चरकसंहिता
सिद्धिस्थानम् ।
पञ्चमोऽध्याय: ।
अथातो नेत्रबस्तिव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
अथ नेत्राणि बस्तीश्चं शृणु वर्ज्यानि कर्मसु ।
नेत्रस्याज्ञप्रणीतस्य व्यापद: सचिकित्सिता: ॥३॥
ह्रस्वं दीर्घं तनु स्थूलं जीर्णं शिथिलबन्धनम् ।
पार्श्वच्छिद्रं तथा वक्रमष्टौ नेत्राणि वर्जयेत् ॥४॥
अप्राप्त्यतिगतिक्षोभकर्षणक्षणनस्रवा: ।
गुदपीडा गतिर्जिह्मा तेषां दोषा यथाक्रमम् ॥५॥
विषममांसलच्छिन्नस्थूलजालिकवातला: ।
स्निग्ध: क्लिन्नश्च तानष्टौ बस्तीन् कर्मसु वर्जयेत् ॥६॥
गतिवैषम्यविस्रत्वस्रावदौर्ग्राह्यनिस्रवा: ।
फेनिलच्युत्यधार्यत्वं बस्ते: स्युर्बस्तिदोषत: ॥७॥
सवातातिद्रुतोत्क्षिप्ततिर्यगुल्लुप्तकम्पिता: ।
अतिबाह्यगमन्दातिवेगदोषा: प्रणेतृत: ॥८॥
अनुच्छ्वास्य च बद्धे वा दत्ते नि:शेष एव वा।
प्रविश्य कुपितो वायु: शूलतोदकरो भवेत् ॥९॥
तत्राभ्यङ्गो गुदे स्वेदो वातघ्नान्यशनानि च ।
द्रुतं प्रणीते निष्कृष्टे सहसोत्क्षिप्त एव वा ॥१०॥
स्यात् कटीगुदजङ्घार्तिबस्तिस्तम्भोरुवेदना: ।
भोजनं तत्र वातघ्नं स्नेहा: स्वेदा: सबस्तय: ॥११॥
तिर्यग्वल्यावृतद्वारे बद्धे वाऽपि न गच्छति ।
नेत्रे तदृजु निष्कृष्य संशोध्य च प्रवेशयेत् ॥१२॥
पीड्यमानेऽन्तरा मुक्ते गुदे प्रतिहतोऽनिल: ।
उर:शिरोर्तिमूर्वोश्च सदनं जनयेद्बली ॥१३॥
बस्ति: स्यात्तत्र बिल्वादिफलश्यामादिमूत्रवान् ।
स्याद्दाहो दवथु: शोफ: कम्पनाभिहते गुदे ॥१४॥
कषायमधुरा: शीता: सेकास्तत्र सबस्तय: ।
अतिमात्रप्रणीतेन नेत्रेण क्षणनाद्वले: ॥१५॥
स्यात् सार्ति दाहनिस्तोदगुदवर्च:प्रवर्तनम् ।
तत्र सर्पि: पिचु: क्षीरं पिच्छाबस्तिश्च शस्यते ॥१६॥
न भावयति मन्दस्तु बाह्यस्त्वाशु निवर्तते ।
स्नेहस्तत्र पुन: सम्यक् प्रणेय: सिद्धिमिच्छता ॥१७॥
अतिप्रपीडित: कोष्ठे तिष्ठत्यायाति वा गलम् ।
तत्र बस्तिर्विरेकश्च गलपीडादि कर्म च ॥१८॥
तत्र श्लोक:–
नेत्रबस्तिप्रणेतॄणां दोषानेतान् सभेषजान् ।
वेत्ति यस्तेन मतिमान् बस्तिकर्माणि कारयेत् ॥१९॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते
सिद्धिस्थाने नेत्रबस्तिव्यापत्सिद्धिर्नाम पञ्चमोऽध्याय: ॥५
Last updated on July 5th, 2021 at 09:16 am