोऽपि शनैर्विवृद्धिम्‌ ।

       तस्मादशेष: कुशलै: समन्ताच्छेद्यो भवेद्वीक्ष्य शरीरदेशान्‌ ॥८३॥

       शेषे कृते पाकवशेन शीर्यात्तत: क्षतोत्थ: प्रसरेद्विसर्प: ।

       उपद्रवं तं प्रविचार्य तज्ज्ञस्तैर्भेषजै: पूर्वतरैर्यथोक्तै: ॥८४॥

       निवारयेदादित एव यत्नाद्विधानवित्‌ स्वस्वविधिं विधाय ।

       तत: क्रमेणास्य यथाविधानं

       व्रणं व्रणज्ञस्त्वरया चिकित्सेत्‌ ॥८५॥

       विवर्जयेत्‌ कुक्ष्युदराश्रितं च

       तथा गले मर्मणि संश्रितं च ।

       स्थूल: खरश्चापि भवेद्विवर्ज्यो

       यश्चापि बालस्थविराबलानाम्‌ ॥८६॥

       ग्रन्थ्यर्बुदानां च यतोऽविशेष:

       प्रदेशहेत्वाकृतिदोषदूष्यै: ।

       ततश्चिकित्सोद्भिषगर्बुदानि

       विधानविग्रन्थिचिकित्सितेन ॥८७॥

       ताम्रा सशूला पिडका भवेद्या

       सा चालजी नाम परिस्रुताग्रा ।

       शोफोऽक्षतश्चर्मनखान्तरे स्यान्मांसास्रदूषी भृशशीघ्रपाक: ॥८८॥

       ज्वरान्विता वङ्‌क्षणकक्षजा या वर्तिर्निरर्ति: कठिनायता च ।

       विदारिका सा कफमारुताभ्यां

       तेषां यथादोषमुपक्रम: स्यात्‌ ॥८९॥

       विस्रावणं पिण्डिकयोपनाह:

       पक्वेषु चैव व्रणवच्चिकित्सा ।

       विस्फोटका: सर्वशरीरगास्तु

       स्फोटा: सरागज्वरतर्षयुक्ता: ॥९०॥

       यज्ञोपवीतप्रतिमा: प्रभूता:

       पित्तानिलाभ्यां जनितास्तु कक्षा: ।

       याश्चापरा: स्यु: पिडका: प्रकीर्णा:

       स्थूलाणुमध्या अपि पित्तजास्ता: ॥९१॥

       क्षुद्रप्रमाणा: पिडका: शरीरे

       सर्वाङ्गगा: सज्वरदाहतृष्णा: ।

       कण्डूयुता: सारुचिसप्रसेका

       रोमान्तिका: पित्तकफात्‌ प्रदिष्टा: ॥९२॥

       या: सर्वगात्रेषु मसूरमात्रा

       मसूरिका: पित्तकफात्‌ प्रदिष्टा: ।

       वीसर्पशान्त्यै विहिता क्रिया या

       तां तेषु कुष्ठे च हितां विदध्यात्‌ ॥९३॥

       ब्रध्नोऽनिलाद्यैर्वृषणे स्वलिङ्गैरन्त्रं निरेति प्रविशेन्मुहुश्च ।

       मूत्रेण पूर्णं मृदु मेदसा चेत्‌

       स्निग्धं च विद्यात्‌ कठिनं च शोथम्‌ ॥९४॥

       विरेचनाभ्यङ्गनिरूहलेपा:

       पक्वेषु चैव व्रणवच्चिकित्सा ।

       स्यान्मूत्रसेक: कफजं विपाट्य

       विशोध्य सीव्येद्‌व्रणवच्च पक्वम्‌ ॥९५॥

       क्रिम्यस्थिसूक्ष्मक्षणनव्यवायप्रवाहणान्युत्कटकाश्वपृष्ठै: ।

       गुदस्य पार्श्वे पिडका भृशार्ति:

       पक्वप्रभिन्ना तु भगन्दर: स्यात्‌ ॥९६॥

       विरेचनं चैषणपाटनं च

       विशुद्धमार्गस्य च तैलदाह: ।

       स्यात्‌ क्षारसूत्रेण सुपाचितेन

       छिन्नस्य चास्य व्रणवच्चिकित्सा ॥९७॥

       जङ्घासु पिण्डीप्रपदोपरिष्टात्‌

       स्याच्छ्लीपदं मांसकफास्रदोषात्‌ ।

       सिराकफघ्नश्च विधि: समग्रस्तत्रेष्यते सर्षपलेपनं च ॥९८॥

       मन्दास्तु पित्तप्रबला: प्रदुष्टा

       दोषा: सुतीव्रं तनुरक्तपाकम्‌ ।

       कुर्वन्ति शोथं ज्वरतर्षयुक्तं

       विसर्पणं जालकगर्दभाख्यम्‌ ॥९९॥

       विलङ्घनं रक्तविमोक्षणं च

       विरूक्षणं कायविशोधनं च ।

       धात्रीप्रयोगाञ्‌ शिशिरान्‌ प्रदेहान्‌

       कुर्यात्‌ सदा जालकगर्दभस्य ॥१००॥

       एवंविधांश्चाप्यपरान्‌ परीक्ष्य

       शोथप्रकाराननिलादिलिङ्गै: ।

       शान्तिं नयेद्दोषहरैर्यथास्वमालेपनच्छेदनभेददाहै: ॥१०१॥

       प्रायोऽभिघातादनिल: सरक्त:

       शोथं सरागं प्रकरोति तत्र ।

       वीसर्पनुन्मारुतरक्तनुच्च

       कार्यं विषघ्नं विषजे च कर्म ॥१०२॥

       तत्र श्लोक:–

       त्रिविधस्य दोषभेदात्‌ सर्वार्धावयवगात्रभेदाच्च।

       श्वयथोर्द्विविधस्य तथा लिङ्गानि चिकित्सितं चोक्तम्‌

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने श्वयथुचिकित्सितं

       नाम द्वादशोऽध्याय: ॥१२॥

Last updated on June 22nd, 2021 at 06:25 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English