चरकसंहिता
सूत्रस्थानम् ।
सप्तविंशोऽध्याय ।
अथातोऽन्नपानविधिमध्यायं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
इष्टवर्णगन्धरसस्पर्शं विधिविहितमन्नपानं प्राणिनां प्राणिसंज्ञकानां प्राणमाचक्षते कुशला:, प्रत्यक्षफलदर्शनात्; तदिन्धना ह्यन्तरग्ने: स्थिति:; तत् सत्वमूर्जयति तच्छरीरधातुव्यूहबलवर्णेन्द्रियप्रसादकरं यथोक्तमुपसेव्यमानं विपरीतमहिताय संपद्यते ॥३॥
तस्माद्धिताहितावबोधनार्थमन्नपानविधिमखिलेनोपदेक्ष्यामोऽग्निवेश !। तत् स्वभावादुदकं क्लेदयति, लवणं विष्यन्दयति, क्षार: पाचयति, मधु संदधाति, सर्पि: स्नेहयति, क्षीरं जीवयति, मांसं बृंहयति, रस: प्रीणयति, सुरा जर्जरीकरोति, शीधुरवधमति, द्राक्षासवो दीपयति, फाणितमाचिनोति, दधि शोफं जनयति, पिण्याकशाकं ग्लपयति, प्रभूतान्तर्मलो माषसूप:, दृष्टिशुक्रघ्न: क्षार:, प्राय: पित्तलमम्लमन्यत्र दाडिमामलकात्, प्राय: श्लेष्मलं मधुरमन्यत्र मधुन: पुराणाच्च शालिषष्टिकयवगोधूमात्, प्रायस्तिक्तं वातलमवृष्यं चान्यत्र वेत्राग्रामृतापटोलपत्रात्, प्राय: कटुकं वातलमवृष्यं चान्यत्र पिप्पलीविश्वभेषजात् ॥४॥
परमतो वर्गसंग्रहेणाहारद्रव्याण्यनुव्याख्यास्याम: ॥५॥
शूकधान्यशमीधान्यमांसशाकफलाश्रयान् ।
वर्गान् हरितमद्याम्बुगोरसेक्षुविकारिकान् ॥६॥
दश द्वौ चापरौ वर्गौ कृतान्नाहारयोगिनाम् ।
रसवीर्यविपाकैश्च प्रभावैश्च प्रचक्ष्महे ॥७॥
अथ शूकधान्यवर्ग:–
रक्तशालिर्महाशलि: कलम: शकुनाहृत: ।
तूर्णको दीर्घशूकश्च गौर: पाण्डुकलाङ्गुलौ ॥८॥
सुगन्धको लोहवाल: सारिवाख्य: प्रमोदक: ।
पतङ्गस्तपनीयश्च ये चान्ये शालय: शुभा: ॥९॥
शीता रसे विपाके च मधुराश्चाल्पमारुता: ।
बद्धाल्पवर्चस: स्निग्धा बृंहणा: शुक्रमूत्रला: ॥१०॥
रक्तशालिर्वरस्तेषां तृष्णाघ्नस्त्रिमलापह: ।
महांस्तस्यानु कलमस्तस्याप्यनु तत: परे ॥११॥
यवका हायना: पांसुवाप्यनैषधकादय: ।
शालीनां शालय: कुर्वन्त्यनुकारं गुणागुणै: ॥१२॥
शीत: स्निग्धोऽगुरु: स्वादुस्त्रिदोषघ्न: स्थिरात्मक: ।
षष्टिक: प्रवरो गौर: कृष्णगौरस्ततोऽनु च ॥१३॥
वरकोद्दालकौ चीनशारदोज्ज्वलदर्दुरा: ।
गन्धना: कुरुविन्दाश्च षष्टिकाल्पान्तरा गुणै: ॥१४॥
मधुरश्चाम्लपाकश्च व्रीहि: पित्तकरो गुरु: ।
बहुमूत्रपुरीषोष्मा त्रिदोषस्त्वेव पाटल: ॥१५॥
सकोरदूष: श्यामाक: कषायमधुरो लघु: ।
वातल: कफपित्तघ्न: शीत: संग्राहिशोषण: ॥१६
हस्तिश्यामाकनीवारतोयपर्णीगवेधुका: ।
प्रशातिकाम्भ:श्यामाकलौहित्याणुप्रियङ्गव: ॥१७॥
मुकुन्दो झिण्टिगर्मूटी वरुका वरकास्तथा ।
शिबिरोत्कटजूर्णाह्वा: श्यामाकसदृशा गुणै: ॥१८॥
रूक्ष: शीतोऽगुरु: स्वादुर्बहुवातशकृद्यव: ।
स्थैर्यकृत् सकषायश्च बल्य: श्लेष्मविकारनुत् ॥१९॥
रूक्ष: कषायानुरसो मधुर: कफपित्तहा ।
मेद:क्रिमिविषघ्नश्च बल्यो वेणुयवो मत: ॥२०॥
सन्धानकृद्वातहरो गोधूम: स्वादुशीतल: ।
जीवनो बृंहणो वृष्य: स्निग्ध: स्थैर्यकरो गुरु: ॥२१॥
नान्दीमुखी मधूली च मधुरस्निग्धशीतले ।
इत्ययं शूकधान्यानां पूर्वो वर्ग: समाप्यते ॥२२॥
अथ शमीधान्यवर्ग:–
कषायमधुरो रूक्ष: शीत: पाके कटुर्लघु: ।
विशद: श्लेष्मपित्तघ्नो मुद्ग: सूप्योत्तमो मत: ॥२३॥
वृष्य: परं वातहर: स्निग्धोष्णो मधुरो गुरु: ।
बल्यो बहुमल: पुंस्त्वं माष: शीघ्रं ददाति च ॥२४॥
राजमाष: सरो रुच्य: कफशुक्राम्लपित्तनुत् ।
तत्स्वादुर्वातलो रूक्ष: कषायो विशदो गुरु: ॥२५॥
उष्णा: कषाया: पाकेऽम्ला: कफशुक्रानिलापहा: ।
कुलत्था ग्राहिण: कासहिक्काश्वासार्शसां हिता: ॥२६॥
मधुरा मधुरा: पाके ग्राहिणो रूक्षशीतला: ।
मकुष्ठका: प्रशस्यन्ते रक्तपित्तज्वरादिषु ॥२७॥
चणकाश्च मसूराश्च खण्डिका: सहरेणव: ।
लघव: शीतमधुरा: सकषाया विरूक्षणा: ॥२८॥
पित्तश्लेष्मणि शस्यन्ते सूपेष्वालेपनेषु च ।
तेषां मसूर: संग्राही कलायो वातल: परम् ॥२९॥
स्निग्धोष्णो मधुरस्तिक्त: कषाय: कटुकस्तिल: ।
त्वच्य: केश्यश्च बल्यश्च वातघ्न: कफपित्तकृत् ॥३०॥
मधुरा: शीतला गुर्व्यो बलघ्न्यो रूक्षणात्मिका: ।
सस्नेहा बलिभिर्भोज्या विविधा: शिम्बिजातय: ॥३१॥
शिम्बी रूक्षा कषाया च कोष्ठे वातप्रकोपिनी ।
न च वृष्या न चक्षुष्या विष्टभ्य च विपच्यते ॥३२॥
आढकी कफपित्तघ्नी वातला, कफवातनुत् ।
अवल्गुज: सैडगजो, निष्पावा वातपित्तला: ॥३३॥
काकाण्डोमा(ला)त्मगुप्तानां माषवत् फलमादिशेत् ।
द्वितीयोऽयं शमीधान्यवर्ग: प्रोक्तो महर्षिणा ॥३४॥
अथ मांसवर्ग:–
गोखराश्वतरोष्ट्राश्वद्वीपिसिंहर्क्षवानरा: ।
वृको व्याघ्रस्तरक्षुश्च बभ्रुमार्जारमूषिका: ॥३५॥
लोपाको जम्बुक: श्येनो वान्तादश्चाषवायसौ ।
शशघ्नी मधुहा भासो गृध्रोलूककुलिङ्गका: ॥३६॥
धूमिका कुररश्चेति प्रसहा मृगपक्षिण: ।
श्वेत: श्यामश्चित्रपृष्ठ: कालक: काकुलीमृग: ॥३७॥
कूर्चिका चिल्लटो भेको गोधा शल्लकगण्डकौ ।
कदली नकुल: श्वाविदिति भूमिशया: स्मृता: ॥३८॥
सृमरश्चमर: खड्गो महिषो गवयो गज: ।
न्यङ्कुर्वराहश्चानूपा मृगा: सर्वे रुरुस्तथा ॥३९॥
कूर्म: कर्कटको मत्स्य: शिशुमारस्तिमिङ्गिल: ।
शुक्तिशङ्खोद्रकुम्भीरचुलुकीमकरादय: ॥४०॥
इति वारिशया: प्रोक्ता वक्ष्यन्ते वारिचारिण: ।
हंस: क्रौञ्चो बलाका च बक: कारण्डव: प्लव: ॥४१॥
शरारि: पुष्कराह्वा केशरी मणितुण्डक: ।
मृणालकण्ठो मद्गुश्च कादम्ब: काकतुण्डक: ॥४२॥
उत्क्रोश: पुण्डरीकाक्षो मेघरावोऽम्बुकुक्कुटी ।
आरा नन्दीमुखी वाटी सुमुखा: सहचारिण: ॥४३॥
रोहिणी कामकाली च सारसो रक्तशीर्षक: ।
चक्रवाकस्तथाऽन्ये च खगा: सन्त्यम्बुचारिण: ॥४४॥
पृषत: शरभो राम: श्वदंष्ट्रो मृगमातृका ।
शशोरणौ कुरङ्गश्च गोकर्ण: कोट्टकारक: ॥४५॥
चारुष्को हरिणैणौ च शम्बर: कालपुच्छक: ।
ऋष्यश्च वरपोतश्च विज्ञेया जाङ्गला मृगा: ॥४६॥
लावो वर्तीरकश्चैव वार्तीक: सकपिञ्जल: ।
चकोरश्चोपचक्रश्च कुक्कुभो रक्तवर्त्मक: ॥४७॥
लावाद्या विष्किरास्त्वेते वक्ष्यन्ते वर्तकादय: ।
वर्तको वर्तिका चैव बर्ही तित्तिरिकुक्कुटौ ॥४८॥
कङ्कशारपदेन्द्राभगोनर्दगिरिवर्तका: ।
क्रकरोऽवकरश्चैव वारडश्चेति विष्किरा: ॥४९॥
शतपत्रो भृङ्गराज: कोयष्टिर्जीवजीवक: ।
कैरात: कोकिलोऽत्यूहो गोपापुत्र: प्रियात्मज: ॥५०॥
लट्टा लट्ट(टू)षको बभ्रुर्वटहा डिण्डिमानक: ।
जटी दुन्दुभिपाक्कारलोहपृष्ठकुलिङ्गका: ॥५१॥
कपोतशुकशारङ्गाश्चिरटीकङ्कुयष्टिका: ।
सारिका कलविङ्कश्च चटकोऽङ्गारचूडक: ॥५२॥
पारावत: पाण्ड(न)विक इत्युक्ता: प्रतुदा द्विजा: ।
प्रसह्य भक्षयन्तीति प्रसहास्तेन संज्ञिता: ॥५३॥
भूशया बिलवासित्वादानूपानूपसंश्रयात् ।
जले निवासाज्जलजा जलेचर्याज्जलेचरा: ॥५४॥
स्थलजा जाङ्गला: प्रोक्ता मृगा जाङ्गलचारिण: ।
विकीर्य विष्किराश्चेति प्रतुद्य प्रतुदा: स्मृता: ॥५५॥
योनिरष्टविधा त्वेषा मांसानां परिकीर्तिता ।
प्रसहा भूशयानूपवारिजा वारिचारिण: ॥५६॥
गुरूष्णस्निग्धमधुरा बलोपचयवर्धना: ।
वृष्या: परं वातहरा: कफपित्तविवर्धना: ॥५७॥
हिता व्यायामनित्येभ्यो नरा दीप्ताग्नयश्च ये ।
प्रसहानां विशेषेण मांसं मांसाशिनां भिषक् ॥५८॥
जीर्णार्शोग्रहणीदोषशोषार्तानां प्रयोजयेत् ।
लावाद्यो वैष्किरो वर्ग: प्रतुदा जाङ्गला मृगा: ॥५९॥
लघव: शीतमधुरा: सकषाया हिता नृणाम् ।
पित्तोत्तरे वातमध्ये सन्निपाते कफानुगे ॥६०॥
विष्किरा वर्तकाद्यास्तु प्रसहाल्पान्तरा गुणै: ।
नातिशीतगुरुस्निग्धं मांसमाजमदोषलम् ॥६१॥
शरीरधातुसामान्यादनभिष्यन्दि बृंहणम् ।
मांसं मधुरशीतत्वाद्गुरु बृंहणमाविकम् ॥६२॥
योनावजाविके मिश्रगोचरत्वादनिश्चिते ।
सामान्येनोपदिष्टानां मांसानां स्वगुणै: पृथक् ॥६३॥
केषांचिद्गुणवैशेष्याद्विशेष उपदेक्ष्यते ।
दर्शनश्रोत्रमेधाग्निवयोवर्णस्वरायुषाम् ॥६४॥
बर्ही हिततमो बल्यो वातघ्नो मांसशुक्रल: ।
गुरूष्णस्निग्धमधुरा: स्वरवर्णबलप्रदा: ॥६५॥
बृंहणा: शुक्रलाश्चोक्ता हंसा मारुतनाशना: ।
स्निग्धाश्चोष्णाश्च वृष्याश्च बृंहणा: स्वरबोधना: ॥६६॥
बल्या: परं वातहरा: स्वेदनाश्चरणायुधा: ।
गुरूष्णो मधुरो नातिधन्वानूपनिषेवणात् ॥६७॥
तित्तिरि: संजयेच्छीघ्रं त्रीन् दोषाननिलोल्बणान् ।
पित्तश्लेष्मविकारेषु सरक्तेषु कपिञ्जला: ॥६८॥
मन्दवातेषु शस्यन्ते शैत्यमाधुर्यलाघवात् ।
लावा: कषायमधुरा लघवोऽग्निविवर्धना: ॥६९॥
सन्निपातप्रशमना: कटुकाश्च विपाकत: ।
गोधा विपाके मधुरा कषायकटुका रसे ॥७०॥
वातपित्तप्रशमनी बृंहणी बलवर्धनी ।
शल्लको मधुराम्लश्च विपाके कटुक: स्मृत: ॥७१॥
वातपित्तकफघ्नश्च कासश्वासहरस्तथा ।
कषायविशदा: शीता रक्तपित्तनिबर्हणा: ॥७२॥
विपाके मधुराश्चैव कपोता गृहवासिन: ।
तेभ्यो लघुतरा: किंचित् कपोता वनवासिन: ॥७३॥
शीता: संग्राहिणश्चैव स्वल्पमूत्रकराश्च ते ।
शुकमांसं कषायाम्लं विपाके रूक्षशीतलम् ॥७४॥
शोषकासक्षयहितं संग्राहि लघु दीपनम् ।
चटका मधुरा: स्निग्धा बलशुक्रविवर्धना: ॥७५॥
सन्निपातप्रशमना: शमना मारुतस्य च ।
कषायो विशदो रूक्ष: शीत: पाके कटुर्लघु: ॥७६॥
शश: स्वादु: प्रशस्तश्च संनिपातेऽनिलावरे ।
मधुरा मधुरा: पाके त्रिदोषशमना: शिवा: ॥७७।
लघवो बद्धविण्मूत्रा शीताश्चैणा: प्रकीर्तिता: ।
स्नेहनं बृंहणं वृष्यं श्रमघ्नमनिलापहम् ॥७८॥
वराहपिशितं बल्यं रोचनं स्वेदनं गुरु ।
गव्यं केवलवातेषु पीनसे विषमज्वरे ॥७९॥
शुष्ककासश्रमात्यग्निमांसक्षयहितं च तत् ।
स्निग्धोष्णं मधुरं वृष्यं माहिषं गुरु तर्पणम् ॥८०॥
दाढर्यं बृहत्त्वमुत्साहं स्वप्नं च जनयत्यपि ।
गुरूष्णा मधुरा बल्या बृंहणा: पवनापहा: ॥८१॥
मत्स्या: स्निग्धाश्च वृष्याश्च बहुदोषा: प्रकीर्तिता: ।
शैवालशष्पभोजित्वात्स्वप्नस्य च विवर्जनात् ॥८२॥
रोहितो दीपनीयश्च लघुपाको महाबल: ।
वर्ण्यो वातहरो वृष्यश्चक्षुष्यो बलवर्धन: ॥८३॥
मेधास्मृतिकर: पथ्य: शोषघ्न: कूर्म उच्यते ।
खङ्गमांसमभिष्यन्दि बलकृन्मधुरं स्मृतम् ॥८४॥
स्नेहनं बृंहणं वर्ण्यं श्रमघ्नमनिलापहम् ।
धार्तराष्ट्रचकोराणां दक्षाणां शिखिनामपि ॥८५॥
चटकानां च यानि स्युरण्डानि च हितानि च ।
क्षीणरेत:सु कासेषु हृद्रोगेषु क्षतेषु च ॥८६॥
मधुराण्यविदाहीनि सद्योबलकराणि च ।
शरीरबृंहणे नान्यत् खाद्यं मांसाद्विशिष्यते ॥८७॥
इति वर्गस्तृतीयोऽयं मांसानां परिकीर्तित: ।
अथ शाकवर्ग: –
पाठाशुषाशटीशाकं वास्तुकं सुनिषण्णकम् ॥८८॥
विद्याद्ग्राहि त्रिदोषघ्नं भिन्नवर्चस्तु वास्तुकम् ।
त्रिदोषशमनी वृष्या काकमाची रसायनी ॥८९॥
नात्युष्णशीतवीर्या च भेदिनी कुष्ठनाशिनी ।
राजक्षवकशाकं तु त्रिदोषशमनं लघु ॥९०॥
ग्राहि शस्तं विशेषेण ग्रहण्यर्शोविकारिणाम् ।
कालशाकं तु कटुकं दीपनं गरशोफजित् ॥९१॥
लघूष्णं वातलं रूक्षं कालायं शाकमुच्यते ।
दीपनी चोष्णवीर्या च ग्राहिणी कफमारुते ॥९२॥
प्रशस्यतेऽम्लचाङ्गेरी ग्रहण्यर्शोहिता च सा ।
मधुरा मधुरा पाके भेदिनी श्लेष्मवर्धनी ॥९३॥
वृष्या स्निग्धा च शीता च मदघ्नी चाप्युपोदिका ।
रूक्षो मदविषघ्नश्च प्रशस्तो रक्तपित्तिनाम् ॥९४॥
मधुरो मधुर: पाके शीतलस्तण्डुलीयक: ।
मण्डूकपर्णी वेत्राग्रं कुचेला वनतिक्तकम् ॥९५॥
कर्कोटकावल्गुजकौ पटोलं शकुलादनी ।
वृषपुष्पाणि शार्ङ्गेष्टा केम्बूकं सकठिल्लकम् ॥९६॥
नाडी कलायं गोजिह्वा वार्ताकं तिलपर्णिका ।
कौलकं कार्कशं नैम्बं शाकं पार्पटकं च यत् ॥९७॥
कफपित्तहरं तिक्तं शीतं कटु विपच्यते ।
सर्वाणि सूप्यशाकानि फञ्जी चिल्ली कुतुम्बक: ॥९८॥
आलुकानि च सर्वाणि सपत्राणि कुटिञ्जरम् ।
शणशाल्मलिपुष्पाणि कर्बुदार: सुवर्चला ॥९९॥
निष्पाव: कोविदारश्च पत्तुरश्चुच्चुपर्णिका ।
कुमारजीवो लोट्टाक: पालङ्कया मारिषस्तथा ॥१००॥
कलम्बनालिकासूर्य: कुसुम्भवृकधूमकौ ।
लक्ष्मणा च प्रपुन्नाडो नलिनीका कुठेरक: ॥१०१॥
लोणिका यवशाकं च कुष्माण्डकमवल्गुजम्
यातुक: शालकल्याणी त्रिपर्णी पीलुपर्णिका ॥१०२॥
शाकं गुरु च रूक्षं प्रायो विष्टभ्य जीर्यति ।
मधुरं शीतवीर्यं च पुरीषस्य च भेदनम् ॥१०३॥
स्विन्नं निष्पीडितरसं स्नेहाढ्यं तत् प्रशस्यते ।
शणस्य कोविदारस्य कर्बुदारस्य शाल्मले: ॥१०४॥
पुष्पं ग्राहि प्रशस्तं च रक्तपित्ते विशेषत: ।
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षपद्मादिपल्लवा: ॥१०५॥
कषाया: स्तम्भना: शीता हिता: पित्तातिसारिणाम् ।
वायुं वत्सादनी हन्यात् कफं गण्डीरचित्रकौ ॥१०६॥
श्रेयसी बिल्वपर्णी च बिल्वपत्रं तु वातनुत् ।
भण्डी शतावरीशाकं बला जीवन्तिकं च यत् ॥१०७॥
पर्वण्या: पर्वपुष्प्याश्च वातपित्तहरं स्मृतम् ।
लघु भिन्नशकृत्तिक्तं लाङ्गलक्युरुबूकयो: १०८॥
तिलवेतसशाकं च शाकं पञ्चाङ्गुलस्य च ।
वातलं कटुतिक्ताम्लमधोमार्गप्रवर्तनम् ॥१०९॥
रूक्षाम्लमुष्णं कौसुम्भं कफघ्नं पित्तवर्धनम् ।
त्रपुसैर्वारुकं स्वादु गुरु विष्टम्भि शीतलम् ॥११०॥
मुखप्रियं च रूक्षं च मूत्रलं त्रपुसं त्वति ।
एर्वारुकं च संपक्वं दाहतृष्णाक्लमार्तिनुत् ॥१११॥
वर्चोभेदीन्यलाबूनि रूक्षशीतगुरूणि च ।
चिर्भटैर्वारुके तद्वद्वर्चोभेदहिते तु ते ॥११२॥
सक्षारं पक्वकूष्माण्डं मधुराम्लं तथा लघु ।
सृष्टमूत्रपुरीषं च सर्वदोषनिबर्हणम् ॥११३॥
केलूटं च कदम्बं च नदीमाषकमैन्दुकम् ।
विशदं गुरु शीतं च समभिष्यन्दि चोच्यते ॥११४॥
उत्पलानि कषायाणि रक्तपित्तहराणि च ।
तथा तालप्रलम्बं स्यादुर:क्षतरुजापहम् ॥११५॥
खर्जूरं तालशस्यं च रक्तपित्तक्षयापहम् ।
तरूटबिसशालूकक्रौञ्चादनकशेरुकम् ॥११६॥
शृङ्गाटकाङ्कालोड्यं च गुरु विष्टम्भि शीतलम् ।
कुमुदोत्पलनालास्तु सपुष्पा: सफला: स्मृता: ॥११७॥
शीता: स्वादुकषायास्तु कफमारुतकोपना: ।
कषायमीषद्विष्टम्भि रक्तपित्तहरं स्मृतम् ॥११८॥
पौष्करं तु भवेद्बीजं मधुरं रसपाकयो: ।
बल्य: शीतो गुरु: स्निग्धस्तर्पणो बृंहणात्मक: ॥११९॥
वातपित्तहर: स्वादुर्वृष्यो मुञ्जातक: परम् ।
जीवनो बृंहणो वृष्य: कण्ठ्य: शस्तो रसायने ॥१२०॥
विदारिकन्दो बल्यश्च मूत्रल: स्वादुशीतल: ।
अम्लिकाया: स्मृत: कन्दो ग्रहण्यर्शोहितो लघु: ॥१२१॥
नात्युष्ण: कफवातघ्नो ग्राही शस्तो मदात्यये ।
त्रिदोषं बद्धविण्मूत्रं सार्षपं शाकमुच्यते ॥१२२॥
(तद्वत् स्याद्रक्तनालस्य रूक्षमम्लं विशेषत: ।)
तद्वत् पिण्डालुकं विद्यात् कन्दत्वाच्च मुखप्रियम् ।
सर्पच्छत्रकवर्ज्यास्तु बह्व्योऽन्याश्छत्रजातय: ॥१२३॥
शीता: पीनसकर्त्र्यश्च मधुरा गुर्व्य एव च ।
चतुर्थ: शाकवर्गोऽयं पत्रकन्दफलाश्रय: ॥१२४॥
अथ फलवर्ग:–
तृष्णादाहज्वरश्वासरक्तपित्तक्षतक्षयान् ।
वातपित्तमुदावर्तं स्वरभेदं मदात्ययम् ॥१२५॥
तिक्तास्यतामास्यशोषं कासं चाशु व्यपोहति ।
मृद्वीका बृंहणी वृष्या मधुरा स्निग्धशीतला ॥१२६॥
मधुरं बृंहणं वृष्यं खर्जूरं गुरु शीतलम् ।
क्षयेऽभिघाते दाहे च वातपित्ते च तद्धितम् ॥१२७॥
तर्पणं बृंहणं फल्गु गुरु विष्टम्भि शीतलम् ।
परूषकं मधूकं च वातपित्ते च शस्यते ॥१२८॥
मधुरं बृंहणं बल्यमाम्रातं तर्पणं गुरु ।
सस्नेहं श्लेष्मलं शीतं वृष्यं विष्टभ्य जीर्यति ॥१२९॥
तालशस्यानि सिद्धानि नारिकेलफलानि च ।
बृंहणस्निग्धशीतानि बल्यानि मधुराणि च ॥१३०॥
मधुराम्लकषायं च विष्टम्भि गुरु शीतलम् ।
पित्तश्लेष्मकरं भव्यं ग्राहि वक्त्रविशोधनम् ॥१३१॥
अम्लं परूषकं द्राक्षा बदराण्यारुकाणि च ।
पित्तश्लेष्मप्रकोपीणि कर्कन्धुनिकुचान्यपि ॥१३२॥
नात्युष्णं गुरु संपक्वं स्वादुप्रायं मुखप्रियम् ।
बृंहणं जीर्यति क्षिप्रं नातिदोषलमारुकम् ॥१३३॥
द्विविधं शीतमुष्णं च मधुरं चाम्लमेव च ।
गुरु पारावतं ज्ञेयमरुच्यत्यग्निनाशनम् ॥१३४॥
भव्यादल्पान्तरगुणं काश्मर्यफलमुच्यते ।
तथैवाल्पान्तरगुणं तूदमम्लं परूषकात् ॥१३५॥
कषायमधुरं टङ्कं वातलं गुरु शीतलम् ।
कपित्थमामं कण्ठघ्नं विषघ्नं ग्राहि वातलम् ॥१३६॥
मधुराम्लकषायत्वात् सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम् ।
परिपक्वं च दोषघ्नं विषघ्नं ग्राहि गुर्वपि ॥१३७॥
बिल्वं तु दुर्जरं पक्वं दोषलं पूतिमारुतम् ।
स्निग्धोष्णतीक्ष्णं तालं दीपनं कफवातजित् ॥१३८॥
रक्तपित्तकरं बालमापूर्णं पित्तवर्धनम् ।
पक्वमाम्रं जयेद्वायुं मांसशुक्रबलप्रदम् ॥१३९॥
कषायमधुरप्रायं गुरु विष्टम्भि शीतलम् ।
जाम्बवं कफपित्तघ्नं ग्राहि वातकरं परम् ॥१४०॥
बदरं मधुरं स्निग्धं भेदनं वातपित्तजित् ।
तच्छुष्कं कफवातघ्नं पित्ते न च विरुध्यते ॥१४१॥
कषायमधुरं शीतं ग्राहि सिम्बि(ञ्चि)तिकाफलम् ।
गाङ्गेरुकी करीरं च बिम्बी तोदनधन्वनम् ॥१४२॥
मधुरं सकषायं च शीतं पित्तकफापहम् ।
संपक्वं पनसं मोचं राजादनफलानि च ॥१४३॥
स्वादूनि सकषायाणि स्निग्धशीतगुरूणि च ।
कषायविशदत्वाच्च सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम् ॥१४४॥
अवदंशक्षमं हृद्यं वातलं लवलीफलम् ।
नीपं शताह्वकं पीलु तृणशून्यं विकङ्कतम् ॥१४५॥
प्राचीनामलकं चैव दोषघ्नं गरहारि च ।
ऐङ्गुदं तिक्तमधुरं स्निग्धोष्णं कफवातजित् ॥१४६॥
तिन्दुकं कफपितघ्नं कषायं मधुरं लघु ।
विद्यादामलके सर्वान् रसांल्लवणवर्जितान् ॥१४७॥
रूक्षं स्वादु कषायाम्लं कफपित्तहरं परम् ।
रसासृङ्मांसमेदोजान्दोषान् हन्ति बिभीतकम् ॥१४८॥
स्वरभेदकफोत्क्लेदपित्तरोगविनाशनम् ।
अम्लं कषायमधुरं वातघ्नं ग्राहि दीपनम् ॥१४९॥
स्निग्धोष्णं दाडिमं हृद्यं कफपित्ताविरोधि च ।
रूक्षाम्लं दाडिमं यत्तु तत् पित्तानिलकोपनम् ॥१५०॥
मधुरं पित्तनुत्तेषां पूर्वं दाडिममुत्तमम् ।
वृक्षाम्लं ग्राहि रूक्षोष्णं वातश्लेष्मणि शस्यते ॥१५१॥
अम्लिकाया: फलं पक्वं तस्मादल्पान्तरं गुणै: ।
गुणैस्तैरेव संयुक्तं भेदनं त्वम्लवेतसम् ॥१५२॥
शूलेऽरुचौ विबन्धे च मन्देऽग्नौ मद्यविप्लवे ।
हिक्काश्वासे च कासे च वम्यां वर्चोगदेषु च ॥१५३॥
वातश्लेष्मसमुत्थेषु सर्वेष्वेवोपदिश्यते ।
केसरं मातुलुङ्गस्य लघु शेषमतोऽन्यथा ॥१५४॥
रोचनो दीपनो हृद्य: सुगन्धिस्त्वग्विवर्जित: ।
कर्चूर: कफवातघ्न: श्वासहिक्कार्शसां हित: ॥१५५॥
मधुरं किंचिदम्लं च हृद्यं भक्तप्ररोचनम् ।
दुर्जरं वातशमनं नागरङ्गफलं गुरु ॥१५६॥
वातामाभिषुकाक्षोटमुकूलकनिकोचका: ।
गुरूष्णस्निग्धमधुरा: सोरुमाणा बलप्रदा: ॥१५७॥
वातघ्ना बृंहणा वृष्या: कफपित्ताभिवर्धना: ।
प्रियालमेषां सदृशं विद्यादौष्ण्यं विना गुणै: ॥१५८॥
श्लेष्मलं मधुरं शीतं श्लेष्मातकफलं गुरु ।
श्लेष्मलं गुरु विष्टम्भि चा्ङ्कोटफलमग्निजित् ॥१५९॥
गुरूष्णं मधुरं रूक्षं केशघ्नं च शमीफलम् ।
विष्टम्भयति कारञ्जं वातश्लेष्माविरोधि च ॥१६०॥
आम्रातकं दन्तशठमम्लं सकरमर्दकम् ।
रक्तपित्तकरं विद्यादैरावतकमेव च ॥१६१॥
वातघ्नं दीपनं चैव वार्ताकं कटु तिक्तकम् ।
वातलं कफपित्तघ्नं विद्यात् पर्पटकीफलम् ॥१६२॥
पित्तश्लेष्मघ्नंमम्लं च वातलं चाक्षिकीफलम् ।
मधुराण्यम्लपाकीनि पित्तश्लेष्महराणि च ॥१६३॥
अश्वथोदुम्बरप्लक्षन्यग्रोधानां फलानि च ।
कषायमधुराम्लानि वातलानि गुरूणि च ॥१६४॥
भल्लातकास्थ्यग्निसमं तन्मांसं स्वादु शीतलम् ।
पञ्चम: फलवर्गोऽयमुक्त: प्रायोपयोगिक: ॥१६५॥
अथ हरितवर्ग:–
रोचनं दीपनं वृष्यमार्द्रकं विश्वभेषजम् ।
वातश्लेष्मविबन्धेषु रसस्तस्योपदिश्यते ॥१६६॥
रोचनो दीपनस्तीक्ष्ण: सुगन्धिर्मुखशोधन: ।
जम्बीर: कफवातघ्न: क्रिमिघ्नो भक्तपाचन: ॥१६७॥
बालं दोषहरं, वृद्धं त्रिदोषं, मारुतापहम् ।
स्निग्धसिद्धं, विशुष्कं तु मूलकं कफवातजित् ॥१६८॥
हिक्काकासविषश्वासपार्श्वशूलविनाशन: ।
पित्तकृत् कफवातघ्न: सुरस: पूतिगन्धहा ॥१६९॥
यवानी चार्जकश्चैव शिग्रुशालेयमृष्टकम् ।
हृद्यान्यास्वादनीयानि पित्तमुत्क्लेशयन्ति च ॥१७०॥
गण्डीरो जलपिप्पल्यस्तुम्बरु: शृङ्गवेरिका ।
तीक्ष्णोष्णकटुरूक्षाणि कफवातहराणि च ॥१७१॥
पुंस्त्वघ्न: कटुरूक्षोष्णो भूस्तृ वक्रशोधन: ।
खराह्वा कफवातघ्नी बस्तिरोगरुजापहा ॥१७२॥
धान्यकं चाजगन्धा च सुमुखश्चेति रोचना: ।
सुगन्धा नातिकटुका दोषानुत्क्लेशयन्ति च ॥१७३॥
ग्राही गृञ्जनकस्तीक्ष्णो वातश्लेष्मार्शसां हित: ।
स्वेदनेऽभ्यवहारे च योजयेत्तमपित्तिनाम् ॥१७४॥
श्लेष्मलो मारुतघ्नश्च पलाण्डुर्न च पित्तनुत् ।
आहारयोगी बल्यश्च गुरुर्वृष्योऽथ रोचन: ॥१७५॥
क्रिमिकुष्ठकिलासघ्नो वातघ्नो गुल्मनाशन: ।
स्निग्धश्चोष्णश्च वृष्यश्च लशुन: कटुको गुरु: ॥१७६॥
शुष्काणि कफवातघ्नान्येतान्येषां फलानि च ।
हरितानामयं चैष षष्ठो वर्ग: समाप्यते ॥१७७॥
अथ मद्यवर्ग:–
प्रकृत्या मद्यमम्लोष्णमम्लं चोक्तं विपाकत: ।
सर्वं सामान्यतस्तस्य विशेष उपदेक्ष्यते ॥१७८॥
कृशानां सक्तमूत्राणां ग्रहण्यर्शोविकारिणाम् ।
सुरा प्रशस्ता वातघ्नी स्तन्यरक्तक्षयेषु च ॥१७९॥
हिक्काश्वासप्रतिश्यायकासवर्चोग्रहारुचौ ।
वम्यानाहविबन्धेषु वातघ्नी मदिरा हित: ॥१८०॥
शूलप्रवाहिकाटोपकफवातार्शसां हित: ।
जगलो ग्राहिरूक्षोष्ण: शोफघ्नो भक्तपाचन: ॥१८१॥
शोषार्शोग्रहणीदोषपाण्डुरोगारुचिज्वरान् ।
हन्त्यरिष्ट: कफकृतान् रोगान्रोचनदीपन: ॥१८२॥
मुखप्रिय: सुखमद: सुगन्धिर्बस्तिरोगनुत् ।
जरणीय: परिणतो हृद्यो वर्ण्यश्च शार्कर: ॥१८३॥
रोचनो दीपनो हृद्य: शोषशोफार्शसां हित:
स्नेहश्लेष्मविकारघ्नो वर्ण्य: पक्वरसो मत: ॥१८४॥
जरणीयो विबन्धघ्न: स्वरवर्णविशोधन: ।
लेखन: शीतरसिको हित: शोफोदरार्शसाम् ॥१८५॥
सृष्टभिन्नशकृद्वातो गौडस्तर्पणदीपन: ।
पाण्डुरोगव्रणहिता दीपनी चाक्षिकी मता ॥१८६॥
सुरासवस्तीव्रमदो वातघ्नो वदनप्रिय: ।
छेदी मध्वासवस्तीक्ष्णो मैरेयो मधुरो गुरु: ॥१८७॥
धातक्याऽभिषुतो हृद्यो रूक्षो रोचनदीपन: ।
माध्वीकवन्न चात्युष्णो मृद्वीकेक्षुरसासव: ॥१८८॥
रोचनं दीपनं हृद्यं बल्यं पित्ताविरोधि च
विबन्धघ्नं कफघ्नं च मधु लघ्वल्पमारुतम् ॥१८९॥
सुरा समण्डा रूक्षोष्णा यवानां वातपित्तला ।
गुर्वी जीर्यति विष्टभ्य श्लेष्मला तु मधूलिका ॥१९०॥
दीपनं जरणीयं च हृत्पाण्डुक्रिमिरोगनुत् ।
ग्रहण्यर्शोहितं भेदि सौवीरकतुषोदकम् ॥१९१॥
दाहज्वरापहं स्पर्शात् पानाद्वातकफापहम् ।
विबन्धघ्नमवस्रंसि दीपनं चाम्लकाञ्जिकम् ॥१९२॥
प्रायशोऽभिनवं मद्यं गुरुदोषसमीरणम् ।
स्रोतसां शोधनं जीर्णं दीपनं लघु रोचनम् ॥१९३॥
हर्षणं प्रीणनं मद्यं भयशोकश्रमापहम् ।
प्रागल्भ्यवीर्यप्रतिभातुष्टिपुष्टिबलप्रदम् ॥१९४॥
सात्त्विकैर्विधिवद्युक्त्या पीतं स्यादमृतं यथा
वर्गोऽयं सप्तमो मद्यमधिकृत्य प्रकीर्तित: ॥१९५॥
अथ जलवर्ग:–
जलमेकविधं सर्वं पतत्यैन्द्रं नभस्तलात् ।
तत् पतत् पतितं चैव देशकालावपेक्षते ॥१९६॥
खात् पतत् सोमवाय्वर्कै: स्पृष्टं कालानुवर्तिभि: ।
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैर्यथासन्नं महीगुणै: ॥१९७॥
शीतं शुचि शिवं मृष्टं विमलं लघु षड्गुणम् ।
प्रकृत्या दिव्यमुदकं, भ्रष्टं पात्रमपेक्षते ॥१९८॥
श्वेते कषायं भवति पाण्डरे स्यात्तु तिक्तकम् ।
कपिले क्षारसंसृष्टमूषरे लवणान्वितम् ॥१९९॥
कटु पर्वतविस्तारे मधुरं कृष्णमृत्तिके ।
एतत् षाड्गुण्यमाख्यातं महीस्थस्य जलस्य हि ॥
तथाऽव्यक्तरसं विद्यादैन्द्रं कारं हिमं च यत् ॥२००॥
यदन्तरीक्षात् पततीन्द्रसृष्टं चोक्तैश्च पात्रै: परिगृह्यतेऽम्भ: ।
तदैन्द्रमित्येव वदन्ति धीरा नरेन्द्रपेयं सलिलं प्रधानम् ॥२०१॥
ईषत्कषायमधुरं सुसूक्ष्मं विशदं लघु ।
अरूक्षमनभिष्यन्दि सर्वं पानीयमुत्तमम् ॥२०२॥
गुर्वभिष्यन्दि पानीयं वार्षिकं मधुरं नवम् ।
तनु लघ्वनभिष्यन्दि प्राय: शरदि वर्षति ॥२०३॥
तत्तु ये सुकुमारा: स्यु: स्निग्धभूयिष्ठभोजना: ।
तेषां भोज्ये च भक्ष्ये च लेह्ये पेये च शस्यते ॥२०४॥
हेमन्ते सलिलं स्निग्धं वृष्यं बलहितं गुरु ।
किंचित्ततो लघुतरं शिशिरे कफवातजित् ॥२०५॥
कषायमधुरं रूक्षं विद्याद्वासन्तिकं जलम् ।
ग्रैष्मिकं त्वनभिष्यन्दि जलमित्येव निश्चय: ।
ऋतावृताविहाख्याता: सर्व एवाम्भसो गुणा: ॥२०६॥
विभ्रान्तेषु तु कालेषु यत् प्रयच्छन्ति तोयदा: ।
सलिलं तत्तु दोषाय युज्यते नात्र संशय: ॥२०७॥
राजभी राजमात्रैश्च सुकुमारैश्च मानवै: ।
सुगृहीता: शरद्याप: प्रयोक्तव्या विशेषत: ॥२०८॥
नद्य: पाषाणविच्छिन्नविक्षुब्धाभिहतोदका: ।
हिमवत्प्रभवा: पथ्या: पुण्या देवर्षिसेविता: ॥२०९॥
नद्य: पाषाणसिकतावाहिन्यो विमलोदका: ।
मलयप्रभवा याश्च जलं तास्वमृतोपमम् ॥२१०॥
पश्चिमाभिमुखा याश्च पथ्यास्ता निर्मलोदका: ।
प्रायो मृदुवहा गुर्व्यो याश्च पूर्वसमुद्रगा: ॥२११॥
पारियात्रभवा याश्च विन्ध्यसह्यभवाश्च या: ।
शिरोहृद्रोगकुष्ठानां ता हेतु: श्लीपदस्य च ॥२१२॥
वसुधाकीटसर्पाखुमलसंदूषितोदका: ।
वर्षाजलवहा नद्य: सर्वदोषसमीरणा: ॥२१३॥
वापीकूपतडागोत्ससर:प्रस्रवणादिषु ।
आनूपशैलधन्वानां गुणदोषैर्विभावयेत् ॥२१४॥
पिच्छिलं क्रिमिलं क्लिन्नं पर्णशैवालकर्दमै: ।
विवर्णं विरसं सान्द्रं दुर्गन्धं न हितं जलम् ॥२१५॥
विस्रं त्रिदोषं लवणमम्बु यद्वरुणालयम् ।
इत्यम्बुवर्ग: प्रोक्तोऽयमष्टम: सुविनिश्चित: ॥२१६॥
अथ गोरसवर्ग:–
स्वादु शीतं मृदु स्निग्धं बहलं श्लक्ष्णपिच्छिलम् ।
गुरु मन्दं प्रसन्नं च गव्यं दशगुणं पय: ॥२१७॥
तदेवंगुणमेवौज: सामान्यादभिवर्धयेत् ।
प्रवरं जीवनीयानां क्षीरमुक्तं रसायनम् ॥२१८॥
महिषीणां गुरुतरं गव्याच्छीततरं पय: ।
स्नेहान्यूनमनिद्राय हितमत्यग्नये च तत् ॥२१९॥
रूक्षोष्णं क्षीरमुष्ट्रीणामीषत्सलवणं लघु ।
शस्तं वातकफानाहक्रिमिशोफोदरार्शसाम् ॥२२०॥
बल्यं स्थैर्यकरं सर्वमुष्णं चैकशफं पय: ।
साम्लं सलवणं रूक्षं शाखावातहरं लघु ॥२२१॥
छागं कषायमधुरं शीत ग्राहि पयो लघु:।
रक्तपित्तातिसारघ्नं क्षयकासज्वरापहम् ॥२२२॥
हिक्काश्वासकरं तूष्णं पित्तश्लेष्मलमाविकम् ।
हस्तिनीनां पयो बल्यं गुरु स्थैर्यकरं परम् ॥२२३॥
जीवनं बृंहणं सात्म्यं स्नेहनं मानुषं पय: ।
नावनं रक्तपित्ते च तर्पणं चाक्षिशूलिनाम् ॥२२४॥
रोचनं दीपनं वृष्यं स्नेहनं बलवर्धनम् ।
पाकेऽम्लमुष्णं वातघ्नं मङ्गल्यं बृंहणं दधि ॥२२५॥
पीनसे चातिसारे च शीतके विषमज्वरे ।
अरुचौ मूत्रकृच्छ्रे च कार्श्ये च दधि शस्यते ॥२२६॥
शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गर्हितम् ।
रक्तपित्तकफोत्थेषु विकारेष्वहितं च तत् ॥२२७॥
त्रिदोषं मन्दकं, जातं वातघ्नं दधि, शुक्रल: ।
सर:, श्लेष्मानिलघ्नस्तु मण्ड: स्रोतोविशोधन: ॥२२८॥
शोफार्शोग्रहणीदोषमूत्रग्रहोदरारुचौ ।
स्नेहव्यापदि पाण्डुत्वे तक्रं दद्याद्गरेषु च ॥२२९॥
संग्राहि दीपनं हृद्यं नवनीतं नवोद्धृतम् ।
ग्रहण्यर्शोविकारघ्नमर्दितारुचिनाशनम् ॥२३०॥
स्मृतिबुद्ध्यग्निशुक्रौज:कफमेदोविवर्धनम् ।
वातपित्तविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् ॥२३१॥
सर्वस्नेहोत्तमं शीतं मधुरं रसपाकयो: ।
सहस्रवीर्यं विधिभिर्घृतं कर्मसहस्रकृत् ॥२३२॥
मदापस्मारमूर्च्छायशोषोन्मादगरज्वरान् ।
योनिकर्णशिर:शूलं घृतं जीर्णमपोहति ॥२३३॥
सर्पींष्यजाविमहिषीक्षीरवत् स्वानि निर्दिशेत् ।
पीयूषो मोरटं चैव किलाटा विविधाश्च ये ॥२३४॥
दीप्ताग्नीनामनिद्राणां सर्व एव सुखप्रदा: ।
गुरवस्तर्पणा वृष्या बृंहणा: पवनापहा: ॥२३५॥
विशदा गुरवो रूक्षा ग्राहिणस्तक्रपिण्डका: ।
गोरसानामयं वर्गो नवम: परिकीर्तित: ॥२३६॥
अथेक्षुवर्ग:–
वृष्य: शीत: सर: स्निग्धो बृंहणो मधुरो रस: ।
श्लेष्मलो भक्षितस्येक्षोर्यान्त्रिकस्तु विदह्यते ॥२३७॥
शैत्यात् प्रसादान्माधुर्यात् पौण्ड्रकाद्वंशको वर: ।
प्रभूतक्रिमिमज्जासृङ्मेदोमांसकरो गुड: ॥२३८॥
क्षुद्रो गुडश्चतुर्भागत्रिभागार्धावशेषित: ।
रसो गुरुर्यथापूर्वं धौत: स्वल्पमलो गुड: ॥२३९॥
ततो मत्स्यण्डिकाखण्डशर्करा विमला: परम् ।
यथा यथैषां वैमल्यं भवेच्छैत्यं तथा तथा ॥२४०॥
वृष्या क्षीणक्षतहिता सस्नेहा गुडशर्करा ।
कषायमधुरा शीता सतिक्ता यासशर्करा ॥२४१॥
रूक्षा वम्यतिसारघ्नी च्छेदनी मधुशर्करा ।
तृष्णासृक्पित्तदाहेषु प्रशस्ता: सर्वशर्करा: ॥२४२॥
माक्षिकं भ्रामरं क्षौद्रं पौत्तिकं मधुजातय: ।
माक्षिकं प्रवरं तेषां विशेषाद्भ्रामरं गुरु ॥२४३॥
माक्षिकं तैलवर्णं स्याद्घृतवर्णं तु पौत्तिकम् ।
क्षौद्रं कपिलवर्णं स्याच्छ्वेतं भ्रामरमुच्यते ॥२४४॥
वातलं गुरु शीतं च रक्तपित्तकफापहम् ।
सन्धातृ च्छेदनं रूक्षं कषायं मधुरं मधु ॥२४५॥
हन्यान्मधूष्णमुष्णार्तमथवा सविषान्वयात् ।
गुरुरूक्षकषायत्वाच्छैत्याच्चाल्पं हितं मधु ॥२४६॥
नात: कष्टतमं किंचिन्मध्वामात्तद्धि मानवम् ।
उपक्रमविरोधित्वात् सद्यो हन्याद्यथा विषम् ॥२४७॥
आमे सोष्णा क्रिया कार्या सा मध्वामे विरुध्यते ।
मध्वामं दारुणं तस्मात् सद्यो हन्याद्यथा विषम् ॥२४८॥
नानाद्रव्यात्मकत्वाच्च योगवाहि परं मधु।
इतीक्षुविकृतिप्रायो वर्गोऽयं दशमो मत: ॥२४९॥
अथ कृतान्नवर्ग:–
क्षुत्तृष्णाग्लानिदौर्बल्यकुक्षिरागज्वरापहा ।
स्वेदाग्निजननी पेया वातवर्चोनुलोमनी ॥२५०॥
तर्पणी ग्राहिणी लघ्वी हृद्या चापि विलेपिका ।
मण्डस्तु दीपयत्यग्निं वातं चाप्यनुलोमयेत् ॥२५१॥
मृदूकरोति स्रोतांसि स्वेदं संजनयत्यपि ।
लङ्घितानां विरिक्तानां जीर्णे स्नेहे च तृष्यताम् ॥२५२॥
दीपनत्वाल्लघुत्वाच्च मण्ड: स्यात् प्राणधारण: ।
लाजपेया श्रमघ्नी तु क्षामकण्ठस्य देहिन: ॥२५३॥
तृष्णातीसारशमनो धातुसाम्यकर: शिव: ।
लाजमण्डोऽग्निजननो दाहमूर्च्छानिवारण: ॥२५४॥
मन्दाग्निविषमाग्नीनां बालस्थविरयोषिताम् ।
देयश्च सुकुमाराणां लाजमण्ड:सुसंस्कृत: ॥२५५॥
क्षुत्पिपासापह: पथ्य: शुद्धानां च मलापह: ।
शृत: पिप्पलिशुण्ठीभ्यां युक्तो लाजाम्लदाडिमै: ॥२५६॥
कषायमधुरा: शीता लघवो लाजसक्तव: ।
सुधौत: प्रस्रुत: स्विन्न: संतप्तश्चौदनो लघु: ॥२५७॥
भृष्टतण्डुलमिच्छन्ति गरश्लेष्मामयेष्वपि ।
अधौतोऽप्रस्रुतोऽस्विन्न: शीतश्चाप्योदनो गुरु: ॥२५८॥
मांसशाकवसातैलघृतमज्जफलौदना: ।
बल्या: संतर्पणा हृद्या गुरवो बृंहयन्ति च ॥२५९॥
तद्वन्माषतिलक्षीरमुद्गसंयोगसाधिता: ।
कुल्माषा गुरवो रूक्षा वातला भिन्नवर्चस: ॥२६०॥
स्विन्नभक्ष्यास्तु ये केचित् सौप्यगौधूमयाविका: ।
भिषक् तेषां यथाद्रव्यमादिशेद्गुरुलाघवम् ॥२६१॥
अकृतं कृतयूषं च तनुं सांस्कारिकं रसम् ।
सूपमम्लमनम्लं च गुरुं विद्याद्यथोत्तरम् ॥२६२
सक्तवो वातला रूक्षा बहुवर्चोनुलोमिन: ।
तर्पयन्ति नरं सद्य: पीता: सद्योबलाश्च ते ॥२६३॥
मधुरा लघव: शीता: सक्तव: शालिसंभवा: ।
ग्राहिणो रक्तपित्तघ्नास्तृष्णाच्छर्दिज्वरापहा: ॥२६४॥
हन्याद्व्याधीन् यवापूपो यावको वाट्य एव च ।
उदावर्तप्रतिश्यायकासमेहगलग्रहान् ॥२६५॥
धानासंज्ञास्तु ये भक्ष्या: प्रायस्ते लेखनात्मका: ।
शुष्कत्वात्तर्पणाश्चैव विष्टम्भित्वाच्च दुर्जरा: ॥२६६॥
विरूढधाना शष्कुल्यो मधुक्रोडा: सपिण्डका: ।
पूपा: पूपलिकाद्याश्च गुरव: पैष्टिका: परम् ॥२६७॥
फलमांसवसाशाकपललक्षौद्रसंस्कृता:।
भक्ष्या वृष्याश्च बल्याश्च गुरवो बृंहणात्मका: ॥२६८॥
वेशवारो गुरु: स्निग्धो बलोपचयवर्धन: ।
गुरवस्तर्पणा वृष्या: क्षीरेक्षुरसपूपका: ॥२६९॥
सगुडा: सतिलाश्चैव सक्षीरक्षौद्रशर्करा: ।
भक्ष्या वृष्याश्च बल्याश्च परं तु गुरव: स्मृता: ॥२७०॥
सस्नेहा: स्नेहसिद्धाश्च भक्ष्या विविधलक्षणा: ।
गुरवस्तर्पणा वृष्या हृद्या गौधूमिका मता: ॥२७१॥
संस्काराल्लघव: सन्ति भक्ष्या गौधूमपैष्टिका: ।
धानापर्पटपूपाद्यास्तान् बुद्ध्वा निर्दिशेत्तथा ॥२७२॥
पृथुका गुरवो भृष्टान् भक्षयेदल्पशस्तु तान् ।
यावा विष्टभ्य जीर्यन्ति सरसा भिन्नवर्चस: ॥२७३॥
सूप्यान्नविकृता भक्ष्या वातला रूक्षशीतला: ।
सकटुस्नेहलवणानल्पशो भक्षयेत्तु तान् ॥२७४॥
मृदुपाकाश्च ये भक्ष्या: स्थूलाश्च कठिनाश्च ये ।
गुरवस्ते व्यतिक्रान्तपाका: पुष्टिबलप्रदा: ॥२७५॥
द्रव्यसंयोगसंस्कारं द्रव्यमानं पृथक् तथा ।
भक्ष्याणामादिशेद्बुद्ध्वा यथास्वं गुरुलाघवम् ॥२७६॥
(नानाद्रव्यै: समायुक्त: पक्वामक्लिन्नभर्जितै: ।
विमर्दको गुरुर्हृद्यो वृष्यो बलवतां हित: ॥२७७॥)
रसाला बृंहणी वृष्या स्निग्धा बल्या रुचिप्रदा ।
स्नेहनं तर्पणं हृद्यं वातघ्नं सगुडं दधि ॥२७८॥
द्राक्षाखर्जूरकोलानां गुरु विष्टम्भि पानकम् ।
परूषकाणां क्षौद्रस्य यच्चेक्षुविकृतिं प्रति ॥२७९॥
तेषां कट्वम्लसंयोगान् पानकानां पृथक् पृथक् ।
द्रव्यं मानं च विज्ञाय गुणकर्माणि चादिशेत् ॥२८०॥
कट्वम्लस्वादुलवणा लघवो रागषाडवा: ।
मुखप्रियाश्च हृद्याश्च दीपना भक्तरोचना: ॥२८१॥
आम्रामलकलेहाश्च बृंहणा बलवर्धना: ।
रोचनास्तर्पणाश्चोक्ता: स्नेहमाधुर्यगौरवात् ॥२८२॥
बुद्ध्वा संयोगसंस्कारं द्रव्यमानं च तच्छ्रितम् ।
गुणकर्माणि लेहानां तेषां तेषां तथा वदेत् ॥२८३॥
रक्तपित्तकफोत्क्लेदि शुक्तं वातानुलोमनम् ।
कन्दमूलफलाद्यं च तद्वद्विद्यात्तदासुतम् ॥२८४॥
शिण्डाकी चासुतं चान्यत् कालाम्लं रोचनं लघु ।
विद्याद्वर्गं कृतान्नानामेकादशतमं भिषक् ॥२८५॥
कषायानुरसं स्वादु सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि च ।
पित्तलं बद्धविण्मूत्रं न च श्लेष्माभिवर्धनम् ॥२८६॥
वातघ्नेषूत्तमं बल्यं त्वच्यं मेधाग्निवर्धनम् ।
तैलं संयोगसंस्कारात् सर्वरोगापहं मतम् ॥२८७॥
तैलप्रयोगादजरा निर्विकारा जितश्रमा:।
आसन्नतिबला: संख्ये दैत्याधिपतय: पुरा ॥२८८॥
ऐरण्डतैलं मधुरं गुरु श्लेष्माभिवर्धनम् ।
वातासृग्गुल्महृद्रोगजीर्णज्वरहरं परम् ॥२८९॥
कटुष्णं सार्षपं तैलं रक्तपित्तप्रदूषणम् ।
कफशुक्रानिलहरं कण्डूकोठविनाशनम् ॥२९०॥
प्रियालतैलं मधुरं गुरु श्लेष्माभिवर्धनम् ।
हितमिच्छन्ति नात्यौष्ण्यात्संयोगे वातपित्तयो: ॥२९१॥
आतस्यं मधुराम्लं तु विपाके कटुकं तथा ।
उष्णवीर्यं हितं वाते रक्तपित्तप्रकोपणम् ॥२९२॥
कुसुम्भतैलमुष्णं च विपाके कटुकं गुरु ।
विदाहि च विशेषेण सर्वदोषप्रकोपणम् ॥२९३॥
फलानां यानि चान्यानि तैलान्याहारसंविधौ ।
युज्यन्ते गुणकर्मभ्यां तानि ब्रूयाद्यथाफलम् ॥२९४॥
मधुरो बृंहणो वृष्यो बल्यो मज्जा तथा वसा ।
यथासत्त्वं तु शैत्योष्णे वसामज्ज्ञोर्विनिर्दिशेत् ॥२९५॥
सस्नेहं दीपनं वृष्यमुष्णं वातकफापहम् ।
विपाके मधुरं हृद्यं रोचनं विश्वभेषजम् ॥२९६॥
श्लेष्मला मधुरा चार्द्रा गुर्वी स्निग्धा च पिप्पली ।
सा शुष्का कफवातघ्नी कटूष्णा वृष्यसंमता ॥२९७॥
नात्यर्थमुष्णं मरिचमवृष्यं लघु रोचनम् ।
छेदित्वाच्छोषणत्वाच्च दीपनं कफवातजित् ॥२९८॥
वातश्लेष्मविबन्धघ्नं कटूष्णं दीपनं लघु ।
हिङ्गु शूलप्रशमनं विद्यात् पाचनरोचनम् ॥२९९॥
रोचनं दीपनं वृष्यं चक्षुष्यमविदाहि च ।
त्रिदोषघ्नं समधुरं सैन्धवं लवणोत्तमम् ॥३००॥
सौक्ष्म्यादौष्ण्याल्लघुत्वाच्च सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम् ।
सौवर्चलं विबन्धघ्नं हृद्यमुद्गारशोधि च ॥३०१॥
तैक्ष्ण्यादौष्ण्याद्व्यवायित्वाद्दीपनं शूलनाशनम् ।
ऊर्ध्वं चाधश्च वातानामानुलोम्यकरं बिडम् ॥३०२॥
सतिक्तकटु सक्षारं तीक्ष्णमुत्क्लेदि चौद्भिदम् ।
न काललवणे गन्ध: सौवर्चलगुणाश्च ते ॥३०३॥
सामुद्रकं समधुरं, सतिक्तं कटु पांशुजम् ।
रोचनं लवणं सर्वं पाकि स्रंस्यनिलापहम् ॥३०४॥
हृत्पाण्डुग्रहणीरोगप्लीहानाहगलग्रहान् ।
कासं कफजमर्शांसि यावशूको व्यपोहति ॥३०५॥
तीक्ष्णोष्णो लघुरूक्षश्च क्लेदी पक्ता विदारण: ।
दाहनो दीपनश्छेत्ता सर्व: क्षारोऽग्निसन्निभ: ॥३०६॥
कारवी कुञ्चिकाऽजाजी यवानी धान्यतुम्बुरु ।
रोचनं दीपनं वातकफदौर्गन्ध्यनाशनम् ॥३०७॥
आहारयोगिनां भक्तिनिश्चयो न तु विद्यते ।
समाप्तो द्वादशश्चायं वर्ग आहारयोगिनाम् ॥३०८॥
शूकधान्यं शमीधान्यं समातीतं प्रशस्यते ।
पुराणं प्रायशो रूक्षं प्रायेणाभिनवं गुरु ॥३०९॥
यद्यदागच्छति क्षिप्रं तत्तल्लघुतरं स्मृतम् ।
निस्तुषं युक्तिभृष्टं च सूप्यं लघु विपच्यते ॥३१०॥
मृतं कृशं चातिमेद्यं वृद्धं बालं विषैर्हतम् ।
अगोचरभृतं व्यालसूदितं मांसमुत्सृजेत् ॥३११॥
अतोऽन्यथा हितं मांसं बृंहणं बलवर्धनम् ।
प्रीणन: सर्वभूतानां हृद्यो मांसरस: परम् ॥३१२॥
शुष्यतां व्याधिमुक्तानां कृशानां क्षीणरेतसाम् ।
बलवर्णार्थिनां चैव रसं विद्याद्यथामृतम् ॥ ३१३॥
सर्वरोगप्रशमनं यथास्वं विहितं रसम् ।
विद्यात् स्वर्यं बलकरं वयोबुद्धीन्द्रियायुषाम् ॥३१४॥
व्यायामनित्या: स्त्रीनित्या मद्यनित्याश्च ये नरा: ।
नित्यं मांसरसाहारा नातुरा: स्युर्न दुर्बला: ॥३१५॥
क्रिमिवातातपहतं शुष्कं जीर्णमनार्तवम् ।
शाकं नि:स्नेहसिद्धं च वर्ज्यं यच्चापरिस्रुतम् ॥३१६॥
पुराणमामं संक्लिष्टं क्रिमिव्यालहिमातपै: ।
अदेशकालजं क्लिन्नं यत्स्यात्फलमसाधु तत् ॥३१७॥
हरितानां यथाशाकं निर्देश: साधनादृते ।
मद्याम्बुगोरसादीनां स्वे स्वे वर्गे विनिश्चय: ॥३१८॥
यदाहारगुणै: पानं विपरीतं तदिष्यते ।
अन्नानुपानं धातूनां दृष्टं यन्न विरोधि च ॥३१९॥
आसवानां समुद्दिष्टामशीतिं चतुरुत्तराम् ।
जलं पेयमपेयं च परीक्ष्यानुपिबेद्धितम् ॥३२०॥
स्निग्धोष्णं मारुते शस्तं पित्ते मधुरशीतलम् ।
कफेऽनुपानं रूक्षोष्णं क्षये मांसरस: परम् ॥३२१॥
उपवासाध्वभाष्यस्त्रीमारुतातपकर्मभि: ।
क्लान्तानामनुपानार्थं पय: पथ्यं यथाऽमृतम् ॥३२२॥
सुरा कृशानां पुष्ट्यर्थमनुपानं विधीयते ।
कार्श्यार्थं स्थूलदेहानामनु शस्तं मधूदकम् ॥३२३॥
अल्पाग्नीनामनिद्राणां तन्द्राशोकभयक्लमै: ।
मद्यमांसोचितानां च मद्यमेवानुशस्यते ॥३२४॥
अथानुपानकर्मगुणान् प्रवक्ष्याम:-अनुपानं तर्पयति, प्रीणयति, ऊर्जयति, बृंहयति, पर्याप्तिमभिनिर्वर्तयति,भुक्तमवसादयति, अन्नसङ्घातं भिनत्ति, मार्दवमापादयति, क्लेदयति, जरयति, सुखपरिणामितामाशुव्यवायितां चाहारस्योपजनयतीति ॥३२५॥
भवति चात्र–
अनुपानं हितं युक्तं तर्पयत्याशु मानवम् ।
सुखं पचति चाहारमायुषे च बलाय च ॥३२३॥
नोर्ध्वाङ्गमारुताविष्टा न हिक्काश्वासकासिन: ।
न गीतभाष्याध्ययनप्रसक्ता नोरसि क्षता: ॥३२७॥
पिबेयुरुदकं भुक्त्वा तद्धि कण्ठोरसि स्थितम् ।
स्नेहमाहारजं हत्वा भूयो दोषाय कल्पते ॥३२८॥
अन्नपानैकदेशोऽयमुक्त: प्रायोपयोगिक: ।
द्रव्याणि न हि निर्देष्टुं शक्यं कार्त्स्न्येन नामभि: ॥३२९॥
यथा नानौषधं किंचिद्देशजानां वचो यथा ।
द्रव्यं तत्तत्तथा वाच्यमनुक्तमिह यद्भवेत् ॥३३०॥
चर: शरीरावयवा: स्वभावो धातव: क्रिया ।
लिङ्गं प्रमाणं संस्कारो मात्रा चास्मिन् परीक्ष्यते ॥३३१॥
चरोऽनूपजलाकाशधन्वाद्यो भक्ष्यसंविधि: ।
जलजानूपजाश्चैव जलानूपचराश्च ये ॥३३२॥
गुरुभक्ष्याश्च ये सत्त्वा: सर्वे ते गुरव: स्मृता: ।
लघुभक्ष्यास्तु लघवो धन्वजा धन्वचारिण: ॥३३३॥
शरीरावयवा: सक्थिशिर:स्कन्धादयस्तथा ।
सक्थिमांसाद्गुरु: स्कन्धस्तत: क्रोडस्तत: शिर: ॥३३४॥
वृषणौ चर्म मेढ्रं च श्रोणी वृक्कौ यकृद्गुदम् ।
मांसाद्गुरुतरं विद्याद्यथास्वं मध्यमस्थि च ॥३३५॥
स्वभावाल्लघवो मुद्गास्तथा लावकपिञ्जला: ।
स्वभावाद्गुरवो माषा वराहमहिषास्तथा ॥३३६॥
धातूनां शोणितादीनां गुरुं विद्याद्यथोत्तरम् ।
अलसेभ्यो विशिष्यन्ते प्राणिनो ये बहुक्रिया: ॥३३७॥
गौरवं लिङ्गसामान्ये पुंसां स्त्रीणां तु लाघवम् ।
महाप्रमाणा गुरव: स्वजातौ लघवोऽन्यथा ॥३३८॥
गुरूणां लाघवं विद्यात् संस्कारात् सविपर्ययम् ।
व्रीहेर्लाजा यथा च स्यु: सक्तूनां सिद्धपिण्डिका: ॥३३९॥
अल्पादाने गुरूणां च लघूनां चातिसेवने ।
मात्रा कारणमुद्दिष्टं द्रव्याणां गुरुलाघवे ॥३४०॥
गुरूणामल्पमादेयं लघूना तृप्तिरिष्यते ।
मात्रां द्रव्याण्यपेक्षन्ते मात्रा चाग्निमपेक्षते ॥३४१॥
बलमारोग्यमायुश्च प्राणाश्चाग्नौ प्रतिष्ठिता: ।
अन्नपानेन्धनैाश्चग्निर्ज्वलति व्येति चान्यथा ॥३४२॥
गुरुलाघवचिन्तेयं प्रायेणाल्पबलान् प्रति ।
मन्दक्रियाननारोग्यान् सुकुमारान्सुखोचितान् ॥३४३॥
दीप्ताग्नय: खराहारा: कर्मनित्या महोदरा: ।
ये नरा: प्रति तांश्चिन्त्यं नावश्यं गुरुलाघवम् ॥३४४॥
हिताभिर्जुहुयान्नित्यमन्तरग्निं समाहित: ।
अन्नपानसमिद्भिर्ना मात्राकालौ विचारयन् ॥३४५॥
आहिताग्नि: सदा पथ्यान्यन्तरग्नौ जुहोति य: ।
दिवसे दिवसे ब्रह्म जपत्यथ ददाति च ॥३४६॥
नरं नि:श्रेयसे युक्तं सात्म्यज्ञं पानभोजने ।
भजन्ते नामया: केचिद्भाविनोऽप्यन्तरादृते ॥३४७॥
षड्त्रिंशतं सहस्राणि रात्रीणां हितभोजन: ।
जीवत्यनातुरो जन्तुर्जितात्मा संमत: सताम् ॥३४८॥
प्राणा: प्राणभृतामन्नमन्नं लोकोऽभिधावति ।
वर्ण: प्रसाद: सौस्वर्यं जीवितं प्रतिभा सुखम् ॥३४९॥
तुष्टि: पुष्टिर्बलं मेधा सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम् ।
लौकिकं कर्म यद्वृत्तौ स्वर्गतौ यच्च वैदिकम् ॥३५०॥
कर्मापवर्गे यच्चोक्तं तच्चाप्यन्ने प्रतिष्ठितम् ।
तत्र श्लोक:–
अन्नपानगुणा: साग्र्या वर्गा द्वादश निश्चिता: ॥३५१॥
सगुणान्यनुपानानि गुरुलाघवसंग्रह: ।
अन्नपानविधावुक्तं तत् परीक्ष्यं विशेषत: ॥३५२॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽन्नपानविधिर्नाम सप्तविंशोऽध्याय: ॥२७॥
Last updated on June 15th, 2021 at 09:52 am