Skip to content

02. Atulyagotreeya S`haareera – S`haareera – C”

चरकसंहिता

शारीरस्थानम्‌ ।

द्वितीयोऽध्याय: ।

      अथातोऽतुल्यगोत्रीयं शारीरं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       अतुल्यगोत्रस्य रज:क्षयान्ते

       रहोविसृष्टं मिथुनीकृतस्य ।

       किं स्याच्चतुष्पात्प्रभवं च षड्‌भ्यो

       यत्‌ स्त्रीषु गर्भत्वमुपैति पुंस: ॥३॥

       शुक्रं तदस्य प्रवदन्ति धीरा

       यद्धीयते गर्भसमुद्भवाय ।

       वाय्वग्निभूम्यब्गुणपादवत्तत्‌

       षड्‌भ्यो रसेभ्य: प्रभवश्च तस्य ॥४॥

       संपूर्णदेह: समये सुखं च

       गर्भ: कथं केन च जायते स्त्री ।

       गर्भं चिराद्विन्दति सप्रजाऽपि

       भूत्वाऽथवा नश्यति केन गर्भ: ॥५॥

       शुक्रासृगात्माशयकालसंपद्‌

       यस्योपचारश्च हितैस्तथाऽन्नै: ।

       गर्भश्च काले च सुखी सुखं च

       संजायते संपरिपूर्णदेह: ॥६॥

       योनिप्रदोषान्मनसोऽभितापाच्छुक्रासृगाहारविहारदोषात्‌ ।

       अकालयोगाद्बलसंक्षयाच्च

       गर्भं चिराद्विन्दति सप्रजाऽपि ॥७॥

       असृङि्‌नरुद्धं पवनेन नार्या

       गर्भं व्यवस्यन्त्यबुधा: कदाचित्‌ ।

       गर्भस्य रूपं हि करोति तस्यास्तदसृगस्रावि विवर्धमानम्‌ ॥८॥

       तदग्निसूर्यश्रमशोकरोगैरुष्णान्नपानैरथवा प्रवृत्तम्‌ ।

       दृष्ट्वाऽसृगेकं न च गर्भसंज्ञं केचिन्नरा भूतहृतं वदन्ति ॥९॥

       ओजोशनानां रजनीचराणामाहारहेतोर्न शरीरमिष्टम्‌ ।

       गर्भं हरेयुर्यदि ते न मातुर्लब्धावकाशा न हरेयुरोज: ॥१०॥

       कन्यां सुतं वा सहितौ पृथग्वा

       सुतौ सुते वा तनयान्‌ बहून्‌ वा ।

       कस्मात्‌ प्रसूते सुचिरेण गर्भमेकोऽभिवृद्धिं च यमेऽभ्युपैति ॥११॥

       रक्तेन कन्यामधिकेन पुत्रं शुक्रेण तेन द्विविधीकृतेन

       बीजेन कन्यां च सुतं च सूते

       यथास्वबीजान्यतराधिकेन ॥१२॥

       शुक्राधिकं द्वैधमुपैति बीजं यस्या: सुतौ सा सहितौ प्रसूते ।     

       रक्ताधिकं वा यदि भेदमेति

       द्विधा सुते सा सहिते प्रसूते ॥१३॥   

       भिनत्ति यावद्बहुधा प्रपन्न:

       शुक्रार्तवं वायुरतिप्रवृद्ध: ।

       तावन्त्यपत्यानि यथाविभागं

       कर्मात्मकान्यस्ववशात्‌ प्रसूते ॥१४॥

       आहारमाप्नोति यदा न गर्भ:

       शोषं समाप्नोति परिस्रुतिं वा ।

       तं स्त्री प्रसूते सुचिरेण गर्भं

       पुष्टो यदा वर्षगणैरपि स्यात्‌ ॥१५॥

       कर्मात्मकत्वाद्विषमांशभेदाच्छुक्रासृजोर्वृद्धिमुपैति कुक्षौ ।

       एकोऽधिको न्यूनतरो द्वितीय

       एवं यमेऽप्यभ्यधिको विशेष: ॥१६॥

       कस्माद् द्विरेता: पवनेन्द्रियो वा

       संस्कारवाही नरनारिषण्डौ ।

       वक्री तथेर्ष्याभिरति: कथं वा

       संजायते वातिकषण्डको वा ॥१७

       बीजात्‌ समांशादुपतप्तबीजात्‌

       स्त्रीपुंसलिङ्गी भवति द्विरेता: ।

       शुक्राशयं गर्भगतस्य हत्वा

       करोति वायु: पवनेन्द्रियत्वम्‌ ॥१८॥

       शुक्राशयद्वारविघट्टनेन

       संस्कारवाहं कुरुतेऽनिलश्च ।

       मन्दाल्पबीजावबलावहर्षौ

       क्लीबौ च हेतुर्विकृतिद्वयस्य ॥१९॥

       मातुर्व्यवायप्रतिघेन वक्री स्याद्बीजदौर्बल्यतया पितुश्च ।

      ईर्ष्याभिभूतावपि मन्दहर्षावीर्ष्यारतेरेव वदन्ति हेतुम्‌ ॥२०॥

       वाय्वग्निदोषाद् वृषणौ तु यस्य

       नाशं गतौ वातिकषण्डक: स: ।

       इत्येवमष्टौ विकृतिप्रकारा:

       कर्मात्मकानामुपलक्षणीया: ॥२१॥

       गर्भस्य सद्योऽनुगतस्य कुक्षौ

       स्त्रीपुंनपुंसामुदरस्थितानाम्‌ ।

       किं लक्षणं ? कारणमिष्यते किं

       सरूपतां येन च यात्यपत्यम्‌ ॥२२॥

       निष्ठीविका गौरवमङ्गसादस्तन्द्राप्रहर्षो हृदये व्यथा च ।

       तृप्तिश्च बीजग्रहणं च योन्यां

       गर्भस्य सद्योऽनुगतस्य लिङ्गम्‌ ॥२३॥

       सव्याङ्गचेष्टा पुरुषार्थिनी स्त्री

       स्त्रीस्वप्नपानाशनशीलचेष्टा ।

       सव्यात्तगर्भा न च वृत्तगर्भा

       सव्यप्रदुग्धा स्त्रियमेव सूते ॥२४॥

       पुत्रं त्वतो लिङ्गविपर्ययेण

       व्यामिश्रलिङ्गा प्रकृतिं तृतीयाम्‌ ।

       गर्भोपपत्तौ तु मन: स्त्रिया यं

       जन्तुं व्रजेत्तत्सदृशं प्रसूते ॥२५॥

       गर्भस्य चत्वारि चतुर्विधानि

       भूतानि मातापितृसंभवानि ।

       आहारजान्यात्मकृतानि चैव

       सर्वस्य सर्वाणि भवन्ति देहे ॥२६॥

       तेषां विशेषाद्बलवन्ति यानि

       भवन्ति मातापितृकर्मजानि ।

       तानि व्यवस्येत्‌ सदृशत्वहेतुं

       सत्त्वं यथानूकमपि व्यवस्येत्‌ ॥२७॥

       कस्मात्‌ प्रजां स्त्री विकृतां प्रसूते

       हीनाधिकाङ्गीं विकलेन्द्रियां वा ।

       देहात्‌ कथं देहमुपैति चान्यमात्मा सदा कैरनुबध्यते च ॥२८॥

       बीजात्मकर्माशयकालदोषैर्मातुस्तथाऽऽहारविहारदोषै: ।

       कुर्वन्ति दोषा विविधानि दुष्टा:

       संस्थानवर्णेन्द्रियवैकृतानि ॥२९॥

       वर्षासु काष्ठाश्मघनाम्बुवेगास्तरो: सरित्स्रोतसि संस्थितस्य ।

       यथैव कुर्युर्विकृतिं तथैव

       गर्भस्य कुक्षौ नियतस्य दोषा: ॥३०॥

       भूतैश्चतुर्भि: सहित: सुसूक्ष्मैर्मनोजवो देहमुपैति देहात्‌ ।

       कर्मात्मकत्वान्न तु तस्य दृश्यं

       दिव्यं विना दर्शनमस्ति रूपम्‌ ॥३१॥

       स सर्वग: सर्वशरीरभृच्च

       स विश्वकर्मा स च विश्वरूप: ।

       स चेतनाधातुरतीन्द्रियश्च

       स नित्ययुक्‌ सानुशय: स एव ॥३२॥

       रसात्ममातापितृसंभवानि

       भूतानि विद्याद्दश षट्‌ च देहे ।

       चत्वारि तत्रात्मनि संश्रितानि

       स्थितस्तथाऽऽत्मा च चतुर्षु तेषु ॥३३॥

       भूतानि मातापितृसंभवानि

       रजश्च शुक्रं च वदन्ति गर्भे ।

       आप्याय्यते शुक्रमसृक्‌ च भूतैर्यैस्तानि भूतानि रसोद्भवानि ॥३४॥

       भूतानि चत्वारि तु कर्मजानि

       यान्यात्मलीनानि विशन्ति गर्भम्‌ ।

       स बीजधर्मा ह्यपरापराणि

       देहान्तराण्यात्मनि याति याति ॥३५॥

       रूपाद्धि रूपप्रभव: प्रसिद्ध:

       कर्मात्मकानां मनसो मनस्त: ।

       भवन्ति ये त्वाकृतिबुद्धिभेदा

       रजस्तमस्तत्र च कर्म हेतु: ॥३६॥

       अतीन्द्रियैस्तैरतिसूक्ष्मरूपैरात्मा कदाचिन्न वियुक्तरूप: ।

       न कर्मणा नैव मनोमतिभ्यां

       न चाप्यहङ्कारविकारदोषै: ॥३७॥

       रजस्तमोभ्यां हि मनोऽनुबद्धं

       ज्ञानं विना तत्र हि सर्वदोषा: ।

       गतिप्रवृत्त्योस्तु निमित्तमुक्तं

       मन: सदोषं बलवच्च कर्म ॥३८॥

       रोगा: कुत: संशमनं किमेषां

       हर्षस्य शोकस्य च किं निमित्तम्‌ ।

       शरीरसत्त्वप्रभवा विकारा:

       कथं न शान्ता: पुनरापतेयु: ॥३९॥

       प्रज्ञापराधो विषमास्तथाऽर्था

       हेतुस्तृतीय: परिणामकाल: ।

       सर्वामयानां त्रिविधा च शान्तिर्ज्ञानार्थकाला: समयोगयुक्ता: ॥४०॥

       धर्म्या: क्रिया हर्षनिमित्तमुक्तास्ततोऽन्यथा शोकवशं नयन्ति ।

       शरीरसत्त्वप्रभवास्तु रोगास्तयोरवृत्त्या न भवन्ति भूय: ॥४१॥

       रूपस्य सत्त्वस्य च सन्ततिर्या

       नोक्तस्तदादिर्नहि सोऽस्ति कश्चित्‌ ।

       तयोरवृत्ति: क्रियते पराभ्यां

       धृतिस्मृतिभ्यां परया धिया च ॥४२॥

       सत्याश्रये वा द्विविधे यथोक्ते

       पूर्वं गदेभ्य: प्रतिकर्म नित्यम्‌ ।

       जितेन्द्रियं नानुपतन्ति रोगास्तत्कालयुक्तं यदि नास्ति दैवम्‌ ॥४३॥

       दैवं पुरा यत्‌ कृतमुच्यते तत्‌

       तत्‌ पौरुषं यत्त्विह कर्म दृष्टम्‌ ।

       प्रवृत्तिहेतुर्विषम: स दृष्टो

       निवृत्तिहेतुर्हि सम: स एव ॥४४॥

       हैमन्तिकं दोषचयं वसन्ते

       प्रवाहयन्‌ ग्रैष्मिकमभ्रकाले ।

       घनात्यये वार्षिकमाशु सम्यक्‌

       प्राप्नोति रोगानृतुजान्न जातु ॥४५॥

       नरो हिताहारविहारसेवी

       समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्त: ।

       दाता सम: सत्यपर: क्षमावानाप्तोपसेवी च भवत्यरोग: ॥४६॥

       मतिर्वच: कर्म सुखानुबन्धं

       सत्त्वं विधेयं विशदा च बुद्धि: ।

       ज्ञानं तपस्तत्परता च योगे

       यस्यास्ति तं नानुपतन्ति रोगा: ॥४७॥

       तत्र श्लोक: ।

       इहाग्निवेशस्य महार्थयुक्तं

       षट्‌त्रिंशकं प्रश्नगणं महर्षि: ।

       अतुल्यगोत्रे भगवान्‌ यथावन्निर्णीतवान्‌ ज्ञानविवर्धनार्थम्‌ ॥४८॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थानेऽतुल्यगोत्रीयं शारीरं नाम

       द्वितीयोऽध्याय: ॥२॥

Last updated on June 10th, 2021 at 09:13 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English