सुश्रुतसंहिता ।
अथ उत्तरतन्त्रम् ।
एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्याय: ।
अथातो ज्वरप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
येनामृतमपां मध्यादुद्धृतं पूर्वजन्मनि |
यतोऽमरत्वं सम्प्राप्तास्त्रिदशास्त्रिदिवेश्वरात् ||३||
शिष्यास्तं देवमासीनं पप्रच्छुः सुश्रुतादयः |
व्रणस्योपद्रवाः प्रोक्ता व्रणिनामप्यतः परम् ||४||
समासाद् व्यासतश्चैव ब्रूहि नो भिषजांवर |
उपद्रवेण जुष्टस्य व्रणः कृच्छ्रेण सिध्यति ||५||
उपद्रवास्तु व्रणिनः कृच्छ्रसाध्याः प्रकीर्तिताः |
प्रक्षीणबलमांसस्य शेषधातुपरिक्षयात् ||६||
तस्मादुपद्रवान् कृत्स्नान् ब्रूहि नः सचिकित्सितान् |
सर्वकायचिकित्सासु ये दृष्टाः परमर्षिणा ||७||
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा प्राब्रवीद्भिषजांवरः |
ज्वरमादौ प्रवक्ष्यामि स रोगानीकराट् स्मृतः ||८||
रुद्रकोपाग्निसम्भूतः सर्वभूतप्रतापनः |
तैस्तैर्नामभिरन्येषां सत्त्वानां परिकीर्त्यते ||९||
जन्मादौ निधने चैव प्रायो विशति देहिनम् |
अतः सर्वविकराणामयं राजा प्रकीर्तितः ||१०||
ऋते देवमनुष्येभ्यो नान्यो विषहते तु तम् |
कर्मणा लभते यस्माद्देवत्वं मानुषादपि ||११||
पुनश्चैव च्युतः स्वर्गान्मानुष्यमनुवर्तते |
तस्मात्ते देवभावेन सहन्ते मानुषा ज्वरम् ||१२||
शेषाः सर्वे विपद्यन्ते तैर्यग्योना ज्वरार्दिताः |
स्वेदावरोधः सन्तापः सर्वाङ्गग्रहणं तथा ||१३||
विकारा युगपद्यस्मिन् ज्वरः स परिकीर्तितः |
दोषैः पृथक् समस्तैश्च द्वन्द्वैरागन्तुरेव च ||१४||
अनेककारणोत्पन्नः स्मृतस्त्वष्टविधो ज्वरः |
दोषाः प्रकुपिताः स्वेषु कालेषु स्वैः प्रकोपणैः ||१५||
व्याप्य देहमशेषेण ज्वरमापादयन्ति हि |
दुष्टाः स्वहेतुभिर्दोषाः प्राप्यामाशयमूष्मणा ||१६||
सहिता रसमागत्य रसस्वेदप्रवाहिणाम् |
स्रोतसां मार्गमावृत्य मन्दीकृत्य हुताशनम् ||१७||
निरस्य बहिरूष्माणं पक्तिस्थानाच्च केवलम् |
शरीरं समभिव्याप्य स्वकालेषु ज्वरागमम् ||१८||
जनयन्त्यथ वृद्धिं वा स्ववर्णं च त्वगादिषु |
मिथ्यातियुक्तैरपि च स्नेहाद्यैः कर्मभिर्नृणाम् ||१९||
विविधादभिघाताच्च रोगोत्थानात् प्रपाकतः |
श्रमात् क्षयादजीर्णाच्च विषात्सात्म्यर्तुपर्ययात् ||२०||
ओषधीपुष्पगन्धाच्च शोकान्नक्षत्रपीडया |
अभिचाराभिशापाभ्यां मनोभूताभिशङ्कया ||२१||
स्त्रीणामपप्रजातानां प्रजातानां तथाऽहितैः |
स्तन्यावतरणे चैव ज्वरो दोषैः प्रवर्तते ||२२||
तैर्वेगवद्भिर्बहुधा समुद्भ्रान्तैर्विमार्गगैः |
विक्षिप्यमाणोऽन्तरग्निर्भवत्याशु बहिश्चरः ||२३||
रुणद्धि चाप्यपान्धातुं यस्मात्तस्माज्ज्वरातुरः |
भवत्यत्युष्णगात्रश्च ज्वरितस्तेन चोच्यते ||२४||
श्रमोऽरतिर्विवर्णत्वं वैरस्यं नयनप्लवः |
इच्छाद्वेषौ मुहुश्चापि शीतवातातपादिषु ||२५||
जृम्भाऽङ्गमर्दो गुरुता रोमहर्षोऽरुचिस्तमः |
अप्रहर्षश्च शीतं च भवत्युत्पत्स्यति ज्वरे ||२६||
सामान्यतो, विशेषात्तु जृम्भाऽत्यर्थं समीरणात् |
पित्तान्नयनयोर्दाहः, कफान्नान्नाभिनन्दनम् ||२७||
सर्वलिङ्गसमवायः सर्वदोषप्रकोपजे |
द्वयोर्द्वयोस्तु रूपेण संसृष्टं द्वन्द्वजं विदुः ||२८||
वेपथुर्विषमो वेगः कण्ठौष्ठपरिशोषणम् |
निद्रानाशः क्षुतः स्तम्भो गात्राणां रौक्ष्यमेव च ||२९||
शिरोहृद्गात्ररुग्वक्त्रवैरस्यं बद्धविट्कता |
जृम्भाऽऽध्मानं तथा शूलं भवत्यनिलजे ज्वरे ||३०||
वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्राल्पत्वं तथा वमिः |
कण्ठौष्ठमुखनासानां पाकः स्वेदश्च जायते ||३१||
प्रलापः कटुता वक्त्रे मूर्च्छा दाहो मदस्तृषा |
पीतविण्मूत्रनेत्रत्वं पैत्तिके भ्रम एव च ||३२||
गौरवं शीतमुत्क्लेशो रोमहर्षोऽतिनिद्रता |
स्रोतोरोधो रुगल्पत्वं प्रसेको मधुरास्यता ||३३||
नात्युष्णगात्रता छर्दिरङ्गसादोऽविपाकता |
प्रतिश्यायोऽरुचिः कासः कफजेऽक्ष्णोश्च शुक्लता ||३४||
निद्रानाशो भ्रमः श्वासस्तन्द्रा सुप्ताङ्गताऽरुचिः |
तृष्णा मोहो मदः स्तम्भो दाहः शीतं हृदि व्यथा ||३५||
पक्तिश्चिरेण दोषाणामुन्मादः श्यावदन्तता |
रसना परुषा कृष्णा सन्धिमूर्धास्थिजा रुजः ||३६||
निर्भुग्ने कलुषे नेत्रे कर्णौ शब्दरुगन्वितौ |
प्रलापः स्रोतसां पाकः कूजनं चेतनाच्युतिः ||३७||
स्वेदमूत्रपुरीषाणामल्पशः सुचिरात् स्रुतिः |
सर्वजे सर्वलिङ्गानिविशेषं चात्र मे शृणु ||३८||
नात्युष्णशीतोऽल्पसञ्ज्ञो भ्रान्तप्रेक्षी हतस्वरः |
खरजिह्वः शुष्ककण्ठः स्वेदविण्मूत्रवर्जितः ||३९||
सास्रो निर्भुग्नहृदयो भक्तद्वेषी हतप्रभः |
श्वसन्निपतितः शेते प्रलापोपद्रवायुतः ||४०||
तमभिन्यासमित्याहुर्हतौजसमथापरे |
सन्निपातज्वरं कृच्छ्रमसाध्यमपरे विदुः ||४१||
निद्रोपेतमभिन्यासं क्षीणमेनं हतौजसम् |
सन्न्यस्तगात्रं सन्न्यासं विद्यात्सर्वात्मके ज्वरे ||४२||
ओजो विस्रंसते यस्य पित्तानिलसमुच्छ्रयात् |
स गात्रस्तम्भशीताभ्यां शयनेप्सुरचेतनः ||४३||
अपि जाग्रत् स्वपन् जन्तुस्तन्द्रालुश्च प्रलापवान् |
संहृष्टरोमा स्रस्ताङ्गो मन्दसन्तापवेदनः ||४४||
ओजोनिरोधजं तस्य जानीयात् कुशलो भिषक् |
सप्तमे दिवसे प्राप्ते दशमे द्वादशेऽपि वा ||४५||
पुनर्घोरतरो भूत्वा प्रशमं याति हन्ति वा |
द्विदोषोच्छ्रायलिङ्गास्तु द्वन्द्वजास्त्रिविधाः स्मृताः ||४६||
तृष्णा मूर्च्छा भ्रमो दाहः स्वप्ननाशः शिरोरुजा |
कण्ठास्यदशोषो वमथू रोमहर्षोऽरुचिस्तथा ||४७||
पर्वभेदश्च जृम्भा च वातपित्तज्वराकृतिः |
स्तैमित्यं पर्वणां भेदो निद्रा गौरवमेव च ||४८||
शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदप्रवर्तनम् |
सन्तापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः ||४९||
लिप्तातिक्तास्यता तन्द्रा मोहः कासोऽरुचिस्तृषा |
मुहुर्दाहो मुहुः शीतं श्लेष्मपित्तज्वराकृतिः ||५०||
(जृम्भाध्मानमदोत्कम्पपर्वभेदपरिक्षयाः|
तृट्प्रलापाभितापाः स्युर्ज्वरे मारुतपैत्तिके ||१||
शूलकासकफोत्क्लेशशीतवेपथुपीनसाः|
गौरवारुचिविष्टम्भा वातश्लेष्मसमुद्भवे||२||
शीतदाहारुचिस्तम्भस्वेदमोहमदभ्रमाः|
कासाङ्गसादहृल्लासा भवन्ति कफपैत्तिके||३||) |
कृशानां ज्वरमुक्तानां मिथ्याहारविहारिणाम् |
दोषः स्वल्पोऽपि संवृद्धो देहिनामनिलेरितः ||५१||
सततान्येद्युष्कत्र्याख्यचातुर्थान् सप्रलेपकान् |
कफस्थानविभागेन यथासङ्ख्यं करोति हि ||५२||
अहोरात्रादहोरात्रात् स्थानात् स्थानं प्रपद्यते |
ततश्चामाशयं प्राप्य दोषः कुर्याज्ज्वरं नृणाम् ||५३||
तथा प्रलेपको ज्ञेयः शोषिणां प्राणनाशनः |
दुश्चिकित्स्यतमो मन्दः सुकष्टो धातुशोषकृत् ||५४||
कफस्थानेषु वा दोषस्तिष्ठन् द्वित्रिचतुर्षु वा |
विपर्ययाख्यान् कुरुते विषमान् कृच्छ्रसाधनान् ||५५||
परो हेतुः स्वभावो वा विषमे कैश्चिदीरितः |
आगन्तुश्चानुबन्धो हि प्रायशो विषमज्वरे ||५६||
वाताधिकत्वात् प्रवदन्ति तज्ज्ञास्तृतीयकं चापि चतुर्थकं च |
औपत्यके मद्यसमुद्भवे च हेतुं ज्वरे पित्तकृतं वदन्ति ||५७||
प्रलेपकं वातबलासकं च कफाधिकत्वेन वदन्ति तज्ज्ञाः |
मूर्च्छानुबन्धा विषमज्वरा ये प्रायेण ते द्वन्द्वसमुत्थितास्तु ||५८||
त्वक्स्थौ श्लेष्मानिलौ शीतमादौ जनयतो ज्वरे |
तयोः प्रशान्तयोः पित्तमन्ते दाहं करोति च ||५९||
करोत्यादौ तथा पित्तं त्वक्स्थं दाहमतीव च |
प्रशान्ते कुरुतस्तस्मिंश्छीतमन्ते च तावपि ||६०||
द्वावेतौ दाहशीतादी ज्वरौ संसर्गजौ स्मृतौ |
दाहपूर्वस्तयोः कष्टः कृच्छ्रसाध्यश्च स स्मृतः ||६१||
प्रसक्तश्चाभिघातोत्थश्चेतनाप्रभवस्तु यः |
रात्र्यह्नोः षट्सु कालेषु कीर्तितेषु यथा पुरा ||६२||
प्रसह्य विषमोऽभ्येति मानवं बहुधा ज्वरः |
स चापि विषमो देहं न कदाचिद्विमुञ्चति ||६३||
ग्लानिगौरवकार्श्येभ्यः स यस्मान्न प्रमुच्यते |
वेगे तु समतिक्रान्ते गतोऽयमिति लक्ष्यते ||६४||
धात्वन्तरस्थो लीनत्वान्न सौक्ष्म्यादुपलभ्यते |
अल्पदोषेन्धनः क्षीणः क्षीणेन्धन इवानलः ||६५||
दोषोऽल्पोऽहितसम्भूतो ज्वरोत्सृष्टस्य वा पुनः |
धातुमन्यतमं प्राप्य करोति विषमज्वरम् ||६६||
सततं रसरक्तस्थः सोऽन्येद्युः पिशिताश्रितः |
मेदोगतस्तृतीयेऽह्नि त्वस्थिमज्जगतः पुनः ||६७||
कुर्याच्चातुर्थकं घोरमन्तकं रोगसङ्करम् |
केचिद्भूताभिषङ्गोत्थं ब्रुवते विषमज्वरम् ||६८||
सप्ताहं वा दशाहं वा द्वादशाहमथापि वा |
सन्तत्या योऽविसर्गी स्यात्सन्ततः स निगद्यते ||६९||
अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्तते |
अन्येद्युष्कस्त्वहोरात्रादेककालं प्रवर्तते ||७०||
तृतीयकस्तृतीयेऽह्नि चतुर्थेऽह्नि चतुर्थकः |
वातेनोदीर्यमाणाश्च ह्रीयमाणाश्च सर्वतः |
एकद्विदोषा मर्त्यानां तस्मिन्नेवोदितेऽहनि ||७१||
वेलां तामेव कुर्वन्ति ज्वरवेगे मुहुर्मुहुः |
(वातेनोद्धूयमानस्तु यथा पूर्येत सागरः ||७२||
वातेनोदीरितास्तद्वद्दोषाः कुर्वन्ति वै ज्वरान् |
यथा वेगागमे वेलां छादयित्वा महोदधेः ||७३||
वेगहानौ तदेवाम्भस्तत्रैवान्तर्निलीयते |
दोषवेगोदये तद्वदुदीर्येत ज्वरोऽस्य वै ||७४||
वेगहानौ प्रशाम्येत यथाऽम्भः सागरे तथा) |
विविधेनाभिघातेन ज्वरो यः सम्प्रवर्तते ||७५||
यथादोषप्रकोपं तु तथा मन्येत तं ज्वरम् |
श्यावास्यता विषकृते दाहातीसारहृद्ग्रहाः ||७६||
अभक्तरुक् पिपासा च तोदो मूर्च्छा बलक्षयः |
ओषधीगन्धजे मूर्च्छा शिरोरुक् वमथुः क्षवः ||७७||
कामजे चित्तविभ्रंशस्तन्द्राऽऽलस्यमरोचकः |
हृदये वेदना चास्य गात्रं च परिशुष्यति ||७८||
भयात् प्रलापः शोकाच्च भवेत् कोपाच्च वेपथुः |
अभिचाराभिशापाभ्यां मोहस्तृष्णा च जायते ||७९||
भूताभिषङ्गादुद्वेगहास्यकम्पनरोदनम् |
श्रमक्षयाभिघातेभ्यो देहिनां कुपितोऽनिलः ||८०||
पूरयित्वाऽखिलं देहं ज्वरमापादयेद्भृशम् |
रोगाणां तु समुत्थानाद्विदाहागन्तुतस्तथा ||८१||
ज्वरोऽपरः सम्भवति तैस्तैरन्यैश्च हेतुभिः |
दोषाणां स तु लिङ्गानि कदाचिन्नातिवर्तते ||८२||
गुरुता हृदयोत्क्लेशः सदनं छर्द्यरोचकौ |
रसस्थे तु ज्वरे लिङ्गं दैन्यं चास्योपजायते ||८३||
रक्तनिष्ठीवनं दाहः स्वेदश्छर्दनविभ्रमौ |
प्रलापः पिटिका तृष्णा रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम् ||८४||
पिण्डिकोद्वेष्टनं तृष्णा सृष्टमूत्रपुरीषता |
ऊष्माऽन्तर्दाहविक्षेपौ ग्लानिः स्यान्मांसगे ज्वरे ||८५||
भृशं स्वेदस्तृषा मूर्च्छा प्रलापश्छर्दिरेव च |
दौर्गन्ध्यारोचकौ ग्लानिर्मेदःस्थे चासहिष्णुता ||८६||
भेदोऽस्थ्नां कुञ्च(ज)नं श्वासो विरेकश्छर्दिरेव च |
विक्षेपणं च गात्राणामेतदस्थिगते ज्वरे ||८७||
तमःप्रवेशनं हिक्का कासः शैत्यं वमिस्तथा |
अन्तर्दाहो महाश्वासो मर्मच्छेदश्च मज्जगे |
मरणं प्राप्नुयात्तत्र शुक्रस्थानगते ज्वरे ||८८||
शेफसः स्तब्धता मोक्षः शुक्रस्य तु विशेषतः |
दग्ध्वेन्धनं यथा वह्निर्धातून् हत्वा यथा विषम् ||८९||
कृतकृत्यो व्रजेच्छान्तिं देहं हत्वा तथा ज्वरः |
वातपित्तकफोत्थानां ज्वराणां लक्षणं यथा ||९०||
तथा तेषां भिषग्ब्रूयाद्रसादिष्वपि बुद्धिमान् |
समस्तैः सन्निपातेन धातुस्थमपि निर्दिशेत् ||९१||
द्वन्द्वजं द्वन्द्वजैरेव दोषैश्चापि वदेत् कृतम् |
गम्भीरस्तु ज्वरो ज्ञेयो ह्यन्तर्दाहेन तृष्णया ||९२||
आनद्धत्वेन चात्यर्थं श्वासकासोद्गमेन च |
हतप्रभेन्द्रियं क्षीणमरोचकनिपीडितम् ||९३||
गम्भीरतीक्ष्णवेगार्तं ज्वरितं परिवर्जयेत् |
हीनमध्याधिकैर्दोषैस्त्रिसप्तद्वादशाहिकः ||९४||
ज्वरवेगो भवेत्तीव्रो यथापूर्वं सुखक्रियः |
कालो ह्योष यमश्चैव नियतिर्मृत्युरेव च ||९५||
तस्मिन् व्यपगते देहाज्जन्मेह पुनरुच्यते |
इति ज्वराः समाख्याताः कर्मेदानीं प्रवक्ष्यते ||९६||
ज्वरस्य पूर्वरूपेषु वर्तमानेषु बुद्धिमान् |
पाययेत घृतं स्वच्छं ततः स लभते सुखम् ||९७||
विधिर्मारुतजेष्वेष, पैत्तिकेषु विरेचनम् |
मृदु, प्रच्छर्दनं तद्वत्कफजेषु विधीयते ||९८||
सर्वद्विदोषजेषूक्तं यथादोषं विकल्पयेत् |
अस्नेहनीयोऽशोध्यश्च संयोज्यो लङ्घनादिना ||९९||
रूपप्राग्रूपयोर्विद्यान्नानात्वं वह्निधूमवत् |
प्रव्यक्तरूपेषु हितमेकान्तेनापतर्पणम् ||१००||
आमाशयस्थे दोषे तु सोत्क्लेशे वमनं परम् |
आनद्धः स्तिमितैर्दोषैर्यावन्तं कालमातुरः ||१०१||
कुर्यादनशनं तावत्ततः संसर्गमाचरेत् |
न लङ्घयेन्मारुतजे क्षयजे मानसे तथा ||१०२||
अलङ्घ्याश्चापि ये पूर्वं द्विव्रणीये प्रकीर्तिताः |
अनवस्थितदोषाग्नेर्लङ्घनं दोषपाचनम् ||१०३||
ज्वरघ्नं दीपनं काङ्क्षारुचिलाघवकारकम् |
सृष्टमारुतविण्मूत्रं क्षुत्पिपासाऽसहं लघुम् ||१०४||
प्रसन्नात्मेन्द्रियं क्षामं नरं विद्यात् सुलङ्घितम् |
बलक्षयस्तृषा शोषस्तन्द्रानिद्राभ्रमक्लमाः ||१०५||
उपद्रवाश्च श्वासाद्याः सम्भवन्त्यतिलङ्घनात् |
दीपनं कफविच्छेदि पित्तवातानुलोमनम् ||१०६||
कफवातज्वरार्तेभ्यो हितमुष्णाम्बु तृट्छिदम् |
तद्धि मार्दवकृद्दोषस्रोतसां शीतमन्यथा ||१०७||
सेव्यमानेन तोयेन ज्वरः शीतेन वर्धते |
पित्तमद्यविषोत्थेषु शीतलं तिक्तकैः शृतम् ||१०८||
गाङ्गेयनागरोशीरपर्पटोदीच्यचन्दनैः |
दीपनी पाचनी लघ्वी ज्वरार्तानां ज्वरापहा ||१०९||
अन्नकाले हिता पेया यथास्वं पाचनैः कृता |
बहुदोषस्य मन्दाग्नेः सप्तरात्रात् परं ज्वरे ||११०||
लङ्घनाम्बुयवागूभिर्यदा दोषो न पच्यते |
तदा तं मुखवैरस्यतृष्णारोचकनाशनैः ||१११||
कषायैः पाचनैर्हृद्यैर्ज्वरघ्नैः समुपाचरेत् |
पञ्चमूलीकषायं तु पाचनं पवनज्वरे ||११२||
सक्षौद्रं पैत्तिके मुस्तकटुकेन्द्रयवैः कृतम् |
पिप्पल्यादिकषायं तु कफजे परिपाचनम् ||११३||
द्वन्द्वजेषु तु संसृष्टं दद्यात् अथ विवर्जयेत् |
पीताम्बुर्लङ्घितो भुक्तोऽजीर्णी क्षीणः पिपासितः ||११४||
(तीक्ष्णे ज्वरे गुरौ देहे विबद्धेषु मलेषु च|
सामदोषं विजानीयाज्ज्वरं पक्वमतोऽन्यथा ||)
मृदौ ज्वरे लघौ देहे प्रचलेषु मलेषु च |
पक्वं दोषं विजानीयाज्ज्वरे देयं तदौषधम् ||११५||
दोषप्रकृतिवैकृत्यादेकेषां पक्वलक्षणम् |
हृदयोद्वेष्टनं तन्द्रा लालास्रुतिररोचकः ||११६||
दोषाप्रवृत्तिरालस्यं विबन्धो बहुमूत्रता |
गुरूदरत्वमस्वेदो न पक्तिः शकृतोऽरतिः ||११७||
स्वापः स्तम्भो गुरुत्वं च गात्राणां वह्निमार्दवम् |
मुखस्याशुद्धिरग्लानिः प्रसङ्गी बलवाञ्ज्वरः ||११८||
लिङ्गैरेभिर्विजानीयाज्ज्वरमामं विचक्षणः |
सप्तरात्रात्परं केचिन्मन्यन्ते देयमौषधम् ||११९||
दशरात्रात्परं केचिद्दातव्यमिति निश्चिताः |
पैत्तिके वा ज्वरे देयमल्पकालसमुत्थिते ||१२०||
अचिरज्वरितस्यापि देयं स्याद्दोषपाकतः |
भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम् ||१२१||
शोधनं, शमनीयं तु करोति विषमज्वरम् |
च्यवमानं ज्वरोत्क्लिष्टमुपेक्षेत मलं सदा ||१२२||
अतिप्रवर्तमानं च साधयेदतिसारवत् |
यदा कोष्ठानुगाः पक्वा विबद्धाः स्रोतसां मलाः ||१२३||
अचिरज्वरितस्यापि तदा दद्याद्विरेचनम् |
पक्वो ह्यनिर्हृतो दोषो देहे तिष्ठन् महात्ययम् ||१२४||
विषमं वा ज्वरं कुर्याद्बलव्यापदमेव च |
तस्मान्निर्हरणं कार्यं दोषाणां वमनादिभिः ||१२५||
प्राक्कर्म वमनं चास्य कार्यमास्थापनं तथा |
विरेचनं तथा कुर्याच्छिरसश्च विरेचनम् ||१२६||
क्रमशःबलिने देयं वमनं श्लैष्मिके ज्वरे |
पित्तप्राये विरेकस्तु कार्यः प्रशिथिलाशये ||१२७||
सरुजेऽनिलजे कार्यं सोदावर्ते निरूहणम् |
कटीपृष्ठग्रहार्तस्य दीप्ताग्नेरनुवासनम् ||१२८||
शिरोगौरवशूलघ्नमिन्द्रियप्रतिबोधनम् |
कफाभिपन्ने शिरसि कार्यं मूर्धविरेचनम् ||१२९||
दुर्बलस्य समाध्मातमुदरं सरुजं दिहेत् |
दारुहैमवतीकुष्ठशताह्वाहिङ्गुसैन्धवैः ||१३०||
अम्लपिष्टैः सुखोष्णैश्चपवने तूर्ध्वमागते |
रुद्धमूत्रपूरीषाय गुदे वर्तिं निधापयेत् ||१३१||
पिप्पलीपिप्पलीमूलयवानीचव्यसाधिताम् |
पाययेत यवागूं वा मारुताद्यनुलोमिनीम् ||१३२||
शुद्धस्योभयतो यस्य ज्वरः शान्तिं न गच्छति |
सशेषदोषरूक्षस्य तस्य तं सर्पिषा जयेत् ||१३३||
कृशं चैवाल्पदोषं च शमनीयैरुपाचरेत् |
उपवासैर्बलस्थं तु ज्वरे सन्तर्पणोत्थिते ||१३४||
क्लिन्नां यवागूं मन्दाग्निं तृषार्तं पाययेन्नरम् |
तृट्छर्दिदाहघर्मार्तं मद्यपं लाजतर्पणम् ||१३५||
सक्षौद्रमम्भसा पश्चाज्जीर्णे यूषरसौदनम् |
उपवासश्रमकृते क्षीणं(णे) वाताधिके ज्वरे ||१३६||
दीप्ताग्निं भोजयेत् प्राज्ञो नरं मांसरसौदनम् |
मुद्गयूषौदनश्चापि हितः कफसमुत्थिते ||१३७||
स एव सितया युक्तः शीतः पित्तज्वरे हितः |
दाडिमामलमुद्गानां यूषश्चानिलपैत्तिके ||१३८||
ह्रस्वमूलकयूषस्तु वातश्लेष्माधिके हितः |
पटोलनिम्बयूषस्तु पथ्यः पित्तकफात्मके ||१३९||
दाहच्छर्दियुतं क्षामं निरन्नं तृष्णयाऽर्दितम् |
सिताक्षौद्रयुतं लाजतर्पणं पाययेत च ||१४०||
कफपित्तपरीतस्य ग्रीष्मेऽसृक्पित्तिनस्तथा |
मद्यनित्यस्य न हिता यवागूस्तमुपाचरेत् ||१४१||
यूषैरम्लैरनम्लैर्वा जाङ्गलैश्च रसैर्हितैः |
मद्यं पुराणं मन्दाग्नेर्यवान्नोपहितं हितम् ||१४२||
सव्योषं वितरेत्तक्रं कफारोचकपीडिते |
कृशोऽल्पदोषो दीनश्च नरो जीर्णज्वरार्दितः ||१४३||
विबद्धः सृष्टदोषश्च रूक्षः पित्तानिलज्वरी |
पिपासार्तः सदाहो वा पयसा स सुखी भवेत् ||१४४||
तदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानवम् |
सर्वज्वरेषु सुलघु मात्रावद्भोजनं हितम् ||१४५||
वेगापायेऽन्यथा तद्धि ज्वरवेगाभिवर्धनम् |
ज्वरितो हितमश्नीयाद्यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत् ||१४६||
अन्नकाले ह्यभुञ्जानः क्षीयते म्रियतेऽथवा |
स क्षीणः कृच्छ्रतां याति यात्यसाध्यत्वमेव च ||१४७||
तस्माद्रक्षेद्बलं पुंसां बले सति हि जीवितम् |
गुर्वभिष्यन्द्यकाले च ज्वरी नाद्यात् कथञ्चन ||१४८||
न तु तस्याहितं भुक्तमायुषे वा सुखाय वा |
सन्ततं विषमं वाऽपि क्षीणस्य सुचिरोत्थितम् ||१४९||
ज्वरं सम्भोजनैः पथ्यैर्लघुभिः समुपाचरेत् |
मुद्गान्मसुरांश्चणकान् कुलत्थान् समकुष्ठकान् ||१५०||
आहारकाले यूषार्थं ज्वरिताय प्रदापयेत् |
पटोलपत्रं वार्ताकं कठिल्लं पापचैलिकम् ||१५१||
कर्कोटकं पर्पटकं गोजिह्वां बालमूलकम् |
पत्रं गुडूच्याः शाकार्थे ज्वरितानां प्रदापयेत् ||१५२||
लावान् कपिञ्जलानेणान् पृषताञ्छरभाञ्छशान् |
कालपुच्छान् कुरङ्गांश्च तथैव मृगमातृकान् ||१५३||
मांसार्थे मांससात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत् |
सारसक्रौञ्चशिखिनः कुक्कुटांस्तित्तिरां(रीं)स्तथा ||१५४||
गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति ज्वरे केचिच्चिकित्सकाः |
ज्वरितानां प्रकोपं तु यदा याति समीरणः ||१५५||
तदैतेऽपि हि शस्यन्ते मात्राकालोपपादिताः |
परिषेकान् प्रदेहांश्च स्नेहान् संशोधनानि च ||१५६||
(स्नानाभ्यङ्गदिवास्वप्नशीतव्यायामयोषितः) |
कषायगुरुरूक्षाणि क्रोधादीनि तथैव च ||१५७||
सारवन्ति च भोज्यानि वर्जयेत्तरुणज्वरी |
तथैव नवधान्यादिं वर्जयेच्च समासतः ||१५८||
अनवस्थितदोषाग्नेरेभिः सन्धुक्षितो ज्वरः |
गम्भीरतीक्ष्णवेगत्वं यात्यसाध्यत्वमेव च ||१५९||
शीततोयदिवास्वप्नक्रोधव्यायामयोषितः |
न सेवेत ज्वरोत्सृष्टो यावन्न बलवान् भवेत् ||१६०||
मुक्तस्यापि ज्वरेणाशु दुर्बलस्याहितैर्ज्वरः |
प्रत्यापन्नो दहेद्देहं शुष्कं वृक्षमिवानलः ||१६१||
तस्मात्कार्यः परीहारो ज्वरमुक्तैर्विरिक्तवत् |
यावन्न प्रकृतिस्थः स्याद्दोषतः प्राणतस्तथा ||१६२||
ज्वरे प्रमोहो भवति स्वल्पैरप्यवचेष्टितैः |
निषण्णं भोजयेत्तस्मान्मूत्रोच्चारौ च कारयेत् ||१६३||
अरोचके गात्रसादे वैवर्ण्येऽङ्गमलादिषु |
शान्तज्वरोऽपि शोध्यः स्यादनुबन्धभयान्नरः ||१६४||
न जातु स्नापयेत् प्राज्ञः सहसा ज्वरकर्शितम् |
तेन सन्दूषितो ह्यस्य पुनरेव भवेज्ज्वरः ||१६५||
चिकित्सेच्च ज्वरान् सर्वान्निमित्तानां विपर्ययैः |
श्रमक्षयाभिघातोत्थे मूलव्याधिमुपाचरेत् ||१६६||
स्त्रीणामपप्रजातानां स्तन्यावतरणे च यः |
तत्र संशमनं कुर्याद्यथादोषं विधानवित् ||१६७||
अतः संशमनीयानि कषायाणि निबोध मे |
सर्वज्वरेषु देयानि यानि वैद्येन जानता ||१६८||
पिप्पलीसारिवाद्राक्षाशतपुष्पाहरेणुभिः |
कृतः कषायः सगुडो हन्याच्छ्वसनजं ज्वरम् ||१६९||
शृतं शीतकषायं वा गुडूच्याः पेयमेव तु |
बलादर्भश्वदंष्ट्राणां कषायं पादशेषितम् ||१७०||
शर्कराघृतसंयुक्तं पिबेद्वातज्वरापहम् |
शतपुष्पावचाकुष्ठदेवदारुहरेणुकाः ||१७१||
कुस्तुम्बुरूणि नलदं मुस्तं चैवाप्सु साधयेत् |
क्षौद्रेण सितया चापि युक्तः क्वाथोऽनिलाधिके ||१७२||
द्राक्षागुडूचीकाश्मर्यत्रायमाणाः ससारिवाः |
निष्क्वाथ्य सगुडं क्वाथं पिबेद्वातकृते ज्वरे ||१७३||
गुडूच्याः स्वरसो ग्राह्यः शतावर्याश्च तत्समः |
निहन्यात्सगुडः पीतः सद्योऽनिलकृतं ज्वरम् ||१७४||
घृताभ्यङ्गस्वेदलेपानवस्थासु च योजयेत् |
श्रीपर्णीचन्दनोशीरपरूषकमधूकजः ||१७५||
शर्करामधुरो हन्ति कषायः पैत्तिकं ज्वरम् |
पीतं पित्तज्वरं हन्यात्सारिवाद्यं सशर्करम् ||१७६||
सयष्टीमधुकं हन्यात्तथैवोत्पलपूर्वकम् |
शृतं शीतकषायं वा सोत्पलं शर्करायुतम् ||१७७||
गुडूचीपद्मरोध्राणां सारिवोत्पलयोस्तथा |
शर्करामधुरः क्वाथः शीतः पित्तज्वरापहः ||१७८||
द्राक्षारग्वधयोश्चापि काश्मर्यस्याथवा पुनः |
स्वादुतिक्तकषायाणां कषायैः शर्करायुतैः ||१७९||
सुशीतैः शमयेत्तृष्णां प्रवृद्धां दाहमेव च |
शीतं मधुयुतं तोयमाकण्ठाद्वा पिपासितम् ||१८०||
वामयेत्पाययित्वा तु तेन तृष्णा प्रशाम्यति |
क्षीरैः क्षीरिकषायैश्च सुशीतैश्चन्दनायुतैः ||१८१||
अन्तर्दाहे विधातव्यमेभिश्चान्यैश्च शीतलैः |
पद्मकं मधुकं द्राक्षां पुण्डरीकमथोत्पलम् ||१८२||
यवान् भृष्टानुशीराणि समङ्गां काश्मरीफलम् |
निदध्यादप्सु चालोड्य निशापर्युषितं ततः ||१८३||
क्षौद्रेण युक्तं पिबतो ज्वरदाहौ प्रशाम्यतः |
जिह्वातालुगलक्लोमशोषे मूर्ध्नि च दापयेत् ||१८४||
केशरं मातुलङ्गस्य मधुसैन्धवसंयुतम् |
शर्करादाडिमाभ्यां वा द्राक्षाखर्जूरयोस्तथा ||१८५||
वैरस्ये धारयेत्कल्कं गण्डूषं च तथा हितम् |
सप्तच्छदं गुडूचीं च निम्बं स्फूर्जकमेव च ||१८६||
क्वाथयित्वा पिबेत् क्वाथं सक्षौद्रं कफजे ज्वरे |
कटुत्रिकं नागपुष्पं हरिद्रा कटुरोहिणी ||१८७||
कौटजं च फलं हन्यात् सेव्यमानं कफज्वरम् |
हरिद्रां चित्रकं निम्बमुशीरातिविषे वचाम् ||१८८||
कुष्ठमिन्द्रयवान् मूर्वां पटोलं चापि साधितम् |
पिबेन्मरिचसंयुक्तं सक्षौद्रं कफजे ज्वरे ||१८९||
सारिवातिविषाकुष्ठपुराख्यैः सदुरालभैः |
मुस्तेन च कृतः क्वाथः पीतो हन्यात् कफज्वरम् ||१९०||
मुस्तं वृक्षकबीजानि त्रिफला कटुरोहिणी |
परूषकाणि च क्वाथः कफज्वरविनाशनः ||१९१||
राजवृक्षादिवर्गस्य कषायो मधुसंयुतः |
कफवातज्वरं हन्याच्छीघ्रं कालेऽवचारितः ||१९२||
नागरं धान्यकं भार्गीमभयां सुरदारु च |
वचां पर्पटकं मुस्तं भूतीकमथ कट्फलम् ||१९३||
निष्क्वाथ्य कफवातोत्थे क्षौद्रहिङ्गुसमन्वितम् |
दा(पा)तव्यं श्वासकासघ्नं श्लेष्मोत्सेके गलग्रहे ||१९४||
हिक्कासु कण्ठश्वयथौ शूले हृदयपार्श्वजे |
बलापटोलत्रिफलायष्ट्याह्वानां वृषस्य च ||१९५||
क्वाथो मधुयुतः पीतो हन्ति पित्तकफज्वरम् |
कटुकाविजयाद्राक्षामुस्तपर्पटकैः कृतः ||१९६||
कषायो नाशयेत् पीतः श्लेष्मपित्तभवं ज्वरम् |
भार्गीवचापर्पटकधान्यहिङ्ग्वभयाघनैः ||१९७||
काश्मर्यनागरैः क्वाथः सक्षौद्रः श्लेष्मपित्तजे |
सशर्करामक्षमात्रां कटुकामुष्णवारिणा ||१९८||
पीत्वा ज्वरं जयेज्जन्तुः कफपित्तसमुद्भवम् |
किराततिक्तममृतां द्राक्षामामलकं शटीम् ||१९९||
निष्क्वाथ्य वातपित्तोत्थे तं क्वाथं सगुडं पिबेत् |
रास्ना वृषोऽथ त्रिफला राजवृक्षफलैः सह ||२००||
कषायः साधितः पीतो वातपित्तज्वरं जयेत् |
सर्वदोषसमुत्थे तु संसृष्टानवचारयेत् ||२०१||
यथादोषोच्छ्रयं चापि ज्वरान् सर्वानुपाचरेत् |
वृश्चीवबिल्ववर्षाभ्वः पयश्चोदकमेव च ||२०२||
पचेत् क्षीरावशिष्टं तु तद्धि सर्वज्वरापहम् |
उदकांशास्त्रयः क्षीरं शिंशपासारसंयुतम् ||२०३||
तत् क्षीरशेषं क्वथितं पेयं सर्वज्वरापहम् |
नलवेतसयोर्मूले मूर्वायां देवदारुणि ||२०४||
कषायं विधिवत् कृत्वा पेयमेतज्ज्वरापहम् |
हरिद्रा भद्रमुस्तं च त्रिफला कटुरोहिणी ||२०५||
पिचुमन्दः पटोली च देवदारु निदिग्धिका |
एषां कषायः पीतस्तु सन्निपातज्वरं जयेत् ||२०६||
अविपक्तिं प्रसेकं च शोफं कासमरोचकम् |
त्रैफलो वा ससर्पिष्कः क्वाथः पेयस्त्रिदोषजे ||२०७||
अनन्तां बालकं मुस्तां नागरं कटुरोहिणीम्
सुखाम्बुना प्रागुदयात्पाययेताक्षसम्मितम् ||२०८||
एष सर्वज्वरान् हन्ति दीपयत्याशु चानलम् |
द्रव्याणि दीपनीयानि तथा वैरेचनानि च ||२०९||
एकशो वा द्विशो वाऽपि ज्वरघ्नानि प्रयोजयेत् |
सर्पिर्मध्वभयातैललेहोऽयं सर्वजं ज्वरम् ||२१०||
शान्तिं नयेत्त्रिवृच्चापि सक्षौद्रा प्रबलं ज्वरम् |
ज्वरे तु विषमे कार्यमूर्ध्वं चाधश्च शोधनम् ||२११||
घृतं प्लीहोदरोक्तं वा निहन्याद्विषमज्वरम् |
गुडप्रगाढां त्रिफलां पिबेद्वा विषमार्दितः ||२१२||
गुडूचीनिम्बधात्रीणां कषायं वा समाक्षिकम् |
प्रातः प्रातः ससर्पिष्कं रसोनमुपयोजयेत् ||२१३||
त्रिचतुर्भिः पिबेत् क्वाथं पञ्चभिर्वा समन्वितैः |
मधुकस्य पटोलस्य रोहिण्या मुस्तकस्य च ||२१४||
हरीतक्याश्च सर्वोऽयं त्रिविधो योग इष्यते |
सर्पिःक्षीरसिताक्षौद्रमागधीर्वा यथाबलम् ||२१५||
दशमूलीकषायेण मागधीर्वा प्रयोजयेत् |
पिप्पलीवर्धमानं वा पिबेत् क्षीररसाशनः ||२१६||
ताम्रचूडस्य मांसेन पिबेद्वा मद्यमुत्तमम् |
कोलाग्निमन्थत्रिफलाक्वाथे दध्ना घृतं पचेत् ||२१७||
तिल्वकावापमेतद्धि विषमज्वरनाशनम् |
पिप्पल्यतिविषाद्राक्षासारिवाबिल्वचन्दनैः ||२१८||
कटुकेन्द्रयवोशीरसिंहीतामलकीघनैः |
त्रायमाणास्थिराधात्रीविश्वभेषजचित्रकैः ||२१९||
पक्वमेतैर्घृतं पीतं विजित्य विषमाग्निताम् |
जीर्णज्वरशिरःशूलगुल्मोदरहलीमकान् ||२२०||
क्षयकासं ससन्तापं पार्श्वशूलानपास्यति |
गुडूचीत्रिफलावासात्रायमाणायवासकैः ||२२१||
क्वथितैर्विधिवत्पक्वमेतैः कल्कीकृतैः समैः |
द्राक्षामागधिकाम्भोदनागरोत्पलचन्दनैः ||२२२||
पीतं सर्पिः क्षयश्वासकासजीर्णज्वरान् जयेत् |
कलशीबृहतीद्राक्षात्रायन्तीनिम्बगोक्षुरैः ||२२३||
बलापर्पटकाम्भोदशालपर्णीयवासकैः |
पक्वमुत्क्वथितैः सर्पिः कल्कैरेभिः समन्वितम् ||२२४||
शटीतामलकीभार्गीमेदामलकपौष्करैः |
क्षीरद्विगुणसंयुक्तं जीर्णज्वरमपोहति ||२२५||
शिरःपार्श्वरुजाकासक्षयप्रशमनं परम् |
पटोलीपर्पटारिष्टगुडूचीत्रिफलावृषैः ||२२६||
कटुकाम्बुदभूनिम्बयासयष्ट्याह्वचन्दनैः |
दार्वीशक्रयवोशीरत्रायमाणाकणोत्पलैः ||२२७||
धात्रीभृङ्गरजोभीरुकाकमाचीरसैर्घृतम् |
सिद्धमाश्वपचीकुष्ठज्वरशुक्रार्जुनव्रणान् ||२२८||
हन्यान्नयनवदनश्रवणघ्राणजान् गदान् |
विडङ्गत्रिफलामुस्तमञ्जिष्ठादाडिमोत्पलैः ||२२९||
प्रियङ्ग्वेलैलवालूकचन्दनामरदारुभिः |
बर्हिष्ठकुष्ठरजनीपार्णिनीसारिवाद्वयैः ||२३०||
हरेणुकात्रिवृद्दन्तीवचातालीशकेसरैः |
द्विक्षीरं विपचेत्सर्पिर्मालतीकुसुमैः सह ||२३१||
जीर्णज्वरश्वासकासगुल्मोन्मादगरापहम् |
एतत्कल्याणकं नाम सर्पिर्माङ्गल्यमुत्तमम् ||२३२||
अलक्ष्मीग्रहरक्षोग्निमान्द्यापस्मारपापनुत् |
शस्यते नष्टशुक्राणां वन्ध्यानां गर्भदं परम् ||२३३||
मेध्यं चक्षुष्यमायुष्यं रेतोमार्गविशोधनम् |
एतैरेव तथा द्रव्यैः सर्वगन्धैश्च साधितम् ||२३४||
कपिलाया घृतप्रस्थं सुवर्णमणिसंयुतम् |
तत्क्षीरेण सहैकध्यं प्रसाध्य कुसुमैरिमैः ||२३५||
सुमनश्चम्पकाशोकशिरीषकुसुमैर्वृतम् |
तथा नलदपद्मानां केशरैर्दाडिमस्य च ||२३६||
तिथौ प्रशस्ते नक्षत्रे साधकस्यातुरस्य च |
कृतं मनुष्यदेवाय ब्राह्मणैरभिमन्त्रितम् ||२३७||
दत्तं सर्वज्वरान् हन्ति महाकल्याणकं त्विदम् ||२३८||
दर्शनस्पर्शनाभ्यां च सर्वरोगहरं शिवम् |
अधृष्यः सर्वभूतानां वलीपलितवर्जितः ||२३९||
अस्याभ्यासाद्घृतस्येह जीवेद्वर्षशतत्रयम् |
गव्यं दधि च मूत्रं च क्षीरं सर्पिः शकृद्रसः ||२४०||
समभागानि पाच्यानि कल्कांश्चैतान् समावपेत् |
त्रिफलां चित्रकं मुस्तं हरिद्रातिविषे वचाम् ||२४१||
विडङ्गं त्र्यूषणं चव्यं सुरदारु तथैव च |
पञ्चगव्यमिदं पानाद्विषमज्वरनाशनम् ||२४२||
पञ्चगव्यमृते गर्भात्पाच्यमन्यद्वृषेण च |
बलयाऽथ परं पाच्यं गुडूच्या तद्वदेव तु ||२४३||
जीर्णज्वरे च शोफे च पाण्डुरोगे च पूजितम् |
एतेनैव तु कल्पेन घृतं पञ्चाविकं पचेत् |
पञ्चाजं पञ्चमहिषं चतुरुष्ट्रमथापि च ||२४४||
त्रिफलोशीरशम्पाककटुकातिविषाघनैः |
शतावरीसप्तपर्णगुडूचीरजनीद्वयैः ||२४५||
चित्रकत्रिवृतामूर्वापटोलारिष्टवालकैः |
किराततिक्तकवचाविशालापद्मकोत्पलैः ||२४६||
सारिवाद्वययष्ट्याह्वचविकारक्तचन्दनैः |
दुरालभापर्पटकत्रायमाणाटरूषकैः ||२४७||
रास्नाकुङ्कुममञ्जिष्ठामागधीनागरैस्तथा |
धात्रीफलरसैः सम्यग्द्विगुणैः साधितं हविः ||२४८||
परिसर्पज्वरश्वासगुल्मकुष्ठनिवारणम् |
पाण्डुप्लीहाग्निसादिभ्य एतदेव परं हितम् ||२४९||
पटोलकटुकादार्वीनिम्बवासाफलत्रिकम् |
दुरालभापर्पटकत्रायमाणाः पलोन्मिताः ||२५०||
प्रस्थमामलकानां च क्वाथयेत्सलिलार्मणे |
तेन पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत् ||२५१||
कल्कैः कुटजभूनिम्बघनयष्ट्याह्वचन्दनैः |
सपिप्पलीकैस्तत्सिद्धं चक्षुष्यं शुक्लयोर्हितम् ||२५२||
घ्राणकर्णाक्षिवदनवर्त्मरोगव्रणापहम् |
रक्तपित्तकफस्वेदक्लेदपूयोपशोषणम् ||२५३||
कामलाज्वरवीसर्पगण्डमालाहरं परम् |
शृतं पयः शर्करा च पिप्पल्यो मधुसर्पिषी ||२५४||
पञ्चसारमिदं पेयं मथितं विषमज्वरे |
क्षतक्षीणे क्षये श्वासे हृद्रोगे चैतदिष्यते ||२५५||
लाक्षाविश्वनिशामूर्वामञ्जिष्ठास्वर्जिकामयैः |
षड्गुणेन च तक्रेण सिद्धं तैलं ज्वरान्तकृत् ||२५६||
क्षीरिवृक्षासनारिष्टजम्बूसप्तच्छदार्जुनैः |
शिरीषखदिरास्फोटामृतवल्ल्याटरूषकैः ||२५७||
कटुकापर्पटोशीरवचातेजोवतीघनैः |
साधितं तैलमभ्यङ्गादाशु जीर्णज्वरापहम् ||२५८||
निर्विषैर्भुजगैर्नागैर्विनीतैः कृततस्करैः |
त्रासयेदागमे चैनं तदहर्भोजयेन्न च ||२५९||
अत्यभिष्यन्दिगुरुभिर्वामयेद्वा पुनः पुनः |
मद्यं तीक्ष्णं पाययेत घृतं वा ज्वरनाशनम् ||२६०||
पुराणं वा घृतं काममुदारं वा विरेचनम् |
निरूहयेद्वा मतिमान् सुस्विन्नं तदहर्नरम् ||२६१||
अजाव्योश्चर्मरोमाणि वचा कुष्ठं पलङ्कषा |
निम्बपत्रं मधुयुतं धूपनं तस्य दापयेत् ||२६२||
बैडालं वा शकृद्योज्यं वेपमानस्य धूपनम् |
पिप्पली सैन्धवं तैलं नेपाली चेक्षणाञ्जनम् ||२६३||
उदरोक्तानि सर्पिंषि यान्युक्तानि पुरा मया |
कल्पोक्तं चाजितं सर्पिः सेव्यमानं ज्वरं जयेत् ||२६४||
भूतविद्यासमुद्दिष्टैर्बन्धावेशनपूजनैः |
जयेद्भूताभिषङ्गोत्थंविज्ञानाद्यैश्च मानसम् ||२६५||
श्रमक्षयोत्थे भुञ्जीत घृताभ्यक्तो रसौदनम् |
अभिशापाभिचारोत्थौ ज्वरौ होमादिना जयेत् ||२६६||
दानस्वस्त्ययनातिथ्यैरुत्पातग्रहपीडितम् |
अभिघातज्वरे कुर्यात् क्रियामुष्णविवर्जिताम् ||२६७||
कषायमधुरां स्निग्धां यथादोषमथापि वा |
ओषधीगन्धविषजौ विषपित्तप्रसाधनैः ||२६८||
जयेत् कषायं च हितं सर्वगन्धकृतं तथा |
निम्बदारुकषायं वा हितं सौमनसं यथा ||२६९||
यवान्नविकृतिः सर्पिर्मद्यं च विषमे हितम् |
सम्पूजयेद्द्विजान् गाश्च देवमीशानमम्बिकाम् ||२७०||
कफवातोत्थयोश्चापि ज्वरयोः शीतपीडितम् |
दिह्यादुष्णेन वर्गेण परश्चोष्णो विधिर्हितः ||२७१||
सिञ्चेत् कोष्णैरारनालशुक्तगोमूत्रमस्तुभिः |
दिह्यात् पलाशैः पिष्टैर्वा सुरसार्जकशिग्रुजैः ||२७२||
क्षारतैलेन वाऽभ्यङ्गः सशुक्तेन विधीयते |
पानमारग्वधादेश्च क्वथितस्य विशेषतः ||२७३||
अवगाहः सुखोष्णश्च वातघ्नक्वाथयोजितः |
जित्वा शीतं क्रमैरेभिः सुखोष्णजलसेचितम् ||२७४||
प्रवेश्यौर्णिककार्पासकौशेयाम्बरसंवृतम् |
शाययेत् क्षामदेहं च कालागुरुविभूषितम् ||२७५||
स्तनाढ्या रूपसम्पन्नाः कुशला नवयौवनाः |
भजेयुः प्रमदा गात्रैः शीतदैन्यापहाः शुभाः ||२७६||
शरच्छशाङ्कवदना नीलोत्पलविलोचनाः |
स्फुरितभ्रूलताभङ्गललाटतटकम्पनाः ||२७७||
प्रलम्बबिम्बप्रचलद्बिम्बीफलनिभाधराः |
कृशोदर्योऽतिविस्तीर्णजघनोद्वहनालसाः ||२७८||
कुङ्कुमागुरुदिग्धाङ्ग्यो घनतुङ्गपयोधराः |
सुगन्धिधूपितश्लक्ष्णस्रस्तांशुकविभूषणाः ||२७९||
गाढमालिङ्गयेयुस्तं तरुं वनलता इव |
प्रह्लादं चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः ||२८०||
तासामङ्गपरिष्वङ्गनिवारितहिमज्वरम् |
भोजयेद्धितमन्नं च यथा सुखमवाप्नुयात् ||२८१||
दाहाभिभूते तु विधिं कुर्याद्दाहविनाशनम् |
मधुफाणितयुक्तेन निम्बपत्राम्भसाऽपि वा ||२८२||
दाहज्वरार्तं मतिमान् वामयेत् क्षिप्रमेव च |
शतधौतघृताभ्यक्तं दिह्याद्वा यवशत्कुभिः ||२८३||
कोलामलकसंयुक्तैः शुक्तधान्याम्लसंयुतैः |
अम्लपिष्टैः सुशीतैश्च फेनिलापल्लवैस्तथा ||२८४||
अम्लपिष्टैः सुशीतैर्वा पलाशतरुजैर्दिहेत् |
बदरीपल्लवोत्थेन फेनेनारिष्टकस्य च ||२८५||
लिप्तेऽङ्गे दाहतृण्मूर्च्छाः प्रशाम्यन्ति च सर्वशः |
यवार्धकुडवं पिष्ट्वा मञ्जिष्ठार्धपलं तथा ||२८६||
अम्लप्रस्थशतोन्मिश्रं तैलप्रस्थं विपाचयेत् |
एतत् प्रह्लादनं तैलं ज्वरदाहविनाशनम् ||२८७||
न्यग्रोधादिर्गणो यस्तु काकोल्यादिश्च यो गणः |
उत्पलादिर्गणो यस्तु पिष्टैर्वा तैः प्रलेपयेत् ||२८८||
तत्कषायाम्लसंसिद्धाः स्नेहाश्चाभ्यञ्जने हिताः |
तेषां शीतकषाये वा दाहार्तमवगाहयेत् ||२८९||
दाहवेगे त्वतिक्रान्ते तस्मादुद्धृत्य मानवम् |
परिषिच्याम्बुभिः शीतैः प्रलिम्पेच्चन्दनादिभिः ||२९०||
ग्लानं वा दीनमनसमाश्लिषेयुर्वराङ्गनाः |
पेलवक्षौमसंवीताश्चन्दनार्द्रपयोधराः ||२९१||
बिभ्रत्योऽब्जस्रजश्चित्रा मणिरत्नविभूषिताः |
भजेयुस्ताः स्तनैः शीतैः स्पृशन्त्योऽम्बुरुहैः सुखैः ||२९२||
प्रह्लादं चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः |
हितं च भोजयेदन्नं तथाऽऽप्नोति सुखं महत् ||२९३||
पित्तज्वरोक्तं शमनं विरेकोऽन्यद्धितं च यत् |
निर्हरेत्पित्तमेवादौ दोषेषु समवायिषु ||२९४||
दुर्निवारतरं तद्धि ज्वरार्तानां विशेषतः |
छर्दिमूर्च्छापिपासादीनविरोधाज्ज्वरस्य च ||२९५||
उपद्रवाञ्जयेच्चापि प्रत्यनीकेन हेतुना |
विशेषमपरं चात्र शृणूपद्रवनाशनम् ||२९६||
मधुकं रजनी मुस्तं दाडिमं साम्लवेतसम् |
अञ्जनं तिन्तिडीकं च नलदं पत्रमुत्पलम् ||२९७||
त्वचं व्याघ्रनखं चैव मातुलुङ्गरसो मधु |
दिह्यादेभिर्ज्वरार्तस्य मधुशुक्तयुतैः शिरः ||२९८||
शिरोभितापसम्मोहवमिहिक्काप्रवेपथून् |
प्रदेहो नाशयत्येष ज्वरितानामुपद्रवान् ||२९९||
मधूकमथ ह्रीबेरमुत्पलानि मधूलिकाम् ||३००||
लीढ्वा चूर्णानि मधुना सर्पिषा च जयेद्वमिम् |
कफप्रसेकासृक्पित्तहिक्काश्वासांश्च दारुणान् ||३०१||
लिहन् ज्वरार्तस्त्रिफलां पिप्पलीं च समाक्षिकाम् |
कासे श्वासे च मधुना सर्पिषा च सुखी भवेत् ||३०२||
विदारी दाडिमं लोध्रं दधित्थं बीजपूरकम् |
एभिः प्रदिह्यान्मूर्धानं तृड्दाहार्तस्य देहिनः ||३०३||
दाडिमस्य सितायाश्च द्राक्षामलकयोस्तथा |
वैरस्ये धारयेत् कल्कं गण्डूषं च यथाहितम् ||३०४||
क्षीरेक्षुरसमाक्षीकसर्पिस्तैलोष्णवारिभिः |
शून्ये मूर्ध्नि हितं नस्यं जीवनीयशृतं घृतम् ||३०५||
चूर्णितैस्त्रिफलाश्यामात्रिवृत्पिप्पलिसंयुतैः |
सक्षौद्रः शर्करायुक्तो विरेकस्तु प्रशस्यते ||३०६||
पक्वे पित्तज्वरे रक्ते चोर्ध्वगे वेपथौ तथा |
कफवातोत्थयोरेवं स्नेहाभ्यङ्गैर्विशोधयेत् ||३०७||
हृतदोषो भ्रमार्तस्तु लिह्यात् क्षौद्रसिताभयाः |
वातघ्नमधुरैर्योज्या निरूहा वातजे ज्वरे ||३०८||
अवेक्ष्य दोषं प्राणं च यथास्वं चानुवासनाः |
उत्पलादिकषायाद्या(ढ्या)श्चन्दनोशीरसंयुताः ||३०९||
शर्करामधुराः शीताः पित्तज्वरहरा मताः |
आम्रादीनां त्वचं शङ्खं चन्दनं मधुकोत्पले ||३१०||
गैरिकाञ्जनमञ्जिष्ठामृणालान्यथ पद्मकम् |
श्लक्ष्णपिष्टं तु पयसा शर्करामधुसंयुतम् ||३११||
सुपूतं शीतलं बस्तिं दह्यमानाय दापयेत् |
ज्वरदाहापहं तेषु सिद्धं चैवानुवासनम् ||३१२||
आरग्वधगणक्वाथाः पिप्पल्यादिसमायुताः |
सक्षौद्रमूत्रा देयाः स्युः कफज्वरविनाशनाः ||३१३||
कफघ्नैरेव संसिद्धा द्रव्यैश्चाप्यनुवासनाः |
संसर्गे सन्निपाते च संसृष्टा बस्तयो हिताः ||३१४||
संसृष्टैरेव संसृष्टा द्रव्यैश्चाप्यनुवासनाः |
वातरोगापहाः सर्वे स्नेहा ये सम्यगीरिताः ||३१५||
विना तैलं त एव स्युर्योज्या मारुतजे ज्वरे |
निखिलेनोपयोज्याश्च त एवाभ्यञ्जनादिषु ||३१६||
पैत्तिके मधुरैस्तिक्तैः सिद्धं सर्पिश्च पूज्यते |
श्लैष्मिके कटुतिक्तैश्च, संसृष्टानीतरेषु च ||३१७||
हृतावशेषं पित्तं तु त्वक्स्थं जनयति ज्वरम् |
पिबेदिक्षुरसं तत्र शीतं वा शर्करोदकम् ||३१८||
शालिषष्टिकयोरन्नमश्नीयात् क्षीरसम्प्लुतम् |
कफवातोत्थयोरेव स्वेदाभ्यङ्गौ प्रयोजयेत् ||३१९||
घृतं द्वादशरात्रात्तु देयं सर्वज्वरेषु च |
तेनान्तरेणाशयं स्वं गता दोषा भवन्ति हि ||३२०||
धातून् प्रक्षोभयन् दोषो मोक्षकाले बलीयते |
तेन व्याकुलचित्तस्तु म्रियमाण इवेहते ||३२१||
लघुत्वं शिरसः स्वेदो मुखमापाण्डु पाकि च |
क्षवथुश्चान्नकाङ्क्षा च ज्वरमुक्तस्य लक्षणम् ||३२२||
शम्भुक्रोधोद्भवो घोरो बलवर्णाग्निसादकः |
रोगराट् रोघसङ्घातो ज्वर इत्युपदिश्यते ||३२३||
व्यापित्वात् सर्वसंस्पर्शात् कृच्छ्रत्वादन्तसम्भवात् |
अन्तको ह्येष भूतानां ज्वर इत्युपदिश्यते ||३२४||
इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचिकित्सातन्त्रे ज्वरप्रतिषेधो नाम(प्रथमोऽध्यायः, आदित) एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ||३९||
Last updated on July 8th, 2021 at 12:01 pm