सुश्रुतसंहिता ।
सूत्रस्थाने
षट्त्रिंशत्तमोऽध्याय: ।
अथातो भूमिप्रविभागीयमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
श्वभ्रशर्कराश्मविषमवल्मीकश्मशानाघातनदेवतायतनसिकताभिरनुपहतामनूषरामभङ्गुरामदूरोदकां [२] स्निग्धां प्ररोहवतीं मृद्वीं स्थिरां समां कृष्णां गौरीं लोहितां वा भूमिमौषधग्रहणाय परीक्षेत |
तस्यां जातमपि कृमिविषशस्त्रातपपवनदहनतोयसम्बाधमार्गैरनुपहतमेकरसं पुष्टं पृथ्ववगाढमूलमुदीच्यां चौषधमाददीतेत्येष भूमिपरीक्षाविशेषः सामान्यः ||३||
विशेषतस्तु तत्र, अश्मवती स्थिरा गुर्वी श्यामा कृष्णा वा स्थूलवृक्षशस्यप्राया स्वगुणभूयिष्ठा; स्निग्धा शीतलाऽऽसन्नोदका स्निग्धशस्यतृणकोमलवृक्षप्राया शुक्लाऽम्बुगुणभूयिष्ठा; नानावर्णा लघ्वश्मवती प्रविरलाल्पपाण्डुवृक्षप्ररोहाऽग्निगुणभूयिष्ठा; रूक्षा भस्मरासभवर्णा तनुवृक्षाल्परसकोटरवृक्षप्रायाऽनिलगुणभूयिष्ठा; मृद्वी समा श्वभ्रवत्यव्यक्तरसजला सर्वतोऽसारवृक्षा महापर्वतवृक्षप्राया श्यामा चाकाशगुणभूयिष्ठा ||४||
अत्र केचिदाहुराचार्याः- प्रावृड्वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्मेषु यथासङ्ख्यं मूलपत्रत्वक्क्षीरसारफलान्याददीतेति; तत्तु न सम्यक्, सौम्याग्नेयत्वाज्जगतः | सौम्यान्यौषधानि सौम्येष्वृतुष्वाददीत, आग्नेयान्याग्नेयेषु; एवमव्यापन्नगुणानि भवन्ति |
सौम्यान्यौषध्मनि सौम्येष्वृतुषु गृहीतानि सोमगुणभूयिष्ठायां भूमौ जातान्यतिमधुरस्निग्धशीतानि जायन्ते | एतेन शेषं व्याख्यातम् ||५||
तत्र पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठायां भूमौ जातानि विरेचनद्रव्याण्याददीत, अग्न्याकाशमारुतगुणभूयिष्ठायां वमनद्रव्याणि, उभयगुणभूयिष्ठायामुभयतोभागानि, आकाशगुणभूयिष्ठायां संशमनानि, एवं बलवत्तराणि भवन्ति ||६||
सर्वाण्येव चाभिनवानि, अन्यत्र मधुघृतगुडपिप्पलीविडङ्गेभ्यः ||७||
विडङ्गं पिप्पली क्षौद्रं सर्पिश्चाप्यनवं हितम् |
शेषमन्यत्वभिनवं गृह्णीयाद्दोषवर्जितम् ||८||
(सर्वाण्येव सक्षीराणि वीर्यवन्ति) तेषामसम्पत्तावतिक्रान्तसंवत्सराण्याददीतेति ||९||
भवन्ति चात्र-
गोपालास्तापसा व्याधा ये चान्ये वनचारिणः |
मूलाहाराश्च ये तेभ्यो भेषजव्यक्तिरिष्यते ||१०||
सर्वावयवसाध्येषु पलाशलवणादिषु |
व्यवस्थितो न कालोऽस्ति तत्र सर्वो विधीयते ||११||
गन्धवर्णरसोपेता षड्विधा भूमिरिष्यते |
तस्माद्भूमिस्वभावेन बीजिनः षड्रसायुताः ||१२||
अव्यक्तः किल तोयस्य रसो निश्चयनिश्चितः |
रसः स एव चाव्यक्तो व्यक्तो भूमिरसाद्भवेत् ||१३||
सर्वलक्षणसम्पन्ना भूमिः साधारणा स्मृता |
द्रव्याणि यत्र तत्रैव तद्गुणानि विशेषतः ||१४||
विगन्धेनापरामृष्टमविपन्नं रसादिभिः |
नवं द्रव्यं पुराणं वा ग्राह्यमेवं विनिर्दिशेत् ||१५||
जङ्गमानां वयःस्थानां रक्तरोमनखादिकम् |
क्षीरमूत्रपुरीषाणि जीर्णाहारेषु संहरेत् ||१६||
प्लोतमृद्भाण्डफलकशङ्कुविन्यस्तभेषजम् |
प्रशस्तायां दिशि शुचौ भेषजागारमिष्यते ||१७||
इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने भूमिप्रविभागीयो नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः ||३६||
Last updated on May 24th, 2021 at 07:25 am