Skip to content

03. Bastisootreeya Siddhi – Siddhi – C

चरकसंहिता

सिद्धिस्थानम्‌ ।

तृतीयोऽध्याय: ।

       अथातो बस्तिसूत्रीयां सिद्धिं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       कृतक्षणं शैलवरस्य रम्ये

       स्थितं धनेशायतनस्य पार्श्वे ।

       महर्षिसङ्घैर्वृतमग्निवेश:

      पुनर्वसुं प्राञ्जलिरन्वपृच्छत्‌ ॥३॥

       बस्तिर्नरेभ्य: किमपेक्ष्य दत्त:

       स्यात्‌ सिद्धिमान्‌ किम्मयमस्य नेत्रम्‌ ।

       कीदृक्‌प्रमाणाकृति किङ्गुणं च

       केभ्यश्च किंयोनिगुणश्च बस्ति: ॥४॥

       निरूहकल्प: प्रणिधानमात्रा

       स्नेहस्य का वा शयने विधि: क: ।

       के बस्तय: केषु हिता इतीदं

       श्रुत्वोत्तरं प्राह वचो महर्षि: ॥५॥

       समीक्ष्य दोषौषधदेशकालसात्म्याग्निसत्त्वादिवयोबलानि

       बस्ति: प्रयुक्तो नियतं गुणाय

       स्यात्‌ सर्वकर्माणि च सिद्धिमन्ति ॥६॥

       सुवर्णरूप्यत्रपुताम्ररीतिकांस्यास्थिशस्त्रद्रुमवेणुदन्तै:

       नलैर्विषाणैर्मणिभिश्च तैस्तैर्नेत्राणि कार्याणि

       सु(त्रि)कर्णिकानि ॥७॥

       षड्‌द्वादशाष्टाङ्गुलसंमितानि

       षड्‌विंशतिद्वादशवर्षजानाम्‌ ।

       स्युर्मुद्गकर्कन्धुसतीनवाहिच्छिद्राणि वर्त्याऽपिहितानि चैव ॥८॥

       यथावयोऽङ्गुष्ठकनिष्ठिकाभ्यां

       मूलाग्रयो: स्यु: परिणाहवन्ति ।

       ऋजूनि गोपुच्छसमाकृतीनि

       श्लक्ष्णानि च स्युर्गुडिकामुखानि ॥९॥

       स्यात्‌ कर्णिकैकाऽग्रचतुर्थभागे

       मूलाश्रिते बस्तिनिबन्धने द्वे ।

       जारद्गवो माहिषहारिणौ वा

       स्याच्छौकरो बस्तिरजस्य वाऽपि ॥१०॥

       दृढस्तनुर्नष्टसिरो विगन्ध:

       कषायरक्त: सुमृदु: सुशुद्ध: ।

       नृणां वयो वीक्ष्य यथानुरूपं

       नेत्रेषु योज्यस्तु सुबद्धसूत्र: ॥११॥

       बस्तेरलाभे प्लवजो गलो वा

       स्यादङ्कपाद: सुघन: पटो वा ।

       आस्थापनार्हं पुरुषं विधिज्ञ:

       समीक्ष्य पुण्येऽहनि शुक्लपक्षे ॥१२॥  

       प्रशस्तनक्षत्रमुहूर्तयोगे

       जीर्णान्नमेकाग्रमुपक्रमेत ।

       बलां गुडूचीं त्रिफलां सरास्नां

       द्वे पञ्चमूले च पलोन्मितानि ॥१३॥

       अष्टौ फलान्यर्धतुलां च मांसाच्छागात्‌ पचेदप्सु चतुर्थशेषम्‌ ।

       पूतं यवानीफलबिल्वकुष्ठवचाशताह्वाघनपिप्पलीनाम्‌ ॥१४॥

       कल्कैर्गुडक्षौद्रघृतै: सतैलैर्युतं सुखोष्णैस्तु पिचुप्रमाणै: ।

       गुडात्‌ पलं द्विप्रसृतां तु मात्रां

       स्नेहस्य युक्त्या मधु सैन्धवं च ॥१५॥

       प्रक्षिप्य बस्तौ मथितं खजेन

       सुबद्धमुच्छ्वास्य च निर्वलीकम्‌ ।

       अङ्गुष्ठमध्येन मुखं पिधाय

       नेत्राग्रसंस्थामपनीय वर्तिम्‌ ॥१६॥

       तैलाक्तगात्रं कृतमूत्रविट्‌कं     

       नातिक्षुधार्तं शयने मनुष्यम्‌ ।

       समेऽथवेषन्नतशीर्षके वा

       नात्युच्छ्रिते स्वास्तरणोपपन्ने ॥१७॥

       सव्येन पार्श्वेन सुखं शयानं

       कृत्वर्जुदेहं स्वभुजोपधानम्‌ ।

       सङ्कोच्य सव्येतरदस्य सक्थि

       वामं प्रसार्य प्रणयेत्ततस्तम्‌ ॥१८॥

       स्निग्धे गुदे नेत्रचतुर्थभागं

       स्निग्धं शनैऋज्वनु पृष्ठवंशम्‌ ।

       अकम्पनावेपनलाघवादीन्‌

       पाण्योर्गुणाश्चांपि विदर्शयंस्तम्‌ ॥१९॥

       प्रपीड्य चैकग्रहणेन दत्तं

       नेत्रं शनैरेव ततोऽपकर्षेत्‌ ।

       तिर्यक्‌ प्रणीते तु न याति धारा

       गुदे व्रण: स्याच्चलिते तु नेत्रे ॥२०॥

       दत्त: शनैर्नाशयमेति बस्ति:

       कण्ठं प्रधावत्यतिपीडितश्च ।

       शीतस्त्वतिस्तकरो विदाहं

       मूर्च्छां च कुर्यादतिस्तमात्रमुष्ण: ॥२१॥

       स्निग्धोऽतिजाड्यं पवनं तु रूक्षस्तन्वल्पमात्रालवणस्त्वयोगम्‌ ।

       करोति मात्राभ्यधिकोऽतियोगं

       क्षामं तु सान्द्र: सुचिरेण चैति ॥२२॥

       दाहातिसारौ लवणोऽति कुर्यात्तस्मात्‌ सुयुक्तं सममेव दद्यात्‌ ।

       पूर्वं हि दद्यान्मधु सैन्धवं तु

       स्नेहं विनिर्मथ्य ततोऽनु कल्कम्‌ ॥२३॥

       विमथ्य संयोज्य पुनर्द्रवैस्तं

       बस्तौ निदध्यान्मथितं खजेन ।

       वामाश्रये हि ग्रहणीगुदे च

       तत्‌ पार्श्वसंस्थस्य सुखोपलब्धि: ॥२४॥

       लीयन्त एवं वलयश्च तस्मात्‌

       सव्यं शयानोऽर्हति बस्तिदानम्‌ ।

       विड्‌वातवेगो यदि चार्धदत्ते

       निष्कृष्य मुक्ते प्रणयेदशेषम्‌ ॥२५॥

       उत्तानदेहश्च कृतोपधान:

       स्याद्वीर्यमाप्नोति तथाऽस्य देहम्‌ ।

       एकोऽपकर्षत्यनिलं स्वमार्गात्‌

       पित्तं द्वितीयस्तु कफं तृतीय: ॥२६॥

       प्रत्यागते कोष्णजलावसिक्त:

       शाल्यन्नमद्यात्तनुना रसेन ।

       जीर्णे तु सायं लघु चाल्पमात्रं

       भुक्तोऽनुवास्य: परिबृंहणार्थम्‌ ॥२७॥

       निरूहपादांशसमेन तैलेनाम्लानिलघ्नोषधसाधितेन ।

       दत्त्वा स्फिचौ पाणितलेन हन्यात्‌

       स्नेहस्य शीघ्रागमरक्षणार्थम्‌ ॥२८॥

       ईषच्च पादाङ्गुलियुग्ममाञ्छेदुत्तानदेहस्य तलौ प्रमृज्यात्‌ ।

       स्नेहेन पार्ष्ण्यङ्गुलिपिण्डिकाश्च

       ये चास्य गात्रावयवा रुगार्ता: ॥२९॥

       तांश्चावमृद्नीत सुखं ततश्च

       निद्रामुपासीत कृतोपधान: ।

       भागा: कषायस्य तु पञ्च, पित्ते

       स्नेहस्य षष्ठ: प्रकृतौ स्थिते च ॥३०॥

       वाते विवृद्धे तु चतुर्थभागो,

       मात्रा निरूहेषु कफेऽष्टभाग: ।

       निरूहमात्रा प्रसृतार्धमाद्ये वर्षे ततोऽर्धप्रसृताभिवृद्धि: ॥३१॥    

       आद्वादशात्‌ स्यात्‌ प्रसृताभिवृद्धिरष्टादशाद्‌ द्वादशत: परं स्यु: ।

       आसप्ततेस्तद्विहितं प्रमाणमत: परं षोडशवद्विधेयम्‌ ॥३२॥

       निरूहमात्रा प्रसृतप्रमाणा

       बाले च वृद्धे च मृदुर्विशेष: ।

       नात्युच्छ्रितं नाप्यतिनीचपादं

       सपादपीठं शयनं प्रशस्तम्‌ ॥३३॥

       प्रधानमृद्वास्तरणोपपन्नं

       प्राक्‌शीर्षकं शुक्लपटोत्तरीयम्‌ ।

       भोज्यं पुनर्व्याधिमवेक्ष्य तद्वत्‌

       प्रकल्पयेद्यूषपयोरसाद्यै: ॥३४॥

       सर्वेषु विद्याद्विधिमेतमाद्यं वक्ष्यामि बस्तीनत उत्तरीयान्‌ ।

       द्विपञ्चमूलस्य रसोऽम्लयुक्त:

       सच्छागमांसस्य सपूर्वपेष्य: ॥३५॥

       त्रिस्नेहयुक्त: प्रवरो निरूह:

       सर्वानिलव्याधिहर: प्रदिष्ट: ।

       स्थिरादिवर्गस्य बलापटोलत्रायन्तिकैरण्डयवैर्युतस्य ॥३६॥

       प्रस्थो रसाच्छागरसार्धयुक्त:

       साध्य: पुन: प्रस्थसमस्तु यावत्‌ ।

       प्रियङ्गुकृष्णाघनकल्कयुक्त:

       सतैलसर्पिर्मधुसैन्धवश्च ॥३७॥

       स्याद्दीपनो मांसबलप्रदश्च

       चक्षुर्बलं चापि ददाति बस्ति: ।

       एरण्डमूलं त्रिपलं पलाशा

       ह्रस्वानि मूलानि च यानि पञ्च ॥३८॥

       रास्नाश्वगन्धातिबलागुडूचीपुनर्नवारग्वधदेवदारु ।

       भागा: पलांशा मदनाष्टयुक्ता

       जलद्विकंसे क्वथितेऽष्टशेषे ॥३९॥

       पेष्या: शताह्वा हपुषा प्रियङ्गु:

       सपिप्पलीकं मधुकं बला च ।

       रसाञ्जनं वत्सकबीजमुस्तं

       भागाक्षमात्रं लवणांशयुक्तम्‌ ॥४०॥

       समाक्षिकस्तैलयुत: समूत्रो

       बस्तिर्नृणां दीपनलेखनीय: ।

       जङ्घोरुपादत्रिकपृष्ठशूलं

       कफावृतिं मारुतनिग्रहं च ॥४१॥

       विण्मूत्रवातग्रहणं सशूलमाध्मानतामश्मरिशर्करे च ।

       आनाहमर्शोग्रहणीप्रदोषानेरण्डबस्ति: शमयेत्‌ प्रयुक्त: ॥४२॥

       चतुष्पले तैलघृतस्य भृष्टाच्छागाच्छतार्धो दधिदाडिमाम्ल: ।

       रस: सपेष्यो बलमांसवर्णरेतोग्निदश्चान्ध्यशिरोर्तिशस्त: ॥४३॥

       जलद्विकंसेऽष्टपलं पलाशात्‌

       पक्त्वा रसोऽर्धाढकमात्रशेष: ।

       कल्कैर्वचामागधिकापलाभ्यां

       युक्त: शताह्वाद्विपलेन चापि ॥४४॥

       ससैन्धव: क्षौद्रयुत: सतैलो

       देयो निरूहो बलवर्णकारी ।

       आनाहपार्श्वामययोनिदोषान्‌

       गुल्मानुदावर्तरुजं च हन्यात्‌ ॥४५॥

       यष्ट्याह्वयस्याष्टपलेन सिद्धं

       पय: शताह्वाफलपिप्पलीभि: ।  

       युक्तं ससर्पिर्मधु वातरक्तवैस्वर्यवीसर्पहितो निरूह: ॥४६॥

       यष्ट्याह्वलोध्राभयचन्दनैश्च

       शृतं पयोऽग्र्यं कमलोत्पलैश्च ।

       सशर्करं क्षौद्रयुतं सुशीतं

       पित्तामयान्‌ हन्तिं सजीवनीयम्‌ ॥४७॥

       द्विकार्षिकाश्चन्दनपद्मकर्धियष्ट्याह्वरास्नावृषसारिवाश्च ।

       सलोध्रमज्जिष्ठमथाप्यनन्ताबलास्थिरादितृणपञ्चमूलम्‌ ॥४८॥

       तोये समुत्क्वाथ्य रसेन तेन

       शृतं पयोऽर्धाढकमम्बुहीनम्‌ ।

       जीवन्तिमेदर्धिशतावरीभिर्वीराद्विकाकोलिकशेरुकाभि: ॥४९।

       सितोपलाजीवकपद्मरेणुप्रपौण्डरीकै: कमलोत्पलैश्च ।

       लोध्रात्मगुप्तामधुकैर्विदारीमुञ्जातकै: केशरचन्दनैश्च ॥५०॥

       पिष्टैर्घृतक्षौद्रयुतैर्निरूहं

       ससैन्धवं शीतलमेव दद्यात्‌ ।

       प्रत्यागते धन्वरसेन शालीन्‌

       क्षीरेण वाऽद्यात्‌ परिषिक्तगात्र: ॥५१॥

       दाहातिसारप्रदरास्रपित्तहृत्पाण्डुरोगान्‌ विषमज्वरं च ।

       सगुल्ममूत्रग्रहकामलादीन्‌

       सर्वामयान्‌ पित्तकृतान्निहन्ति ॥५२॥

       द्राक्षादिकाश्मर्यमधूकसेव्यै:

       ससारिवाचन्दनशीतपाक्यै: ।

       पय: शृतं श्रावणिमुद्गपर्णीतुगात्मगुप्तामधुयष्टिकल्कै: ॥५३॥

       गोधूमचूर्णैश्च तथाऽक्षमात्रै:

       सक्षौद्रसर्पिर्मधुयष्टितैलै: ।

       पथ्याविदारीक्षुरसैर्गुडेन

       बस्तिं युतं पित्तहरं विदध्यात्‌ ॥५४॥

       हृन्नाभिपार्श्वोत्तमदेहदाहे

       दाहेऽन्तरस्थे च सकृच्छ्रमूत्रे ।        

       क्षीणे क्षते रेतसि चापि नष्टे

       पैत्तेऽतिसारे च नृणां प्रशस्त: ॥५५॥

       कोषातकारग्वधदेवदारुशार्ङ्गेष्टमूर्वाकुटजार्कपाठा:।

       पक्त्वा कुलत्थान्‌ बृहतीं च तोये

       रसस्य तस्य प्रसृता दश स्यु: ॥५६॥

       तान्‌ सर्षपैलामदनै: सकुष्ठैरक्षप्रमाणै: प्रसृतैश्च युक्तान्‌ ।

       फलाह्वतैलस्य समाक्षिकस्य

       क्षारस्य तैलस्य च सार्षपस्य ॥५७॥

       दद्यान्निरूहं कफरोगिणे ज्ञो

       मन्दाग्नये चाप्यशनद्विषे च ।

       पटोलपथ्यामरदारुभिर्वा

       सपिप्पलीकै: क्वथितैर्जलेऽग्नौ ॥५८॥

       द्विपञ्चमूले त्रिफलां सबिल्वां

       फलानि गोमूत्रयुत: कषाय:

       कलिङ्गपाठाफलमुस्तकल्क:

       ससैन्धव: क्षारयुत: सतैल: ॥५९॥

       निरूहमुख्य: कफजान्‌ विकारान्‌

       सपाण्डुरोगालसकामदोषान्‌ ।

       हन्यात्तथा मारुतमूत्रसङ्गं

       बस्तेस्तथाऽऽटोपमथापि घोरम्‌ ॥६०॥

       रास्नामृतैरण्डविडङ्गदार्वीसप्तच्छदोशीरसुराह्वनिम्बै: ।

       शम्पाकभूनिम्बपटोलपाठातिक्ताखुपर्णीदशमूलमुस्तै: ॥६१॥

       त्रायन्तिकाशिग्रुफलत्रिकैश्च

       क्वाथ: सपिण्डीतकतोयमूत्र: ।

       यष्ट्याह्वकृष्णाफलिनीशताह्वारसाञ्जनश्वेतवचाविडङ्गै: ॥६२॥

       कलिङ्गपाठाम्बुदसैन्धवैश्च

       कल्कै: ससर्पिर्मधुतैलमिश्र: ।

       अयं निरूह: क्रिमिकुष्ठमेहब्रध्नोदराजीर्णकफातुरेभ्य: ॥६३॥

       रूक्षौषधैरप्यपतर्पितेभ्य

       एतेषु रोगेष्वपि सत्सु दत्त: ।

       निहत्य वातं ज्वलनं प्रदीप्य

       विजित्य रोगाश्चं बलं करोति ॥६४॥

       पुनर्नवैरण्डवृषाश्मभेदवृश्चीरभूतीकबलापलाशा: ।

       द्विपञ्चमूलं च पलांशिकानि

       क्षुण्णानि धौतानि फलानि चाष्टौ ॥६५॥

       बिल्वं यवान्‌ कोलकुलत्थधान्यफलानि चैव प्रसृतोन्मितानि ।

       पयोजलद्वयाढकवच्छृतं तत्‌

       क्षीरावशेषं सितवस्त्रपूतम्‌ ॥६६॥

       वचाशताह्वामरदारुकुष्ठयष्ट्याह्वसिद्धार्थकपिप्पलीनाम्‌ ।

       कल्कैर्यवान्या मदनैश्च युक्तं

       नात्युष्णशीतं गुडसैन्धवाक्तम्‌ ॥६७॥

       क्षौद्रस्य तैलस्य च सर्पिषश्च

       तथैव युक्तं प्रसृतैस्त्रिभिश्च ।

       दद्यान्निरूहं विधिना विविज्ञ:

       स सर्वसंसर्गकृतामयघ्न: ॥६८॥

       स्निग्धोष्ण एक: पवने समांसो

       द्वौ स्वादुशीतौ पयसा च पित्ते ।

       त्रय: समूत्रा: कटुकोष्णतीक्ष्णा:

       कफे निरूहा न परं विधेया: ॥६९॥

       रसेन वाते प्रतिभोजनं स्यात्‌

       क्षीरेण पित्ते तु कफे च यूषै: ।

       तथाऽनुवास्येषु च बिल्वतैलं

       स्याज्जीवनीयं फलसाधितं च ॥७०॥

       इतीदमुक्तं निखिलं यथावद्बस्तिप्रदानस्य विधानमग्र्यम्‌ ।

       योऽधीत्य विद्वानिह बस्तिकर्म

       करोति लोके लभते स सिद्धिम्‌ ॥७१॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते

       दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने बस्तिसूत्रीयसिद्धिर्नाम

       तृतीयोऽध्याय: ॥३॥

Last updated on July 5th, 2021 at 07:20 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush@gov.in) for necessary amendments.

Font Resize
English