सुश्रुतसंहिता ।
सूत्रस्थाने
सप्तत्रिंशत्तमोऽध्याय: ।
अथातो मिश्रकमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
मातुलुङ्ग्यग्निमन्थौ च भद्रदारु महौषधम् |
अहिंस्रा चैव रास्ना च प्रलेपो वातशोफजित् ||३||
दूर्वा च नलमूलं च मधुकं चन्दनं तथा |
शीतलाश्च गणाः सर्वे प्रलेपः पित्तशोफहृत् ||४||
आगन्तुजे रक्तजे च ह्येष एव विधिः स्मृतः |
विधिर्विषघ्नो विषजे पित्तघ्नोऽपि हितस्तथा ||५||
अजगन्धाऽश्वगन्धा च काला सरलया सह |
एकैषिकाजशृङ्गी च प्रलेपः श्लेष्मशोफहृत् ||६||
एते वर्गास्त्रयो लोध्रं पथ्या पिण्डीतकानि च |
अनन्ता चेति लेपोऽयं सान्निपातिकशोफहृत् ||७||
स्निग्धाम्ललवणो वाते कोष्णः, शीतः पयोयुतः |
पित्ते, चोष्णः कफे क्षारमूत्राढ्यस्तत्प्रशान्तये ||८||
शणमूलकशिग्रूणां फलानि तिलसर्षपाः |
सक्तवः किण्वमतसी द्रव्याण्युष्णानि पाचनम् ||९||
चिरबिल्वोऽग्निको दन्ती चित्रको हयमारकः |
कपोतकङ्कगृध्राणां पुरीषाणि च दारणम् |
क्षारद्रव्याणि वा यानि क्षारो वा दारणं परम् ||१०||
द्रव्याणां पिच्छिलानां तु त्वङ्मूलानि प्रपीडनम् |
यवगोधूममाषाणां चूर्णानि च समासतः ||११||
शाङ्खिन्यङ्कोठसुमनःकरवीरसुवर्चलाः |
शोधनानि कषायाणि वर्गश्चारग्वधादिकः ||१२||
अजगन्धाऽजशृङ्गी च गवाक्षी लाङ्गलाह्वया |
पूतीकश्चित्रकः पाठा विडङ्गैलाहरेणवः ||१३||
कटुत्रिकं यवक्षारो लवणानि मनःशिला |
कासीसं त्रिवृता दन्ती हरितालं सुराष्ट्रजा ||१४||
संशोधनीनां वर्तीनां द्रव्याण्येतानि निर्दिशेत् |
एतैरेवौषधैः कुर्यात्कल्कानपि च शोधनान् ||१५||
अर्कोत्तमां स्नुहीक्षीरं पिष्ट्वा क्षारोत्तमानि च |
जातीमूलं हरिद्रे द्वे कासीसं कटुरोहिणीम् ||१६||
पूर्वोद्दिष्टानि चान्यानि कुर्यात् संशोधनं घृतम् |
मयूरको राजवृक्षो निम्बः कोशातकी तिलाः ||१७||
बृहती कण्टकारी च हरितालं मनःशिला |
शोधनानि च योज्यानि तैले द्रव्याणि शोधने ||१८||
कासीसे सैन्धवे किण्वे वचायां रजनीद्वये |
शोधनाङ्गेषु चान्येषु चूर्णं कुर्वीत शोधनम् ||१९||
सालसारादिसारेषु पटोलत्रिफलासु च |
रसक्रिया विधातव्या शोधनी शोधनेषु च ||२०||
श्रीवेष्टके सर्जरसे सरले देवदारुणि |
सारेष्वपि च कुर्वीत मतिमान् व्रणधूपनम् ||२१||
कषायाणामनुष्णानां वृक्षाणां त्वक्षु साधितः |
शृतः शीतकषायो वा रोपणार्थं प्रशस्यते ||२२||
सोमामृताश्वगन्धासु काकोल्यादौ गणे तथा |
क्षीरिप्ररोहेष्वपि च वर्तयो रोपणाः स्मृताः ||२३||
समङ्गा सोमसरला सोमवल्कः सचन्दनः |
काकोल्यादिश्च कल्कः स्यात् प्रशस्तो व्रणरोपणे ||२४||
पृथक्पर्ण्यात्मगुप्ता च हरिद्रे मालती सिता |
काकोल्यादिश्च योज्यः स्याद्भिषजा रोपणे घृते ||२५||
कालानुसार्यागुरुणी हरिद्रे देवदारु च |
प्रियङ्गवश्च रोध्रं च तैले योज्यानि रोपणे ||२६||
कङ्गुका त्रिफला रोध्रं कासीसं श्रवणाह्वया |
धवाश्वकर्णयोस्त्वक् च रोपणं चूर्णमिष्यते ||२७||
प्रियङ्गुका सर्जरसः पुष्पकासीसमेव च |
त्वक्चूर्णं धवजं चैव रोपणार्थं प्रशस्यते ||२८||
त्वक्षु न्यग्रोधवर्गस्य त्रिफलायास्तथैव च |
रसक्रियां रोपणार्थे विदधीत यथाक्रमम् ||२९||
अपामार्गोऽश्वगन्धा च तालपत्री सुवर्चला |
उत्सादने प्रशस्यन्ते काकोल्यादिश्च यो गणः ||३०||
कासीसं सैन्धवं किण्वं कुरुविन्दो मनःशिला |
कुक्कुटाण्डकपालानि सुमनोमुकुलानि च ||३१||
फले शैरीषकारञ्जे धातुचूर्णानि यानि च |
व्रणेषूत्सन्नमांसेषु प्रशस्तान्यवसादने ||३२||
समस्तं वर्गमर्धं वा यथालाभमथापि वा |
प्रयुञ्जीत भिषक् प्राज्ञो यथोद्दिष्टेषु कर्मसु ||३३||
इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने मिश्रकाध्यायो नाम सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः ||३७||
Last updated on May 24th, 2021 at 07:26 am