Skip to content

29. Vaatas`hon`ita Chikitsaa – Chikitsaa – C”

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

एकोनत्रिंशोऽध्याय: ।

       अथातो वातशोणितचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       हुताग्निहोत्रमासीनमृषिमध्ये पुनर्वसुम्‌ ।

       पृष्टवान्‌ गुरुमेकाग्रमग्निवेशोऽग्निवर्चसम्‌ ॥३॥

       अग्निमारुततुल्यस्य संसर्गस्यानिलासृजो: ।

       हेतुलक्षणभैषज्यान्यथास्मै गुरुरब्रवीत्‌ ॥४॥

       लवणाम्लकटुक्षारस्निग्धोष्णा जीर्णभोजनै: ।

       क्लिन्नशुष्काम्बुजानूपमांसपिण्याकमूलकै: ॥५॥

       कुलत्थमाषनिष्पावशाकादिपललेक्षुभि: ।

       दध्यारनालसौवीरशुक्ततक्रसुरासवै: ॥६॥

       विरुद्धाध्यशनक्रोधदिवास्वप्नप्रजागरै: ।

       प्रायश: सुकुमाराणां मिष्टान्नसुखभोजिनाम्‌ ॥७॥

       अचङ्‌क्रमणशीलानां कुप्यते वातशोणितम्‌ ।

       अभिघातादशुद्ध्या च प्रदुष्टे शोणिते नृणाम्‌ ॥८॥

       कषायकटुतिक्ताल्परूक्षाहारादभोजनात्‌ ।

       हयोष्ट्रयानयानाम्बुक्रीडाप्लवनलङ्घनै: ॥९॥

       उष्णे चात्यध्ववैषम्याद्व्यवायाद्वेगनिग्रहात्‌ ।

       वायुर्विवृद्धो वृद्धेन रक्तेनावारित: पथि ॥१०॥

       कृत्स्नं संदूषयेद्रक्तं तज्ज्ञेयं वातशोणितम्‌ ।

       खुडं वातबलासाख्यमाढ्यवातं च नामभि: ॥११॥

       तस्य स्थानं करौ पादावङ्गुल्य: सर्वसन्धय: ।

       कृत्वाऽऽदौ हस्तपादे तु मूलं देहे विधावति ॥१२॥

       सौक्ष्म्यात्‌ सर्वसरत्वाच्च पवनस्यासृजस्तथा ।

       तद्‌द्रवत्वात्‌ सरत्वाच्च देहं गच्छन्‌ सिरायनै: ॥१३॥

       पर्वस्वभिहतं क्षुब्धं वक्रत्वादवतिष्ठते ।

       स्थितं पित्तादिसंसृष्टं तास्ता: सृजति वेदना: ॥१४॥

       करोति दु:खं तेष्वेव तस्मात्‌ प्रायेण सन्धिषु ।

       भवन्ति वेदनास्तास्ता अत्यर्थं दु:सहा नृणाम्‌ ॥१५॥

       स्वेदोऽत्यर्थं न वा कार्ष्ण्यं स्पर्शाज्ञत्वं क्षतेऽतिरुक्‌ ।   

       सन्धिशैथिल्यमालस्यं सदनं पिडकोद्गम: ॥१६॥

       जानुजङ्घोरुकट्यंसहस्तपादाङ्गसन्धिषु ।

       निस्तोद: स्फुरणं भेदो गुरुत्वं सुप्तिरेव च ॥१७॥

       कण्डू: संधिषु रुग्भूत्वा भूत्वा नश्यति चासकृत्‌ ।

       वैवर्ण्यं मण्डलोत्पत्तिर्वातासृक्‌पूर्वलक्षणम्‌ ॥१८॥

       उत्तानमथ गम्भीरं द्विविधं तत्‌ प्रचक्षते ।

       त्वङ्‌मांसाश्रयमुत्तानं गम्भीरं त्वन्तराश्रयम्‌ ॥१९॥

       कण्डूदाहरुगायामतोदस्फुरणकुञ्चनै: ।

       अन्विता श्यावरक्ता त्वग्बाह्ये ताम्रा तथेष्यते ॥२०॥

       गम्भीरे श्वयथु: स्तब्ध: कठिनोऽन्तर्भृशार्तिमान्‌ ।

       श्यावस्ताम्रोऽथवा दाहतोदस्फुरणपाकवान्‌ ॥२१॥     

       रुग्विदाहान्वितोऽभीक्ष्णं वायु: सन्ध्यस्थिमज्जसु ।

       छिन्दन्निव चरत्यन्तर्वक्रीकुर्वंश्च वेगवान्‌ ॥२२॥

       करोति खञ्जं पङ्गुं वा शरीरे सर्वतश्चरन्‌ ।

       सर्वैर्लिङ्गैश्च विज्ञेयं वातासृगुभयाश्रयम्‌ ॥२३॥

       तत्र वातेऽधिके वा स्याद्रक्ते पित्ते कफेऽपि वा ।

       संसृष्टेषु समस्तेषु यच्च तच्छृणु लक्षणम्‌ ॥२४॥

       विशेषत: सिरायामशूलस्फुरणतोदनम्‌ । 

       शोथस्य कार्ष्ण्यं रोक्ष्यं च श्यावतावृद्धिहानय: ॥२५॥

       धमन्यङ्गुलिसन्धीनां सङ्कोचोऽङ्गग्रहोऽतिरुक्‌ ।

       कुञ्चनस्तम्भने शीतप्रद्वेषश्चानिलेऽधिके ॥२६॥

       श्वयथुर्भृशरुक्‌ तोदस्ताम्रश्चिमिचिमायते ।

       स्निग्धरूक्षै: शमं नैति कण्डूक्लेदान्वितोऽसृजि ॥२७॥

       विदाहो वेदना मूर्च्छा स्वेदस्तृष्णा मदो भ्रम: ।

       राग: पाकश्च भेदश्च शोषश्चोक्तानि पैत्तिके ॥२८॥

       स्तैमित्यं गौरवं स्नेह: सुप्तिर्मन्दा च रुक्‌ कफे ।

       हेतुलक्षणसंसर्गाद्विद्याद्‌द्वन्द्वत्रिदोषजम्‌ ॥२९॥

       एकदोषानुगं साध्यं नवं याप्यं द्विदोषजम्‌ ।

       त्रिदोषजमसाध्यं स्याद्यस्य च स्युरुपद्रवा: ॥३०॥

       अस्वप्नारोचकश्वासमांसकोथशिरोग्रहा: ।

       मूर्च्छायमदरुक्‌तृष्णाज्वरमोहप्रवेपका: ॥३१॥

       हिक्कापाङ्गुल्यवीसर्पपाकतोदभ्रमक्लमा: ।

       अङ्गुलीवक्रता स्फोटा दाहमर्मग्रहार्बुदा: ॥३२॥

       एतैरुपद्रवैर्वर्ज्यं मोहेनैकेन वाऽपि यत्‌ ।

       संप्रस्रावि विवर्णं च स्तब्धमर्बुदकृच्च यत्‌ ॥३३॥

       वर्जयेच्चैव संकोचकरमिन्द्रियतापनम्‌ । 

       अकृत्स्नोपद्रवं याप्यं साध्यं स्यान्निरुपद्रवम्‌ ॥३४॥

       रक्तमार्गं निहन्त्याशु शाखासन्धिषु मारुत: ।

       निविश्यान्योन्यमावार्य वेदनाभिर्हरेदसून्‌ ॥३५॥

       तत्र मुञ्चेदसृक्‌ शृङ्गजलौक:सूच्यलाबुभि: ।

       प्रच्छनैर्वा सिराभिर्वा यथादोषं यथाबलम्‌ ॥३६॥

       रुग्दाहशूलतोदार्तादसृक्‌ स्राव्यं जलौकसा ।

       शृङ्गैस्तुम्बैर्हरेत्‌ सुप्तिकण्डूचिमिचिमायनात्‌ ॥३७॥

       देशोद्देशं व्रजत्‌ स्राव्यं सिराभि: प्रच्छनेन वा ।

       अङ्गग्लानौ न तु स्राव्यं रूक्षे वातोत्तरे च यत्‌ ॥३८॥

       गम्भीरं श्वयथुं स्तम्भं कम्पं स्नायुसिरामयान्‌ ।

       ग्लानिं चापि ससङ्कोचां कुर्याद्वायुरसृक्‌क्षयात्‌ ॥३९॥

       खाञ्ज्यादीन्‌ वातरोगांश्च मृत्युं चात्यवसेचनात्‌ ।

       कुर्यात्तस्मात्‌ प्रमाणेन स्निग्धाद्रक्तं विनिर्हरेत्‌ ॥४०॥

       विरेच्य: स्नेहयित्वाऽऽदौ स्नेहयुक्तैर्विरेचनै: ।

       रूक्षैर्वा मृदुभि: शस्तमसकृद्वस्तिकर्म च ॥४१॥

       सेकाभ्यङ्गप्रदेहान्नस्नेहा: प्रायोऽविदाहिन: ।

       वातरक्ते प्रशस्यन्ते

                     विशेषं तु निबोध मे ॥४२॥

       बाह्यमालेपनाभ्यङ्गपरिषेकोपनाहनै: ।

       विरेकास्थापनस्नेहपानैर्गम्भीरमाचरेत्‌ ॥४३॥

       सर्पिस्तैलवसामज्जापानाभ्यञ्जनबस्तिभि: ।

       सुखोष्णैरुपनाहैश्च वातोत्तरमुपाचरेत्‌ ॥४४॥

       विरेचनैर्घृतक्षीरपानै: सेकै: सबस्तिभि: ।

       शीतैर्निर्वापणैश्चापि रक्तपित्तोत्तरं जयेत्‌ ॥४५॥

       वमनं मृदु नात्यर्थं स्नेहसेकौ विलङ्घनम्‌ ।

       कोष्णा लेपाश्च शस्यन्ते वातरक्ते कफोत्तरे ॥४६॥

       कफवातोत्तरे शीतै: प्रलिप्ते वातशोणिते ।

       दाहशोथरुजाकण्डूविवृद्धि: स्तम्भनाद्भवेत्‌ ॥४७॥

       रक्तपित्तोत्तरे चोष्णैर्दाह: क्लेदोऽवदारणम्‌ ।

       भवेत्तस्माद्भिषग्दोषबलं बुद्‌ध्वाऽऽचरेत्क्रियाम्‌ ॥४८॥

       दिवास्वप्नं ससंतापं व्यायामं मैथुनं तथा ।

       कटूष्णं गुर्वभिष्यन्दि लवणाम्लं च वर्जयेत्‌ ॥४९॥

       पुराणा यवगोधूमनीवारा: शालिषष्टिका: ।

       भोजनार्थं रसार्थं वा विष्किरप्रतुदा हिता: ॥५०॥

       आढक्यश्चणका मुद्गा मसूरा: समकुष्ठका: ।

       यूषार्थं बहुसर्पिष्का: प्रशस्ता वातशोणिते ॥५१॥

       सुनिषण्णकवेत्राग्रकाकमाचीशतावरी- ।

       वास्तुकोपोदिकाशाकं शाकं सौवर्चलं तथा ॥५२॥

       घृतमांसरसैर्भृष्टं शाकसात्म्याय दापयेत्‌ ।

       व्यञ्जनार्थं, तथा गव्यं माहिषाजं पयो हितम्‌ ॥५३॥

       इति संक्षेपत: प्रोक्तं वातरक्तचिकित्सितम्‌ ।

       एतदेव पुन: सर्वं व्यासत: संप्रवक्ष्यते ॥५४॥

       श्रावणीक्षीरकाकोलीजीवकर्षभकै: समै:।

       सिद्धं समधुकै: सर्पि: सक्षीरं वातरक्तनुत्‌॥५५॥

       बलामतिबलां मेदामात्मगुप्तां शतावरीम्‌ ।

       काकोलीं क्षीरकाकोलीं रास्नामृद्धिं च पेषयेत्‌ ॥५६॥

       घृतं चतुर्गुणक्षीरं तै: सिद्धं वातरक्तनुत्‌ ।

       हृत्पाण्डुरोगवीसर्पकामलाज्वरनाशनम्‌ ॥५७॥

       त्रायन्तिकातामलकीद्विकाकोलीशतावरी- ।

       कशेरुकाकषायेण कल्कैरेभि: पचेद्घृतम्‌ ॥५८॥

       दत्त्वा परूषकाद्राक्षाकाश्मर्येक्षुरसान्‌ समान्‌ ।

       पृथग्विदार्या: स्वरसं तथा क्षीरं चतुर्गुणम्‌ ॥५९॥

       एतत्‌ प्रायोगिकं सर्पि: पारूषकमिति स्मृतम्‌ ।

       वातरक्ते क्षते क्षीणे वीसर्पे पैत्तिके ज्वरे ॥६०॥

                           इति पारूषकं घृतम्‌ ।

       द्वे पञ्चमूले वर्षाभूमेरण्डं सपुनर्नवम्‌ ।

       मुद्गपर्णीं महामेदां माषपर्णीं शतावरीम्‌ ॥६१॥

       शङ्खपुष्पीमवाक्पुष्पीं रास्नामतिबलां बलाम्‌ ।

       पृथग्द्विपलिकं कृत्वा जलद्रोणे विपाचयेत्‌ ॥६२॥

       पादशेषे समान्‌ क्षीरधात्रीक्षुच्छागलान्‌ रसान्‌ ।

       घृताढकेन संयोज्य शनैर्मृद्वग्निना पचेत्‌ ॥६३॥

       कल्कानावाप्य मेदे द्वे काश्मर्यफलमुत्पलम्‌ ।

       त्वक्‌क्षीरीं पिप्पलीं द्राक्षां पद्मबीजं पुनर्नवाम्‌ ॥६४॥

       नागरं क्षीरकाकोलीं पद्मकं बृहतीद्वयम्‌ ।

       वीरां शृङ्गाटकं भव्यमुरुमाणं निकोचकम्‌ ॥६५॥

       खर्जूराक्षोटवाताममुञ्जाताभिषुकांस्तथा ।

       एतैर्घृताढके सिद्धे क्षौद्रं शीते प्रदापयेत्‌ ॥६६॥

       सम्यक्‌ सिद्धं च विज्ञाय सुगुप्तं संनिधापयेत्‌ ।

       कृतरक्षाविधिं चौक्षे प्राशयेदक्षसंमितम्‌ ॥६७॥

       पाण्डुरोगं ज्वरं हिक्कां स्वरभेदं भगन्दरम्‌ ।

       पार्श्वशूलं क्षयं कासं प्लीहानं वातशोणितम्‌ ॥६८॥

       क्षतशोषमपस्मारमश्मरीं शर्करां तथा ।

       सर्वाङ्गैकाङ्गरोगांश्च मूत्रसङ्गं च नाशयेत्‌ ॥६९॥

       बलवर्णकरं धन्यं वलीपलितनाशनम्‌ ।

       जीवनीयमिदं सर्पिर्वृष्यं वन्ध्यासुतप्रदम्‌ ॥७०॥

       द्राक्षामधु(धू)कतोयाभ्यां सिद्धं वा ससितोपलम्‌ ।

       पिबेृद्घृतं तथा क्षीरं गुडूचीस्वरसे शृतम्‌ ॥७१॥

       जीवकर्षभकौ मेदामृष्यप्रोक्तां शतावरीम्‌ ।

       मधुकं मधुपर्णीं च काकोलीद्वयमेव  च ॥७२॥

       मुद्गमाषाख्यपर्णिन्यौ दशमूलं पुनर्नवाम्‌ ।

       बलामृताविदारीश्च साश्वगन्धाश्मभेदका: ॥७३॥

       एषां कषायकल्काभ्यां सर्पिस्तैलं च साधयेत्‌ ।

       लाभतश्च वसामज्जधान्वप्रातुदवैष्किरम्‌ ॥७४॥

       चतुर्गुणेन पयसा तत्‌ सिद्धं वातशोणितम्‌ ।

       सर्वदेहाश्रितं हन्ति व्याधीन्‌ घोरांश्च वातजान्‌ ॥७५॥

       स्थिरा श्वदंष्ट्रा बृहती सारिवा सशतावरी ।

       काश्मर्याण्यात्मगुप्ता च वृश्चीरो द्वे बले तथा ॥७६॥    

       एषां क्वाथे चतु:क्षीरं पृथक्‌ तैलं पृथग्घृतम्‌ ।   

       मेदाशतावरीयष्टिजीवन्तीजीवकर्षभै: ॥७७॥

       पक्त्वा मात्रा तत: क्षीरत्रिगुणाऽध्यर्धशर्करा ।

       खजेन मथिता पेया वातरक्ते त्रिदोषजे ॥७८॥

       तैलं पय: शर्करां च पाययेद्वा सुमूर्च्छितम्‌ ।

       सर्पिस्तैलसिताक्षौद्रैर्मिश्रं वाऽपि पिबेत्‌ पय: ॥७९॥

       अंशुमत्या शृत: प्रस्थ: पयसो द्विसितोपल: ।

       पाने प्रशस्यते तद्वत्‌ पिप्पलीनागरै: शृत: ॥८०॥

       बलाशतावलीरास्नादशमूलै: सपीलुभि: ।

       श्यामैरण्डस्थिराभिश्च वातार्तिघ्नं शृतं पय: ॥८१॥

       धारोष्णं मूत्रयुक्तं वा क्षीरं दोषानुलोमनम्‌ ।

       पिबेद्वा सत्रिवृच्चूर्णं पित्तरक्तावृतानिल: ॥८२॥

       क्षीरेणैरण्डतैलं वा प्रयोगेण पिबेन्नर: ।

       बहुदोषो विरेकार्थं जीर्णे क्षीरौदनाशन: ॥८३॥

       कषायमभयानां वा घृतभृष्टं पिबेन्नर: ।

       क्षीरानुपानं त्रिवृताचूर्णं द्राक्षारसेन वा ॥८४॥

       काश्मर्यं त्रिवृतां द्राक्षां त्रिफलां सपरूषकाम्‌ ।

       शृतं पिबेद्विरेकाय लवणक्षौद्रसंयुतम्‌ ॥८५॥

       त्रिफलाया: कषायं वा पिबेत्‌ क्षौद्रेण संयुतम्‌ ।

       धात्रीहरिद्रामुस्तानां कषायं वा कफाधिक: ॥८६॥

       योगैश्च कल्पविहितैरसकृत्तं विरेचयेत्‌ ।

       मृदुभि: स्नेहसंयुक्तैर्ज्ञात्वा वातं मलावृतम्‌ ॥८७॥

       निर्हरेद्वा मलं तस्य सघृतै: क्षीरबस्तिभि: ।

       न हि बस्तिसमं किंचिद्वातरक्तचिकित्सितम्‌ ॥८८॥

       बस्तिवंक्षणपार्श्वोरुपर्वास्थिजठरार्तिषु ।

       उदावर्ते च शस्यन्ते निरूहा: सानुवासना: ॥८९॥

       दद्यात्तैलानि चेमानि बस्तिकर्मणि बुद्धिमान्‌ ।

       नस्याभ्यञ्जनसेकेषु दाहशूलोपशान्तये ॥९०॥

       मधुयष्ट्यास्तुलायास्तु कषाये पादशेषिते ।

       तैलाढकं समक्षीरं पचेत्‌ कल्कै: पलोन्मितै: ॥९१॥

       शतपुष्पावरीमूर्वापयस्यागुरुचन्दनै: ।

       स्थिराहंसपदीमांसीद्विमेदामधुपर्णिभि: ॥९२॥

       काकोलीक्षीरकाकोलीतामलक्यृद्धिपद्मकै: ।

       जीवकर्षभजीवन्तीत्वक्‌पत्रनखवालकै: ॥९३॥

       प्रपौण्डरीकमञ्जिष्ठासारिवैन्द्रीवितुन्नकै: ।

       चतुष्प्रयोगात्तद्धन्ति तैलं मारुतशोणितम्‌ ॥९४॥

       सोपद्रवं साङ्गशूलं सर्वगात्रानुगं तथा ।

       वातासृक्‌पित्तदाहार्तिज्वरघ्नं बलवर्णकृत्‌ ॥९५॥

                           इति मधुपर्ण्यादितैलम्‌ ।

       मधुकस्य शतं द्राक्षा खर्जूराणि परूषकम्‌ ।

       मधूकौदनपाक्यौ च प्रस्थं मुञ्जातकस्य च ॥९६॥

       काश्मर्याढकमित्येतच्चतुर्द्रोणे पचेदपाम्‌ ।

       शेषेऽष्टभागे पूते च तस्मिंस्तैलाढकं पचेत्‌ ॥९७॥

       तथाऽऽमलककाश्मर्यविदारीक्षुरसै: समै: ।

       चतुर्द्रोणेन पयसा कल्कं दत्त्वा पलोन्मितम्‌ ॥९८॥

       कदम्बामलकाक्षोटपद्मबीजकशेरुकम्‌ ।

       शृङ्गाटकं शृङ्गवेरं लवणं पिप्पलीं सिताम्‌ ॥९९।

       जीवनीयैश्च संसिद्धं क्षौद्रप्रस्थेन संसृजेत्‌ ।

       नस्याभ्यञ्जनपानेषु बस्तौ चापि नियोजयेत्‌ ॥१००॥

       वातव्याधिषु सर्वेषु मन्यास्तम्भे हनुग्रहे ।

       सर्वाङ्गैकाङ्गवाते च क्षतक्षीणे क्षतज्वरे ॥१०१॥

       सुकुमारकमित्येतद्वातास्रामयनाशनम्‌ ।

       स्वरवर्णकरं तैलमारोग्यबलपुष्टिदम्‌ ॥१०२॥

                           इति सुकुमारकतैलम्‌ ।

       गुडूचीं मधुकं ह्रस्वं पञ्चमूलं पुनर्नवाम्‌ ।

       रास्नामेरण्डमूलं च जीवनीयानि लाभत: ॥१०३॥

       पलानां शतकैर्भागैर्बलापञ्चशतं तथा ।

       कोलबिल्वयवान्माषान्कुलत्थांश्चाढकोन्मितान्‌ ॥१०४॥

       काश्मर्याणां सुशुष्काणां द्रोणं द्रोणशतेऽम्भसि ।

       साधयेज्जर्जरं धौतं चतुर्द्रोणं च शेषयेत्‌ ॥१०५॥

       तैलद्रोणं पचेत्तेन दत्त्वा पञ्चगुणं पय: ।

       पिष्ट्वा त्रिपलिकं चैव चन्दनोशीरकेशरम्‌ ॥१०६॥

       पत्रैलागुरुकुष्ठानि तगरं मधुयष्टिकाम्‌ ।

       मञ्जिष्ठाष्टपलं चैव तत्‌ सिद्धं सार्वयौगिकम्‌ ॥१०७॥

       वातरक्ते क्षतक्षीणे भारार्ते क्षीणरेतसि ।

       वेपनाक्षेपभग्नानां सर्वाङ्गैकाङ्गरोगिणाम्‌ ॥१०८॥

       योनिदोषमपस्मारमुन्मादं खञ्जपङ्गुताम्‌ ।

       हन्यात्‌ प्रसवनं चैतत्तैलाग्र्यममृताह्वयम्‌ ॥१०९॥

                           इत्यमृताद्यं तैलम्‌ ।

       पद्मवेतसयष्ट्याह्वफेनिलापद्मकोत्पलै: ।

       पृथक्पञ्चपलैर्दर्भबलाचन्दनकिंशुकै: ॥११०॥

       जले शृतै: पचेत्तैलप्रस्थं सौवीरसंमितम्‌ ।

       लोध्रकालीयकोशीरजीवकर्षभकेशरै: ॥१११॥

       मदयन्तीलतापत्रपद्मकेशरपद्मकै: ।

       प्रपौण्डरीककाश्मर्यमांसीमेदाप्रियङ्गुभि: ॥११२॥

       कुङ्कुमस्य पलार्धेन मञ्जिष्ठाया: पलेन च ।

       महापद्ममिदं तैलं वातासृग्ज्वरनाशनम्‌ ॥११३॥

                           इति महापद्मं तैलम्‌ ।

       पद्मकोशीरयष्ट्याह्वरजनीक्वाथसाधितम्‌ ।

       स्यात्‌ पिष्टै: सर्जमञ्जिष्ठावीराकाकोलिचन्दनै: ॥११४॥

       खुड्डाकपद्मकमिदं तैलं वातास्रदाहनुत्‌ ।

                     इति खुड्डाकपद्मकं तैलम्‌ ।

       शतेन यष्टिमधुकात्‌ साध्यं दशगुणं पय: ॥११५॥

       तस्मिंस्तैले चतुर्द्रोणे मधुकस्य पलेन तु ।

       सिद्धं मधुककाश्मर्यरसैर्वा वातरक्तनुत्‌ ॥११६॥

       मधुपर्ण्या: पलं पिष्ट्वा तैलप्रस्थं चतुर्गुणे ।

       क्षीरे साध्यं शतं कृत्वा तदेवं मधुकाच्छते ॥११७॥

       सिद्धं देयं त्रिदोषे स्याद्वातास्रे श्वासकासनुत्‌ ।

       हृत्पाण्डुरोगवीसर्पकामलादाहनाशनम्‌ ॥११८॥

                     इति शतपाकं मधुकतैलम्‌ ।

       बलाकषायकल्काभ्यां तैलं क्षीरसमं पचेत्‌ ।

       सहस्रं शतवारं वा वातासृग्वातरोगनुत्‌ ॥११९॥

       रसायनमिदं श्रेष्ठमिन्द्रियाणां प्रसादनम्‌ ।

       जीवनं बृंहणं स्वर्यं शुक्रासृग्दोषनाशनम्‌ ॥१२०॥

              इति सहस्रपाकं शतपाकं वा बलातैलम्‌ ।

       गुडूचीरसदुग्धाभ्यां तैलं द्राक्षारसेन वा ।

       सिद्धं मधुककाश्मर्यरसैर्वा वातरक्तनुत्‌ ॥१२१॥

       आरनालाढके तैलं पादसर्जरसं शृतम्‌ ।

       प्रभूते खजितं तोये ज्वरदाहार्तिनुत्‌ परम्‌ ॥१२२॥

       समधूच्छिष्ठमाञ्जिष्ठं ससर्जरससारिवम्‌ ।

       पिण्डतैलं तदभ्यङ्गाद्वातरक्तरुजापहम्‌ ॥१२३॥

                           इति पिण्डतैलम्‌ ।

       दशमूलशृतं क्षीरं सद्य: शूलनिवारणम्‌ ।

       परिषेकोऽनिलप्राये तद्वत्‌ कोष्णेन सर्पिषा ॥१२४॥

       स्नेहैर्मधुरसिद्धैर्वा चतुर्भि: परिषेचयेत्‌ ।

       स्तम्भाक्षेपकशूलार्तं कोष्णैर्दाहे तु शीतलै: ॥१२५॥

       तद्वद्‌गव्याविकच्छागै: क्षीरैस्तैलविमिश्रितै: ।

       क्वाथैर्वा जीवनीयानां पञ्चमूलस्य वा भिषक्‌ ॥१२६॥

       द्राक्षेक्षुरसमद्यानि दधिमस्त्वम्लकाञ्जिकम्‌ ।

       सेकार्थे तण्डुलक्षौद्रशर्कराम्बु च शस्यते ॥१२७॥

       कुमुदोत्पलपद्माद्यैर्मणिहारै: सचन्दनै: ।

       शीततोयानुगैर्दाहे प्रोक्षणं स्पर्शनं हितम्‌ ॥१२८॥

       चन्द्रपादाम्बुसंसिक्ते क्षौमपद्मदलच्छदे ।

       शयने पुलिनस्पर्शशीतमारुतवीजिते ॥१२९॥

       चन्दनार्द्रस्तनकरा: प्रिया नार्य: प्रियंवदा: ।

       स्पर्शशीता: सुखस्पर्शा घ्नन्ति दाहं रुजं क्लमम्‌ ॥१३०॥

       सरागे सरुजे दाहे रक्तं विस्राव्य लेपयेत्‌ ।

       मधुकाश्वत्थत्वङ्‌मांसीवीरोदुम्बरशाद्वलै: ॥१३१॥

       जलजैर्यवचूर्णैर्वा सयष्ट्याह्वपयोघृतै: ।

       सर्पिषा जीवनीयैर्वा पिष्टैर्लेपोऽर्तिदाहनुत्‌ ॥१३२॥

       तिला: प्रियालो मधुकं बिसं मूलं च वेतसात्‌ ।

       आजेन पयसा पिष्ट: प्रलेपो दाहरागनुत्‌ ॥१३३॥

       प्रपौण्डरीकमञ्जिष्ठादार्वीमधुकचन्दनै: ।

       सितोपलैरकासक्तुमसूरोशीरपद्मकै: ॥१३४॥

       लेपो रुग्दाहवीसर्परागशोफनिवारण: ।

       पित्तरक्तोत्तरे त्वेते, लेपान्‌ वातोत्तरे शृणु ॥१३५॥

       वातघ्नै: साधित: स्निग्ध: सक्षीरमुद्गपायस: ।

       तिलसर्षपपिण्डैर्वाऽप्युपनाहो रुजापह: ॥१३६॥

       औदकप्रसहानूपवेशवारा: सुसंस्कृता: । 

       जीवनीयौषधै: स्नेहयुक्ता: स्युरुपनाहने ॥१३७॥

       स्तम्भतोदरुगायामशोथाङ्गग्रहनाशना: ।

       जीवनीयौषधै: सिद्धा सपयस्का वसाऽपि वा ॥१३८॥

       घृतं सहचरान्मूलं जीवन्ती च्छागलं पय: ।

       लेप: पिष्टास्तिलास्तद्वद्भृष्टा: पयसि निर्वृता: ॥१३९॥

       क्षीरपिष्टमुमालेपरेरण्डस्य फलानि च ।

       कुर्याच्छूलनिवृत्त्यर्थं शताह्वामनिलेऽधिके ॥१४०॥

       समूलाग्रच्छदैरण्डक्वाथे द्विप्रास्थिकं पृथक्‌ ।

       घृतं तैलं मज्जा चानूपमृगपक्षिणाम्‌ ॥१४१॥

       कल्कार्थे जीवनीयानि गव्यं क्षीरमथाजकम्‌ ।

       हरिद्रोत्पलकुष्ठैलाशताह्वाश्वहनच्छदान्‌ ॥१४२॥

       बिल्वमात्रान्‌ पृथक्‌ पुष्पं काकुभं चापि साधयेत्‌ ।

       मधूच्छिष्टपलान्यष्टौ दद्याच्छीतेऽवतारिते ॥१४३॥

       शूलेनैषोऽर्दिताङ्गानां लेप: सन्धिगतेऽनिले ।

       वातरक्ते च्युते भग्ने खञ्जे कुब्जे च शस्यते ॥१४४॥

       शोफगौरवकण्ड्‌वाद्यैर्युक्ते त्वस्मिन्‌ कफोत्तरे ।

       मूत्रक्षारसुरापक्वं घृतमभ्यञ्जने हितम्‌ ॥१४५॥

       पद्मकं त्वक्‌ समधुकं सारिवा चेति तैर्घृतम्‌ ।

       सिद्धं समधुशुक्तं स्यात्‌ सेकाभ्यङ्गे कफोत्तरे ॥१४६॥

       क्षारस्तैलं गवां मूत्रं जलं च कटुकै: शृतम्‌ ।

       परिषेके प्रशंसन्ति वातरक्ते कफोत्तरे ॥१४७॥

       लेप: सर्षपनिम्बार्कहिंस्राक्षीरतिलैर्हित: ।

       श्रेष्ठ: सिद्ध: कपित्थत्वग्घृतक्षीरै: ससक्तुभि: ॥१४८॥

       गृहधूमो वचा कुष्ठं शताह्वा रजनीद्वयम्‌ ।

       प्रलेप: शूलनुद्वातरक्ते वातकफोत्तरे ॥१४९॥

       तगरं त्वक्‌ शताह्वैला कुष्ठं मुस्तं हरेणुका ।

       दारु व्याघ्रनखं चाम्लपिष्टं वातकफास्रनुत्‌ ॥१५०॥

       मधुशिग्रोर्हितं तद्वद्बीजं धान्याम्लसंयुतम्‌ ।

       मुहूर्तं लिप्तमम्लैश्च सिञ्चेद्वातकफोत्तरम्‌ ॥१५१॥

       त्रिफलाव्योषपत्रैलात्वक्‌क्षीरीचित्रकं वचाम्‌ ।

       विडङ्गं पिप्पलीमूलं रोमशं वृषकत्वचम्‌ ॥१५२॥

       ऋद्धिं तामलकीं चव्यं समभागानि पेषयेत्‌ ।

       कल्यं लिप्तमयस्पात्रे मध्याह्ने भक्षयेत्तत: ॥१५३॥

       वर्जयेद्दधिशुक्तानि क्षारं वैरोधिकानि च ।

       वातास्रे सर्वदोषेऽपि हितं शूलार्दिते परम्‌ ॥१५४॥

       बुद्‌ध्वा स्थानविशेषांश्च दोषाणां च बलाबलम्‌ ।

       चिकित्सितमिदं कुर्यादूहापोहविकल्पवित्‌ ॥१५५॥

       कुपिते मार्गसंरोधान्मेदसो वा कफस्य वा ।

       अतिवृद्ध्याऽनिले नादौ शस्तं स्नेहनबृंहणम्‌ ॥१५६॥

       व्यायामशोधनारिष्टमूत्रपानैर्विरेचनै: ।

       तक्राभयाप्रयोगैश्च क्षपयेत्‌ कफमेदसी ॥१५७॥

       बोधिवृक्षकषायं तु प्रपिबेन्मधुना सह ।

       वातरक्तं जयत्याशु त्रिदोषमपि दारुणम्‌ ॥१५८॥

       पुराणयवगोधूमसीध्वरिष्टसुरासवै: ।

       शिलाजतुप्रयोगैश्च गुग्गुलोर्माक्षिकस्य च ॥१५९॥

       गम्भीरे रक्तमाक्रान्तं स्याच्चेत्तद्वातवज्जयेत्‌ ।

       पश्चाद्वाते क्रियां कुर्याद्वातरक्तप्रसादनीम्‌ ॥१६०॥

       रक्तपित्तातिवृद्ध्या तु पाकमाशु नियच्छति ।

       भिन्नं स्रवति वा रक्तं विदग्धं पूयमेव वा ॥१६१॥

       तयो: क्रिया विधातव्या भेदशोधनरोपणै: ।

       कुर्यादुपद्रवाणां च क्रियां स्वां स्वाच्चिकित्सितात्‌ ॥१६२॥

       तत्र श्लोका:–

       हेतु: स्थानानि मूलं च यस्मात्‌ प्रायेण सन्धिषु ।

       कुप्यति प्राक्‌ च यद्रूपं द्विविधस्य च लक्षणम्‌ ॥१६३॥

       पृथग्भिन्नस्य लिङ्गं च दोषाधिक्यमुपद्रवा: ।

       साध्यं याप्यमसाध्यं च क्रिया साध्यस्य चाखिला ॥१६४॥

       वातरक्तस्य निर्दिष्टा समासव्यासतस्तथा ।

       महर्षिणाऽग्निवेशाय तथैवावस्थिकी क्रिया ॥१६५॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते

       दृढबलसंपूरिते चिकित्सितस्थाने वातशोणितचिकित्सितं नामैकोनत्रिंशोऽध्याय: ॥२९॥

Last updated on July 1st, 2021 at 09:40 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English