चरकसंहिता
चिकित्सास्थानम् ।
एकोनविंशोऽध्याय: ।
अथातोऽतीसारचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
भगवन्तं खल्वात्रेयं कृताह्निकं हुताग्निहोत्रमासीनमृषिगणपरिवृतमुत्तरे हिमवत: पार्श्वे विनयादुपेत्याभिवाद्य चाग्निवेश उवाच– भगवन्! अतीसारस्य प्रागुत्पत्तिनिमित्तलक्षणोपशमनानि प्रजानुग्रहार्थमाख्यातुमर्हसीति ॥३॥
अथ भगवान् पुनर्वसुरात्रेयस्तदग्निवेशवचनमनुनिशम्योवाच—श्रूयतामग्निवेश! सर्वमेतदखिलेन व्याख्यायमानम् । आदिकाले खलु यज्ञेषु पशव: समालभनीया बभूवुर्नालम्भाय प्रक्रियन्ते स्म । ततो दक्षयज्ञं प्रत्यवरकालं मनो: पुत्राणां नरिष्यन्नाभागेक्ष्वाकुनृगशर्यात्यादीनां क्रतुषु पशूनामेवाभ्यनुज्ञानात् पशव: प्रोक्षणमवापु: । अतश्च प्रत्यवरकालं पृषध्रेण दीर्घसत्रेण यजता पशूनामलाभाद्गवामालम्भ: प्रवर्तित: । तं दृष्ट्वा प्रव्यथिता भूतगणा:, तेषां चोपयोगादुपाकृतानां गवां गौरवादौष्ण्यादसात्म्यत्वादशस्तोपयोगाच्चोपहताग्नीनामुपहतमनसां चातीसार: पूर्वमुत्पन्न: पृषध्रयज्ञे ॥४॥
अथावरकालं वातलस्य वातातपव्यायामातिमात्रनिषेविणो रूक्षाल्पप्रमिताशिनस्तीक्ष्णमद्यव्यवायनित्यस्योदावर्तयतश्च वेगान् वायु: प्रकोपमापद्यते, पक्ता चोपहन्यते; स वायु: कुपितोऽग्नावुपहते मूत्रस्वेदौ पुरीषाशयमुपहृत्य, ताभ्यां पुरीषं द्रवीकृत्य, अतीसाराय प्रकल्पते । तस्य रूपाणि–विज्जलमामं विप्लुतमवसादि रूक्षं द्रवं सशूलमामगन्धमीषच्छब्दमशब्दं वा विबद्धमूत्रवातमतिसार्यते पुरीषं, वायुश्चान्त:कोष्ठे सशब्दशूलस्तिर्यक् चरति विबद्ध इत्यामातिसारो वातात् ।
पक्वं वा विबद्धमल्पाल्पं सशब्दं सशूलफेनपिच्छापरिकर्तिकं हृष्टरोमा विनि:श्वसञ् शुष्कमुख: कट्यूरुत्रिकजानुपृष्ठपार्श्वशूली भ्रष्टगुदो मुहुर्मुहुर्विग्रथितमुपवेश्यते पुरीषं वातात् , तमाहुरनुग्रथितमित्येके, वातानुग्रथितवर्चस्त्वात् ॥५॥
पित्तलस्य पुनरम्ललवणकटुक्षारोष्णतीक्ष्णातिमात्रनिषेविण: प्रतताग्निसूर्यसंतापोष्णमारुतोपहतगात्रस्य क्रोधेर्ष्याबहुलस्य पित्तं प्रकोपमापद्यते । तत् प्रकुपितं द्रवत्वादूष्माणमुपहत्य पुरीषाशयविसृतमौष्ण्याद् द्रवत्वात् सरत्वाच्च भित्त्वा पुरीषमतिसाराय प्रकल्पते । तस्य रूपाणि–हारिद्रं हरितं नीलं कृष्णं रक्तपित्तोपहितमतिदुर्गन्धमतिसार्यते पुरीषं, तृष्णादाहस्वेदमूर्च्छाशूलब्रध्नसंतापपाकपरीत इति पित्तातिसार: ॥६॥
श्लेष्मलस्य तु गुरुमधुरशीतस्निग्धोपसेविन: संपूरकस्याचिन्तयतो दिवास्वप्नपरस्यालसस्य श्लेष्माप्रकोपमापद्यते ।
स स्वभावाद् गुरुमधुरशीतस्निग्ध: स्रस्तोऽग्निमुपहत्य सौम्यस्वभावात् पुरीषाशयमुपहत्योपक्लेद्य पुरीषमतिसाराय कल्पते ।
तस्य रूपाणि–स्निग्धं श्वेतं पिच्छिलं तन्तुमदामं गुरु दुर्गन्धं श्लेष्मोपहितमनुबद्धशूलमल्पाल्पमभीक्ष्णमतिसार्यते सप्रवाहिकं, गुरूदरगुदबस्तिवंक्षणदेश: कृतेऽप्यकृतसंज्ञ: सलोमहर्ष: सोत्क्लेशो निद्रालस्यपरीत: सदनोऽन्नद्वेषी चेति श्लेष्मातिसार: ॥७॥
अतिशीतस्निग्धरूक्षोष्णगुरुखरकठिनविषमविरुद्धासात्म्यभोजनादभोजनात् कालातीतभोजनाद् यत्किंचिदभ्यवहरणात् प्रदुष्टमद्यपानीयपानादतिमद्यपानादसंशोधनात् प्रतिकर्मणां विषमगमनादनुपचाराज्ज्वलनादित्यपवनसलिलातिसेवनादस्वप्नादतिस्वप्ना- द्वेगविधारणादृतुविपर्ययादयथाबलमारम्भाद्भयशोकचित्तोद्वेगातियोगात् कृमिशोषज्वरार्शोविकारातिकर्षणाद्वा व्यापन्नाग्नेस्त्रयो दोषा: प्रकुपिता भूय एवाग्निमुपहत्य पक्वाशयमनुप्रविश्यातीसारं सर्वदोषलिङ्गं जनयन्ति ॥८॥
अपि च शोणितादीन् धातूनतिप्रकृष्टं दूषयन्तो धातुदोषस्वभावकृतानतीसारवर्णानुपदर्शयन्ति । तत्र शोणितादिषु धातुष्वतिप्रदुष्टेषु हारिद्रहरितनीलमाञ्जिष्ठमांसधावनसन्निकाशं रक्तं कृष्णं श्वेतं वराहभेद: सदृशमनुबद्धवेदनमवेदनं वा समासव्यत्यासादुपवेश्यते शकृद् ग्रथितमामं सकृत्, सकृदपि पक्वमनतिक्षीणमांसशोणितबलो मन्दाग्निर्विहतमुखरसश्च, तादृशमातुरं कृच्छ्रसाध्यं विद्यात् । एभिर्वर्णैरतिसार्यमाणं सोपद्रवमातुरमसाध्योऽयमिति प्रत्याचक्षीत, तद्यथा – पक्वशोणिताभं यकृत्खण्डोपमं मेदोमांसोदकसन्निकाशं दधिघृतमज्जतैलवसाक्षीरवेसवाराभमतिनीलमतिरक्तमतिकृष्णमुदकमिवाच्छं पुनर्मेचकाभमतिस्निग्धं हरितनीलकषायवर्णं कर्बुरमाविलं पिच्छिलं तन्तुमदामं चन्द्रकोपगतमतिकुणपपूतिपूयगन्ध्यामाममत्स्यगन्धि मक्षिकाकान्तं कुथितबहुधातुस्रावमल्पपुरीषमपुरीषं वाऽतिसार्यमाणं तृष्णादाहज्वरभ्रमतमकहिक्काश्वासानुबन्धमतिवेदनमवेदनं वा स्रस्तपक्वगुदं पतितगुदवलिं मुक्तनालमतिक्षीणबलमांसशोणितं सर्वपर्वास्थिशूलिनमरोचकारतिप्रलापसंमोहपरीतं सहसोपरतविकारमतिसारिणमचिकित्स्यं विद्यात्, इति सन्निपातातिसार: ॥९॥
तमसाध्यतामसंप्राप्तं चिकित्सेद् यथाप्रधानोपक्रमेण हेतूपशयदोषविशेषपरीक्षया चेति ॥१०॥
आगन्तू द्वावतीसारौ मानसौ भयशोकजौ ।
तत्तयोर्लक्षणं वायोर्यदतीसारलक्षणम् ॥११॥
मारुतो भयशोकाभ्यां शीघ्रं हि परिकुप्यति ।
तयो: क्रिया वातहरी हर्षणाश्वासनानि च ॥१२॥
इत्युक्ता: षडतीसारा:, साध्यानां साधनं त्वत: ।
प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वेण यथावत्तन्निबोधत ॥१३॥
दोषा: सन्निचिता यस्य विदग्धाहारमूर्च्छिता: ।
अतीसाराय कल्पन्ते भूयस्तान् संप्रवर्तयेत् ॥१४॥
न तु संग्रहणं देयं पूर्वमामातिसारिणे ।
विबध्यमाना: प्राग्दोषा जनयन्त्यामयान् बहून् ॥१५॥
दण्डकालसकाध्मानग्रहण्यर्शोगदांस्तथा ।
शोथपाण्ड्वामयप्लीहकुष्ठगुल्मोदरज्वरान् ॥१६॥
तस्मादुपेक्षेतोत्क्लिष्टान् वर्तमानान् स्वयं मलान् ।
कृच्छ्रं वा वहतां दद्यादभयां संप्रवर्तिनीम् ॥१७॥
तया प्रवाहिते दोषे प्रशाम्यत्युदरामय: ।
जायते देहलघुता जठराग्निश्च वर्धते ॥१८॥
प्रमथ्यां मध्यदोषाणां दद्याद्दीपनपाचनीम् ।
लङ्घनं चाल्पदोषाणां प्रशस्तमतिसारिणाम् ॥१९॥
पिप्पली नागरं धान्यं भूतीकमभया वचा ।
ह्रीबेरं भद्रमुस्तानि बिल्वं नागरधान्यकम् ॥२०॥
पृश्निपर्णी श्वदंष्ट्रा च समङ्गा कण्टकारिका ।
तिस्र: प्रमथ्या विहिता: श्लोकार्धैरतिसारिणाम् ॥२१॥
वचाप्रतिविषाभ्यां वा मुस्तपर्पटकेन वा ।
ह्रीबेरशृङ्गवेराभ्यां पक्वं वा पाययेज्जलम् ॥२२॥
युक्तेऽन्नकाले क्षुत्क्षामं लघून्यन्नानि भोजयेत् ।
तथा स शीघ्रमाप्नोति रुचिमग्निबलं बलम् ॥२३॥
तक्रेणावन्तिसोमेन यवाग्वा तर्पणेन वा ।
सुरया मधुना चादौ यथासात्म्यमुपाचरेत् ॥२४॥
यवागूभिर्विलेपीभि: खडैर्यूषै रसौदनै: ।
दीपनग्राहिसंयुक्तै: क्रमश्च स्यादत: परम् ॥२५॥
शालपर्णीं पृश्निपर्णीं बृहतीं कण्टकारिकाम् ।
बलां श्वदंष्ट्रां बिल्वानि पाठां नागरधान्यकम् ॥२६॥
शटीं पलाशं हपुषां वचां जीरकपिप्पलीम् ।
यवानीं पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम् ॥२७॥
वृक्षाम्लं दाडिमाम्लं च सहिङ्गु बिडसैन्धवम् ।
प्रयोजयेदन्नपाने विधिना सूपकल्पितम् ॥२८॥
वातश्लेष्महरो ह्येष गणो दीपनपाचन: ।
ग्राही बल्यो रोचनश्च तस्माच्छस्तोऽतिसारिणाम् ॥२९॥
आमे परिणते यस्तु विबद्धमतिसार्यते ।
सशूलपिच्छमल्पाल्पं बहुश: सप्रवाहिकम् ॥३०॥
यूषेण मूलकानां तं बदराणामथापि वा ।
उपोदिकाया: क्षीरिण्या यवान्या वास्तुकस्य वा ॥३१॥
सुवर्चलायाश्चञ्चोर्वा शाकेनावल्गुजस्य वा ।
शट्या: कर्कारुकाणां वा जीवन्त्याश्चिर्भटस्य वा ॥३२॥
लोणिकाया: सपाठाया: शुष्कशाकेन वा पुन: ।
दधिदाडिमसिद्धेन बहुस्नेहेन भोजयेत् ॥३३॥
कल्क: स्याद्बालबिल्वानां तिलकल्कश्च तत्सम: ।
दध्न: सरोऽम्लस्नेहाद्य: खडो हन्यात् प्रवाहिकाम् ॥३४॥
यावानां मुद्गमाषाणां शालीनां च तिलस्य च ।
कोलानां बालबिल्वानां धान्ययूषं प्रकल्पयेत् ॥३५॥
ऐकध्यं यमके भृष्टं दधिदाडिमसारिकम् ।
वर्च:क्षये शुष्कमुखं शाल्यन्नं तेन भोजयेत् ॥३६॥
दध्न: सरं वा यमके भृष्टं सगुडनागरम् ।
सुरां वा यमके भृष्टां व्यञ्जनार्थे प्रदापयेत् ॥३७॥
फलाम्लं यमके भृष्टं यूषं गृञ्जनकस्य वा ।
लोपाकरसमम्लं वा स्निग्धाम्लं कच्छपस्य वा ॥३८॥
बर्हितित्तिरिदक्षाणां वर्तकांना तथा रसा: ।
स्निग्धाम्ला: शालयश्चाग्र्या वर्च:क्षयरुजापहा: ॥३९॥
अन्तराधिरसं पूत्वा रक्तं मेषस्य चोभयम् ।
पचेद्दाडिमसाराम्लं सधान्यस्नेहनागरम् ॥४०॥
ओदनं रक्तशालीनां तेनाद्यात् प्रपिबेच्च तत् ।
तथा वर्च:क्षयकृतैर्व्याधिभिर्विप्रमुच्यते ॥४१॥
गुदनि:सरणे शूले पानमम्लस्य सर्पिष: ।
प्रशस्यते निरामाणामथवाऽप्यनुवासनम् ॥४२॥
चाङ्गेरीकोलदध्यम्लनागरक्षारसंयुतम् ।
घृतमुत्क्वथितं पेयं गुदभ्रंशरुजापहम् ॥४३॥
इति चाङ्गेरीघृतम् ।
सचव्यपिप्पलीमूलं सव्योषविडदाडिमम् ।
पेयमम्लं घृतं युक्त्या सधान्याजाजिचित्रकम् ॥४४॥
इति गुदभ्रंशे चव्यादिघृतम् ।
दशमूलोपसिद्धं वा सबिल्वमनुवासनम् ।
शटीशताह्वाबिल्वैर्वा वचया चित्रकेण वा ॥४५॥
इति गुदभ्रंशेऽनुवासनम्।
स्तब्धभ्रष्टगुदे पूर्वं स्नेहस्वेदौ प्रयोजयेत् ।
सुस्विन्नं तं मृदूभूतं पिचुना संप्रवेशयेत् ॥४६॥
विबद्धवातवर्चास्तु बहुशूलप्रवाहिक: ।
सरक्तपिच्छस्तृष्णार्त: क्षीरसौहित्यमर्हति ॥४७॥
यमकस्योपरि क्षीरं धारोष्णं वा पिबेन्नर: ।
शृतमेरण्डमूलेन बालबिल्वेन वा पय: ॥४८॥
एवं क्षीरप्रयोगेण रक्तं पिच्छा च शाम्यति ।
शूलं प्रवाहिका चैव विबन्धश्चोपशाम्यति ॥४९॥
पित्तातिसारं पुनर्निदानोपशयाकृतिभिरामान्वयमुपलभ्य यथाबलं लङ्घनपाचनाभ्यामुपाचरेत् । तृष्यतस्तु मुस्तपर्पटकोशीर- सारिवाचन्दनकिराततिक्तकोदीच्यवारिभिरुपचार: । लङ्घितस्य चाहारकाले बलातिबलासूर्पपर्णीशालपर्णीपृश्निपर्णीबृहती- कण्टकारिकाशतावरीश्वदंष्ट्रानिर्यूहसंयुक्तेन यथासात्म्यं यवागूमण्डादिना तर्पणादिना वा क्रमेणोपचार: । मुद्गमसूरहरेणुमकुष्ठकाढकीयूषैर्वा लावकपिञ्जलशशहरिणैणकालपुच्छकरसैरीषदम्लैरनम्लैर्वा क्रमशोऽग्निं सन्धुक्षयेत् । अनुबन्धे त्वस्य दीपनीयपाचनीयोपशमनीयसंग्रहणीयान् योगान् संप्रयोजयेदिति ॥५०॥
सक्षौद्रातिविषं पिष्ट्वा वत्सकस्य फलत्वचम् ।
पिबेत् पित्तातिसारघ्नं तण्डुलोदकसंयुतम् ॥५१॥
किराततिक्तको मुस्तं वत्सक: सरसाञ्जन: ।
बिल्वं दारुहरिद्रा त्वक् ह्रीबेरं सदुरालभम् ॥५२॥
चन्दनं च मृणालं च नागरं लोध्रमुत्पलम् ।
तिला मोचरसो लोध्रं समङ्गा कमलोत्पलम् ॥५३॥
उत्पलं धातकीपुष्पं दाडिमत्वङ्महौषधम् ।
कट्फलं नागरं पाठा जम्ब्वाम्रास्थिदुरालभा: ॥५४॥
योगा: षडेते सक्षौद्रास्तण्डुलोदकसंयुता: ।
पेया: पित्तातिसारघ्नां: श्लोकार्धेन निदर्शिता: ॥५५॥
जीर्णोषधानां शस्यन्ते यथायोगं प्रकल्पितै: ।
रसै: सांग्राहिकैर्युक्ता: पुराणा रक्तशालय: ॥५६॥
पित्तातिसारो दीपाग्ने: क्षिप्रं समुपशाम्यति ।
अजाक्षीरप्रयोगेण बलं वर्णश्च वर्धते ॥५७॥
बहुदोषस्य दीप्ताग्ने: सप्राणस्य न तिष्ठति ।
पैत्तिको यद्यतीसार: पयसा तं विरेचयेत् ॥५८॥
पलाशफलनिर्यूहं पयसा सह पाययेत् ।
ततोऽनुपाययेत् कोष्णं क्षीरमेव यथाबलम् ॥५९॥
प्रवाहिते तेन मले प्रशाम्यत्युदरामय: ।
पलाशवत् प्रयोज्या वा त्रायमाणा विशोधिनी ॥६०॥
सांसर्ग्यां क्रियमाणायां शूलं यद्यनुवर्तते ।
स्रुतदोषस्य तं शीघ्रं यथावदनुवासयेत् ॥६१॥
शतपुष्पावरीभ्यां च पयसा मधुकेन च ।
तैलपादं घृतं सिद्धं सबिल्वमनुवासनम् ॥६२॥
कृतानुवासनस्यास्य कृतसंसर्जनस्य च ।
वर्तते यद्यतीसार: पिच्छाबस्तिरत: परम् ॥६३॥
परिवेष्ट्य कुशैरार्द्रैरार्द्रवृन्तानि शाल्मले: ।
कृष्णमृत्तिकयाऽऽलिप्य स्वेदयेद्गोमयाग्निना ॥६४॥
सुशुष्कां मृत्तिकां ज्ञात्वा तानि वृन्तानि शाल्मले: ।
शृते पयसि मृद्नीयादापोथ्योलूखले तत: ॥६५॥
पिण्डं मुष्टिसमं प्रस्थे तत् पूतं तैलसर्पिषो: ।
स्नेहितं मात्रया युक्तं कल्केन मधुकस्य च ॥६६॥
बस्तिमभ्यक्तगात्राय दद्यात् प्रत्यागते तत: ।
स्नात्वा भुञ्जीत पयसा जाङ्गलानां रसेन वा ॥६७॥
पित्तातिसारज्वरशोथगुल्मजीर्णातिसारग्रहणीप्रदोषान् ।
जयत्ययं शीघ्रमतिप्रवृद्धान्
विरेचनास्थापनयोश्च बस्ति: ॥६८॥
पित्तातिसारी यस्त्वेतां क्रियां मुक्त्वा निषेवते ।
पित्तलान्यन्नपानानि तस्य पित्तं महाबलम् ॥६९॥
कुर्याद्रक्तातिसारं तु रक्तमाशु प्रदूषयेत् ।
तृष्णां शूलं विदाहं च गुदपाकं च दारुणम् ॥७०॥
तत्र च्छागं पय: शस्तं शीतं समधुशर्करम् ।
पानार्थं भोजनार्थं च गुदप्रक्षालने तथा ॥७१॥
ओदनं रक्तशालीनां पयसा तेन भोजयेत् ।
रसै: पारावतादीनां घृतभृष्टै: सशर्करै: ॥७२॥
शशपक्षिमृगाणां च शीतानां धन्वचारिणाम् ।
रसैरनम्लै: सघृतैर्भोजयेत्तं सशर्करै: ॥७३॥
रुधिरं मार्गमाजं वा घृतभृष्टं प्रशस्यते ।
काश्मर्यफलयूषो वा किंचिदम्ल: सशर्कर: ॥७४॥
नीलोत्पलं मोचरसं समङ्गा पद्मकेशरम् ।
अजाक्षीरयुतं दद्याज्जीर्णे च पयसौदनम् ॥७५॥
दुर्बलं पाययित्वा वा तस्यैवोपरि भोजयेत् ।
प्राग्भक्तं नवनीतं वा दद्यात् समधुशर्करम् ॥७६॥
प्राश्य क्षीरोत्थितं सर्पि: कपिञ्जलरसाशन: ।
त्र्यहादारोग्यमाप्नोति पयसा क्षीरभुक् तथा ॥७७॥
पीत्वा शतावरीकल्कं पयसा क्षीरभुग्जयेत् ।
रक्तातिसारं पीत्वा वा तया सिद्धं घृतं नर: ॥७८॥
घृतं यवागूमण्डेन कुटकस्य फलै: शृतम् ।
पेयं तस्यानु पातव्या पेया रक्तोपशान्तये ॥७९॥
त्वक् च दारुहरिद्राया: कुटजस्य फलानि च ।
पिप्पली शृङ्गवेरं च द्राक्षा कटुकरोहिणी ॥८०॥
षड्भिरेतैर्घृतं सिद्धं पेयामण्डावचारितम् ।
अतीसारं जयेच्छीघ्रं त्रिदोषमपि दारुणम् ॥८१॥
कृष्णमृन्मधुकं शङ्खं रुधिरं तण्डुलोदकम् ।
पीतमेकत्र सक्षौद्रं रक्तसंग्रहणं परम् ॥८२॥
पीत: प्रियङ्गुकाकल्क: सक्षौद्रस्तण्डुलाम्भसा ।
रक्तस्रावं जयेच्छीघ्रं धन्वमांसरसाशिन: ॥८३॥
कल्कस्तिलानां कृष्णानां शर्करापञ्चभागिक: ।
आजेन पयसा पीत: सद्यो रक्तं नियच्छति ॥८४॥
पलं वत्सकबीजस्य श्रपयित्वा रसं पिबेत् ।
यो रसाशी जयेच्छीघ्रं स पैत्तं जठरामयम् ॥८५॥
पीत्वा सशर्कराक्षौद्रं चन्दनं तण्डुलाम्भसा ।
दाहतृष्णाप्रमेहेभ्यो रक्तस्रावाच्च मुच्यते ॥८६॥
गुदो बहुभिरुत्थानैर्यस्य पित्तेन पच्यते ।
सेचयेत्तं सुशीतेन पटोलमधुकाम्बुना ॥८७॥
पञ्चवल्कमधूकानां रसैरिक्षुरसैर्घृतै: ।
छागैर्गव्यै: पयोभिर्वा शर्कराक्षौद्रसंयुतै: ॥८८॥
प्रक्षालनानां कल्कैर्वा ससर्पिष्कै: प्रलेपयेत् ।
एषां वा सुकृतैश्चूर्णैस्तं गुदं प्रतिसारयेत् ॥८९॥
धातकीलोध्रचूर्णैर्वा समांशै: प्रतिसारयेत् ।
तथा स्रवति नो रक्तं गुदं तै: प्रतिसारितम् ॥९०॥
पक्वता प्रशमं याति वेदना चोपशाम्यति ।
यथोक्तै: सेचनै: शीतै: शोणितेऽतिस्रवत्यपि ॥९१॥
गुदवङ्क्षणकट्यूरु सेचयेतभावितम् ।
चन्दनाद्येन तैलेन शतधौतेन सर्पिषा ॥९२॥
कार्पाससंगृहीतेन सेचयेद्गुदवङ्क्षणम् ।
अल्पाल्पं बहुशो रक्तं सशूलमुपवेश्यते ॥९३॥
यदा वायुर्विबद्धश्च कृच्छ्रं चरति वा न वा ।
पिच्छाबस्तिं तदा तस्य यथोक्तमुपकल्पयेत् ॥९४॥
प्रपौण्डरीकसिद्धेन सर्पिषा चानुवासयेत् ।
प्रायशो दुर्बलगुदाश्चिरकालातिसारिण: ॥९५॥
तस्मादभीक्ष्णशस्तेषां गुदे स्नेहं प्रयोजयेत् ।
पवनोऽतिप्रवृत्तो हि स्वे स्थाने लभतेऽधिकम् ॥९६॥
बलं तस्य सपित्तस्य जयार्थे बस्तिरुत्तम: ।
रक्तं विट्सहितं पूर्वं पश्चाद्वा योऽतिसार्यते ॥९७॥
शतावरीघृतं तस्य लेहार्थमुपकल्पयेत् ।
शर्करार्धांशिकं लीढं नवनीतं नवोद्धृतम् ॥९८॥
क्षौद्रपादं जयेच्छीघ्रं तं विकारं हिताशिन: ।
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थशुङ्गानापोथ्य वासयेत् ॥९९॥
अहोरात्रं जले तप्ते घृतं तेनाम्भसा पचेत् ।
तदर्धशर्करायुक्तं लिह्यात् सक्षौद्रपादिकम् ॥१००॥
अधो वा यदि वाऽप्यूर्ध्वं यस्य रक्तं प्रवर्तते ।
यस्त्वेवं दुर्बलो मोहात् पित्तलान्येव सेवते ॥१०१॥
दारुणं स वलीपाकं प्राप्य शीघ्रं विपद्यते ।
श्लेष्मातिसारे प्रथमं हितं लङ्घनपाचनम् ॥१०२॥
योज्यश्चामातिसारघ्नो यथोक्तो दीपनो गण: ।
लङ्घितस्यानुपूर्व्यां च कृतायां न निवर्तते ॥१०३॥
कफजो यद्यतीसार: कफघ्नैस्तमुपाचरेत् ।
बिल्वं कर्कटिका मुस्तमभया विश्वभेषजम्॥१०४॥
वचा विडङ्गं भूतीकं धान्यकं देवदारु च ।
कुष्ठं सातिविषा पाठा चव्यं कटुकरोहिणी ॥१०५॥
पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पली ।
योगाञ्छ्लोकार्धविहितांश्चतुरस्तान् प्रयोजयेत् ॥१०६॥
शृताञ्छ्लेष्मातिसारेषु कायाग्निबलवर्धनान् ।
अजाजीमसितां पाठां नागरं मरिचानि च ॥१०७॥
धातकीद्विगुणं दद्यान्मातुलुङ्गरसाप्लुतम् ।
रसाञ्जनं सातिविषं कुटजस्य फलानि च ॥१०८॥
धातकीद्विगुणं दद्यात् पातुं सक्षौद्रनागरम् ।
धातकी नागरं बिल्वं लोध्रं पद्मस्य केशरम् ॥१०९॥
जम्बूत्वङ्नागरं धान्यं पाठा मोचरसो बला ।
समङ्गा धातकी बिल्वमध्यं जम्ब्वाम्रयोस्त्वच: ॥११०॥
कपित्थानि विडङ्गानि नागरं मरिचानि च ।
चाङ्गेरीकोलतक्राम्लांश्चतुरस्तान् कफोत्तरे ॥१११॥
श्लोकार्धविहितान् दद्यात् सस्नेहलवणान् खडान् ।
कपित्थमध्यं लीढ्वा तु सव्योषक्षौद्रशर्करम् ॥११२॥
कट्फलं मधुयुक्तं वा मुच्यते जठरामयात् ।
कणां मधुयुतां पीत्वा तक्रं पीत्वा सचित्रकम् ॥११३॥
जग्ध्वा वा बालबिल्वानि मुच्यते जठरामयात् ।
बालबिल्वं गुडं तैलं पिप्पलीं विश्वभेषजम् ।
लिह्याद्वाते प्रतिहते सशूल: सप्रवाहिक: ॥११४॥
भोज्यं मूलकषायेण वातघ्नैश्चोपसेवनै: ।
वातातिसारविहितैर्यूषैर्मांसरसै: खडै: ॥११५॥
पूर्वोक्तमम्लसर्पिर्वा षट्पलं वा यथाबलम् ।
पुराणं वा घृतं दद्याद्यवागूमण्डमिश्रितम् ॥११६॥
वातश्लेष्मविबन्धे वा कफे वाऽतिस्रवत्यपि ।
शूले प्रवाहिकायां वा पिच्छाबस्तिं प्रयोजयेत् ॥११७॥
पिप्पलीबिल्वकुष्ठानां शताह्वावचयोरपि ।
कल्कै: सलवणैर्युक्तं पूर्वोक्तं सन्निधापयेत् ॥११८॥
प्रत्यागते सुखं स्नातं कृताहारं दिनात्यये ।
बिल्वतैलेन मतिमान्सुखोष्णेनानुवासयेत् ॥११९॥
वचान्तैरथवा कल्कैस्तैलं पक्त्वाऽनुवासयेत् ।
बहुश: कफवातार्तस्तथा स लभते सुखम् ॥१२०॥
स्वे स्थाने मारुतोऽवश्यं वर्धते कफसंक्षये ।
स वृद्ध: सहसा हन्यात्तस्मात्तं त्वरया जयेत् ॥१२१॥
वातस्यानु जयेत् पित्तं, पित्तस्यानु जयेत् कफम् ।
त्रयाणां वा जयेत् पूर्वं यो भवेद्बलवत्तम: ॥१२२॥
तत्र श्लोक:–
प्रागुत्पत्तिनिमित्तानि लक्षणं साध्यता न च ।
क्रिया चावस्थिकी सिद्धा निर्दिष्टा ह्यतिसारिणाम् ॥१२३॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थानेऽतिसारचिकित्सितं
नामैकोनविंशोऽध्याय: ॥१९॥
Last updated on June 24th, 2021 at 09:59 am