विषय सूची पर जायें

05. पूर्वरूपीयमिन्द्रियम् - इन्द्रिय - च.

चरकसंहिता

इन्द्रियस्थानम्‌ ।

पञ्चमोऽध्याय: ।

       अथात: पूर्वरूपीयमिन्द्रियं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       पूर्वरूपाण्यसाध्यानां विकाराणां पृथक्‌ पृथक्‌ ।

       भिन्नाभिन्नानि वक्ष्यामो भिषजां ज्ञानवृद्धये ॥३॥

       पूर्वरूपाणि सर्वाणि ज्वरोक्तान्यतिमात्रया ।

       यं विशन्ति विशत्येनं मृत्युर्ज्वरपुर:सर: ॥४॥

       अन्यस्यापि च रोगस्य पूर्वरूपाणि यं नरम्‌ ।

       विशन्त्यनेन कल्पेन तस्यापि मरणं ध्रुवम्‌ ॥५॥

       पूर्वरूपैकदेशांस्तु वक्ष्यामोऽन्यान्‌ सुदारुणान्‌ ।

       ये रोगाननुबध्नन्ति मृत्युर्यैरनुबध्यते ॥६॥

       बलं च हीयते यस्य प्रतिश्यायश्च वर्धते ।

       तस्य नारीप्रसक्तस्य शोषोऽन्तायोपजायते ॥७॥

       श्वभिरुष्ट्रै: खरैर्वाऽपि याति यो दक्षिणां दिशम्‌ ।

       स्वप्ने यक्ष्माणमासाद्य जीवितं स विमुञ्चति ॥८॥

       प्रेतै: सह पिबेन्मद्यं स्वप्ने य: कृष्यते शुना ।

       सुघोरं ज्वरमासाद्य जीवितं स विमुञ्चति ॥९॥

       लाक्षारक्ताम्बराभं य: पश्यत्यम्बरमन्तिकात्‌ ।

       स रक्तपित्तमासाद्य तेनैवान्ताय नीयते ॥१०॥

       रक्तस्रग्रक्तसर्वाङ्गो रक्तवासा मुहुर्हसन्‌ ।

       य: स्वप्ने ह्रियते नार्या स रक्तं प्राप्य सीदति ॥११॥

       शूलाटोपान्त्रकूजाश्च दौर्बल्यं चातिमात्रया ।

       नखादिषु च वैवर्ण्यं गुल्मेनान्तकरो ग्रह: ॥१२॥

       लता कण्टकिनी यस्य दारुणा हृदि जायते ।

       स्वप्ने गुल्मस्तमन्ताय क्रूरो विशति मानवम्‌ ॥१३॥

       कायेऽल्पमपि संस्पृष्टं सुभृशं यस्य दीर्यते ।

       क्षतानि च न रोहन्ति कुष्ठैर्मृत्युर्हिनस्ति तम्‌ ॥१४॥

       नग्नस्याज्यावसिक्तस्य जुह्वतोऽग्निमनर्चिषम्‌ ।

       पद्मान्युरसि जायन्ते स्वप्ने कुष्ठैर्मरिष्यत: ॥१५॥

       स्नातानुलिप्तगात्रेऽपि यस्मिन्‌ गृध्नन्ति मक्षिका: ।

       स प्रमेहेण संस्पर्शं प्राप्य तेनैव हन्यते ॥१६॥

       स्नेहं बहुविधं स्वप्ने चण्डालै: सह: य: पिबेत्‌ ।

       बध्यते स प्रमेहेण स्पृश्यतेऽन्ताय मानव: ॥१७॥

       ध्यानायासौ तथोद्वेगौ मोहश्चास्थानसंभव: ।

       अरतिर्बलहानिश्च मृत्युरुन्मादपूर्वक: ॥१८॥

       आहारद्वेषिणं पश्यन्‌ लुप्तचित्तमुदर्दितम्‌ ।

       विद्याद्धीरो मुमूर्षुं तमुन्मादेनातिपातिना ॥१९॥

       क्रोधनं त्रासबहुलं सकृत्प्रहसिताननम्‌ ।

       मूर्च्छापिपासाबहुलं हन्त्युन्माद: शरीरिणम्‌ ॥२०॥

       नृत्यन्‌ रक्षोगणै: साकं य: स्वप्नेऽम्भसि सीदति ।

       स प्राप्य भृशमुन्मादं याति लोकमत: परम्‌ ॥२१॥

       असत्तम: पश्यति य: शृणोत्यप्यसत: स्वनान्‌ ।

       बहून्‌ बहुविधान्‌ जाग्रत्‌ सोऽपस्मारेण बध्यते ॥२२॥

       मत्तं नृत्यन्तमाविध्य प्रेतो हरति यं नरम्‌ ॥

       स्वप्ने हरति तं मृत्युरपस्मारपुर:सर: ॥२३॥

       स्तभ्येते प्रतिबुद्धस्य हनू मन्ये तथाऽक्षिणी ।

       यस्य तं बहिरायामो गृहीत्वा हन्त्यसंशयम्‌ ॥२४॥

       शष्कुलीर्वाऽप्यपूपान्‌ वा स्वप्ने खादति यो नर: ।

       स चेत्तादृक्‌ छर्दयति प्रतिबुद्धो न जीवति ॥२५॥

       एतानि पूर्वरूपाणि य: सम्यगवबुध्यते ।

       स एषामनुबन्धं च फलं च ज्ञातुमर्हति ॥२६॥

       इमाश्चांप्यपरान्‌ स्वप्नान्‌ दारुणानुपलक्षयेत्‌ ।

       व्याधितानां विनाशाय क्लेशाय महतेऽपि वा ॥२७॥

       यस्योत्तमाङ्गे जायन्ते वंशगुल्मलतादय: ।

      वयांसि च विलीयन्ते स्वप्ने मौण्ड्यमियाच्च य: ॥२८॥

       गृध्रोलूकश्वकाकाद्यै: स्वप्ने य: परिवार्यते ।

       रक्ष:प्रेतपिशाचस्त्रीचण्डालद्रविडान्ध्रकै: ॥२९॥

       वंशवेत्रलतापाशतृणकण्टकसङ्कटे ।

       संसज्जति हि य: स्वप्ने यो गच्छन्‌ प्रपतत्यपि ॥३०॥

       भूमौ पांशूपधानायां वल्मीके वाऽथ भस्मनि ।

       श्मशानायतने श्वभ्रे स्वन्पे य: प्रपतत्यपि ॥३१॥

       कलुषेऽम्भसि पङ्के वा कूपे वा तमसाऽवृते ।

       स्वप्ने मज्जति शीघ्रेण स्रोतसा ह्रियते च य: ॥३२॥

       स्नेहपानं तथाऽभ्यङ्ग: प्रच्छर्दनविरेचने ।

       हिरण्यलाभ: कलह: स्वप्ने बन्धपराजयौ ॥३३॥

       उपानद्युगनाशश्च प्रपात: पादचर्मणो: ।

       हर्ष: स्वप्ने प्रकुपितै: पितृभिश्चावभर्त्सनम्‌ ॥३४॥

       दन्तचन्द्रार्कनक्षत्रदेवतादीपचक्षुषाम्‌ ।

       पतनं वा विनाशो वा स्वप्ने भेदो नगस्य वा ॥३५॥

       रक्तपुष्पं वनं भूमिं पापकर्मालयं चिताम्‌ ।

       गुहान्धकारसंबाधं स्वप्ने य: प्रविशत्यपि ॥३६॥

       रक्तमाली हसन्नुच्चैर्दिग्वासा दक्षिणां दिशम्‌ ।

       दारुणामटवीं स्वप्ने कपियुक्तेन याति वा ॥३७॥

       काषायिणामसौम्यानां नग्नानां दण्डधारिणाम्‌ ।

       कृष्णानां रक्तनेत्राणां स्वप्ने नेच्छन्ति दर्शनम्‌ ॥३८॥

       कृष्णा पापा निराचारा दीर्घकेशनखस्तनी ।

       विरागमाल्यवसना स्वप्ने कालनिशा मता ॥३९॥

       इत्येते दारुणा: स्वप्नान रोगी यैर्याति पञ्चताम्‌ ।

       अरोग: संशयं गत्वा कश्चिदेव प्रमुच्यते ॥४०॥

       मनोवहानां पूर्णत्वाद्दोषैरतिबलैस्त्रिभि: ।

       स्रोतसां दारुणान्‌ स्वप्नान्‌ काले पश्यति दारुणे ॥४१॥

       नातिप्रसुप्त: पुरुष: सफलानफलांस्तथा ।

       इन्द्रियेशेन मनसा स्वप्नान्‌ पश्यत्यनेकधा ॥४२॥

       दृष्टं श्रुतानुभूतं च प्रार्थितं कल्पितं तथा ।

       भाविकं दोषजं चैव स्वप्नं सप्तविधं विदु: ॥४३॥

       तत्र पञ्चविधं पूर्वमफलं भिषगादिशेत्‌ ।

       दिवास्वप्नमतिह्रस्वमतिदीर्घं च बुद्धिमान्‌ ॥४४॥

       दृष्ट: प्रथमरात्रे य: स्वप्न: सोऽल्पफलो भवेत्‌ ।

       न स्वपेद्यं पुनर्दृष्ट्वा स सद्य: स्यान्महाफल: ॥४५॥

       अकल्याणमपि स्वप्नं दृष्ट्वा तत्रैव य: पुन: ।

       पश्येत्‌ सौम्यं शुभाकारं तस्य विद्याच्छुभं फलम्‌ ॥४६॥

       तत्र श्लोक:–

       पूर्वरूपाण्यथ स्वप्नान्‌ य इमान्‌ वेत्ति दारुणान्‌ ।

       न स मोहादसाध्येषु कर्माण्यारभते भिषक्‌ ॥४७॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने पूर्वरूपीयमिन्द्रियं नाम पञ्चमोऽध्याय: ॥५॥

Last updated on June 11th, 2021 at 10:34 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi