चरकसंहिता
इन्द्रियस्थानम् ।
पञ्चमोऽध्याय: ।
अथात: पूर्वरूपीयमिन्द्रियं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
पूर्वरूपाण्यसाध्यानां विकाराणां पृथक् पृथक् ।
भिन्नाभिन्नानि वक्ष्यामो भिषजां ज्ञानवृद्धये ॥३॥
पूर्वरूपाणि सर्वाणि ज्वरोक्तान्यतिमात्रया ।
यं विशन्ति विशत्येनं मृत्युर्ज्वरपुर:सर: ॥४॥
अन्यस्यापि च रोगस्य पूर्वरूपाणि यं नरम् ।
विशन्त्यनेन कल्पेन तस्यापि मरणं ध्रुवम् ॥५॥
पूर्वरूपैकदेशांस्तु वक्ष्यामोऽन्यान् सुदारुणान् ।
ये रोगाननुबध्नन्ति मृत्युर्यैरनुबध्यते ॥६॥
बलं च हीयते यस्य प्रतिश्यायश्च वर्धते ।
तस्य नारीप्रसक्तस्य शोषोऽन्तायोपजायते ॥७॥
श्वभिरुष्ट्रै: खरैर्वाऽपि याति यो दक्षिणां दिशम् ।
स्वप्ने यक्ष्माणमासाद्य जीवितं स विमुञ्चति ॥८॥
प्रेतै: सह पिबेन्मद्यं स्वप्ने य: कृष्यते शुना ।
सुघोरं ज्वरमासाद्य जीवितं स विमुञ्चति ॥९॥
लाक्षारक्ताम्बराभं य: पश्यत्यम्बरमन्तिकात् ।
स रक्तपित्तमासाद्य तेनैवान्ताय नीयते ॥१०॥
रक्तस्रग्रक्तसर्वाङ्गो रक्तवासा मुहुर्हसन् ।
य: स्वप्ने ह्रियते नार्या स रक्तं प्राप्य सीदति ॥११॥
शूलाटोपान्त्रकूजाश्च दौर्बल्यं चातिमात्रया ।
नखादिषु च वैवर्ण्यं गुल्मेनान्तकरो ग्रह: ॥१२॥
लता कण्टकिनी यस्य दारुणा हृदि जायते ।
स्वप्ने गुल्मस्तमन्ताय क्रूरो विशति मानवम् ॥१३॥
कायेऽल्पमपि संस्पृष्टं सुभृशं यस्य दीर्यते ।
क्षतानि च न रोहन्ति कुष्ठैर्मृत्युर्हिनस्ति तम् ॥१४॥
नग्नस्याज्यावसिक्तस्य जुह्वतोऽग्निमनर्चिषम् ।
पद्मान्युरसि जायन्ते स्वप्ने कुष्ठैर्मरिष्यत: ॥१५॥
स्नातानुलिप्तगात्रेऽपि यस्मिन् गृध्नन्ति मक्षिका: ।
स प्रमेहेण संस्पर्शं प्राप्य तेनैव हन्यते ॥१६॥
स्नेहं बहुविधं स्वप्ने चण्डालै: सह: य: पिबेत् ।
बध्यते स प्रमेहेण स्पृश्यतेऽन्ताय मानव: ॥१७॥
ध्यानायासौ तथोद्वेगौ मोहश्चास्थानसंभव: ।
अरतिर्बलहानिश्च मृत्युरुन्मादपूर्वक: ॥१८॥
आहारद्वेषिणं पश्यन् लुप्तचित्तमुदर्दितम् ।
विद्याद्धीरो मुमूर्षुं तमुन्मादेनातिपातिना ॥१९॥
क्रोधनं त्रासबहुलं सकृत्प्रहसिताननम् ।
मूर्च्छापिपासाबहुलं हन्त्युन्माद: शरीरिणम् ॥२०॥
नृत्यन् रक्षोगणै: साकं य: स्वप्नेऽम्भसि सीदति ।
स प्राप्य भृशमुन्मादं याति लोकमत: परम् ॥२१॥
असत्तम: पश्यति य: शृणोत्यप्यसत: स्वनान् ।
बहून् बहुविधान् जाग्रत् सोऽपस्मारेण बध्यते ॥२२॥
मत्तं नृत्यन्तमाविध्य प्रेतो हरति यं नरम् ॥
स्वप्ने हरति तं मृत्युरपस्मारपुर:सर: ॥२३॥
स्तभ्येते प्रतिबुद्धस्य हनू मन्ये तथाऽक्षिणी ।
यस्य तं बहिरायामो गृहीत्वा हन्त्यसंशयम् ॥२४॥
शष्कुलीर्वाऽप्यपूपान् वा स्वप्ने खादति यो नर: ।
स चेत्तादृक् छर्दयति प्रतिबुद्धो न जीवति ॥२५॥
एतानि पूर्वरूपाणि य: सम्यगवबुध्यते ।
स एषामनुबन्धं च फलं च ज्ञातुमर्हति ॥२६॥
इमाश्चांप्यपरान् स्वप्नान् दारुणानुपलक्षयेत् ।
व्याधितानां विनाशाय क्लेशाय महतेऽपि वा ॥२७॥
यस्योत्तमाङ्गे जायन्ते वंशगुल्मलतादय: ।
वयांसि च विलीयन्ते स्वप्ने मौण्ड्यमियाच्च य: ॥२८॥
गृध्रोलूकश्वकाकाद्यै: स्वप्ने य: परिवार्यते ।
रक्ष:प्रेतपिशाचस्त्रीचण्डालद्रविडान्ध्रकै: ॥२९॥
वंशवेत्रलतापाशतृणकण्टकसङ्कटे ।
संसज्जति हि य: स्वप्ने यो गच्छन् प्रपतत्यपि ॥३०॥
भूमौ पांशूपधानायां वल्मीके वाऽथ भस्मनि ।
श्मशानायतने श्वभ्रे स्वन्पे य: प्रपतत्यपि ॥३१॥
कलुषेऽम्भसि पङ्के वा कूपे वा तमसाऽवृते ।
स्वप्ने मज्जति शीघ्रेण स्रोतसा ह्रियते च य: ॥३२॥
स्नेहपानं तथाऽभ्यङ्ग: प्रच्छर्दनविरेचने ।
हिरण्यलाभ: कलह: स्वप्ने बन्धपराजयौ ॥३३॥
उपानद्युगनाशश्च प्रपात: पादचर्मणो: ।
हर्ष: स्वप्ने प्रकुपितै: पितृभिश्चावभर्त्सनम् ॥३४॥
दन्तचन्द्रार्कनक्षत्रदेवतादीपचक्षुषाम् ।
पतनं वा विनाशो वा स्वप्ने भेदो नगस्य वा ॥३५॥
रक्तपुष्पं वनं भूमिं पापकर्मालयं चिताम् ।
गुहान्धकारसंबाधं स्वप्ने य: प्रविशत्यपि ॥३६॥
रक्तमाली हसन्नुच्चैर्दिग्वासा दक्षिणां दिशम् ।
दारुणामटवीं स्वप्ने कपियुक्तेन याति वा ॥३७॥
काषायिणामसौम्यानां नग्नानां दण्डधारिणाम् ।
कृष्णानां रक्तनेत्राणां स्वप्ने नेच्छन्ति दर्शनम् ॥३८॥
कृष्णा पापा निराचारा दीर्घकेशनखस्तनी ।
विरागमाल्यवसना स्वप्ने कालनिशा मता ॥३९॥
इत्येते दारुणा: स्वप्नान रोगी यैर्याति पञ्चताम् ।
अरोग: संशयं गत्वा कश्चिदेव प्रमुच्यते ॥४०॥
मनोवहानां पूर्णत्वाद्दोषैरतिबलैस्त्रिभि: ।
स्रोतसां दारुणान् स्वप्नान् काले पश्यति दारुणे ॥४१॥
नातिप्रसुप्त: पुरुष: सफलानफलांस्तथा ।
इन्द्रियेशेन मनसा स्वप्नान् पश्यत्यनेकधा ॥४२॥
दृष्टं श्रुतानुभूतं च प्रार्थितं कल्पितं तथा ।
भाविकं दोषजं चैव स्वप्नं सप्तविधं विदु: ॥४३॥
तत्र पञ्चविधं पूर्वमफलं भिषगादिशेत् ।
दिवास्वप्नमतिह्रस्वमतिदीर्घं च बुद्धिमान् ॥४४॥
दृष्ट: प्रथमरात्रे य: स्वप्न: सोऽल्पफलो भवेत् ।
न स्वपेद्यं पुनर्दृष्ट्वा स सद्य: स्यान्महाफल: ॥४५॥
अकल्याणमपि स्वप्नं दृष्ट्वा तत्रैव य: पुन: ।
पश्येत् सौम्यं शुभाकारं तस्य विद्याच्छुभं फलम् ॥४६॥
तत्र श्लोक:–
पूर्वरूपाण्यथ स्वप्नान् य इमान् वेत्ति दारुणान् ।
न स मोहादसाध्येषु कर्माण्यारभते भिषक् ॥४७॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने पूर्वरूपीयमिन्द्रियं नाम पञ्चमोऽध्याय: ॥५॥
Last updated on June 11th, 2021 at 10:34 am