चरकसंहिता
चिकित्सास्थानम् ।
द्वाविंशोऽध्याय: ।
अथातस्तृष्णाचिकित्सितं व्याख्यायाम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
ज्ञानप्रशमतपोभि: ख्यातोऽत्रिसुतो जगद्धितेऽभिरत: ।
तृष्णानां प्रशमार्थं चिकित्सितं प्राह पञ्चानाम् ॥३॥
क्षोभाद्भयाच्छ्रमादपि शोकात्क्रोधाद्विलङ्घनान्मद्यात् ।
क्षाराम्ललवणकटुकोष्णरूक्षशुष्कान्नसेवाभि: ॥४॥
धातुक्षयगदकर्षणवमनाद्यतियोगसूर्यसंतापै: ।
पित्तानिलौ प्रवृद्धौ सौम्यान्धातूंश्च शोषयत: ॥५॥
रसवाहिनीश्च नालीर्जिह्वामूलगलतालुकक्लोम्न: ।
संशोष्य नृणां देहे कुरुतस्तृष्णां महाबलावेतौ ॥६॥
पीतं पीतं हि जलं शोषयतस्तावतो न याति शमम् ।
घोरव्याधिकृशानां प्रभवत्युपसर्गभूता सा ॥७॥
प्राग्रूपं मुखशोष:, स्वलक्षणं सर्वदाऽम्बुकामित्वम् ।
तृष्णानां सर्वासां लिङ्गानां लाघवमपाय: ॥८॥
मुखशोषस्वरभेदभ्रमसंतापप्रलापसंस्तम्भान् ।
ताल्वोष्ठकण्ठजिह्वाकर्कशतां चित्तनाशं च ॥९॥
जिह्वानिर्गममरुचिं बाधिर्यं मर्मदूयनं सादम् ।
तृष्णोद्भूता कुरुते, पञ्चविधां लिङ्गत: शृणु ताम् ॥१०॥
अब्धातुं देहस्थं कुपित: पवनो यदा विशोषयति ।
तस्मिञ्शुष्के शुष्यत्यबलस्तृष्यत्यथ विशुष्यन् ॥११॥
निद्रानाश: शिरसो भ्रमस्तथा शुष्कविरसमुखता च ।
स्रोतोऽवरोध इति च स्याल्लिङ्गं वाततृष्णाया: ॥१२॥
पित्तं मतमाग्नेयं कुपितं चेत्तापयत्यपां धातुम् ।
संतप्त: स हि जनयेत्तृष्णां दाहोल्बणां नॄणाम् ॥१३॥
तिक्तास्यत्वं शिरसो दाह: शीताभिनन्दता मूर्च्छा ।
पीताक्षिमूत्रवर्चस्त्वमाकृति: पित्ततृष्णाया: ॥१४॥
तृष्णा याऽऽमप्रभवा साऽप्याग्नेयाऽऽमपित्तजनितत्वात् ।
लिङ्गं तस्याश्चारुचिराध्मानकफप्रसेकौ च ॥१५॥
देहो रसजोऽम्बुभवो रसश्च तस्य क्षयाच्च तृष्येद्धि ।
दीनस्वर: प्रताम्यन् संशुष्कहृदयगलतालु: ॥१६॥
भवति खलु योपसर्गात्तृष्णा सा शोषिणी कष्टा ।
ज्वरमेहक्षयशोषश्वासाद्युपसृष्टदेहानाम् ॥१७॥
सर्वास्त्वतिप्रसक्ता रोगकृशानां वमिप्रसक्तानाम् ।
घोरोपद्रवयुक्तास्तृष्णा मरणाय विज्ञेया: ॥१८॥
नाग्निं विना हि तर्ष: पवनाद्वा तौ हि शोषणे हेतू ।
अब्धातोरतिवृद्धावपां क्षये तृष्यते नरो हि ॥१९॥
गुर्वन्नपय:स्नेहै: संमूर्च्छद्भिर्विदाहकाले च ।
यस्तृष्येद्वृतमार्गे तत्राप्यनिलानलौ हेतू ॥२०॥
तीक्ष्णोष्णरूक्षभावान्मद्यं पित्तानिलश्च प्रकोपयति ।
शोषयतोऽपां धातुं तावेव हि मद्यशीलानाम् ॥२१॥
तप्तास्विव सिकतासु हि तोयमाशु शुष्यति क्षिप्तम् ।
तेषां संतप्तानां हिमजलपानाद्भवति शर्म ॥२२॥
शिशिरस्नातस्योष्मा रुद्ध: कोष्ठं प्रपद्य तर्षयति ।
तस्मान्नोष्णक्लान्तो भजेत सहसा जलं शीतम् ॥२३॥
लिङ्गं सर्वास्वेतास्वनिलक्षयपित्तजं भवत्यथ तु ।
पृथगागमाच्चिकित्सितमत: प्रवक्ष्यामि तृष्णानाम् ॥२४॥
अपां क्षयाद्धि तृष्णा संशोष्य नरं प्रणाशयेदाशु ।
तस्मादैन्द्रं तोयं समधु पिबेत्तद्गुणं वाऽन्यत् ॥२५॥
किञ्चित्तुवरानुरसं तनु लघु शीतलं सुगन्धि सुरसं च ।
अनभिष्यन्दि च यत्तत्क्षितिगतमप्यैन्द्रवज्ज्ञेयम् ॥२६॥
शृतशीतं ससितोपलमथवा शरपूर्वपञ्चमूलेन ।
लाजासक्तुसिताह्वामधुयुतमैन्द्रेण वा मन्थम् ॥२७॥
वाट्यं वाऽऽमयवानां शीतं मधुशर्करायुतं दद्यात् ।
पेयां वा शालीनां दद्याद्वा कोरदूषाणाम् ॥२८॥
पयसा शृतेन भोजनमथवा मधुशर्करायुतं योज्यम् ।
पारावतादिकरसैर्घृतभृष्टैर्वाऽप्यलवणाम्लै: ॥२९॥
तृणपञ्चमूलमुञ्जातकै: प्रियालैश्च जाङ्गला: सुकृता: ।
शस्ता रसा: पयो वा तै: सिद्धं शर्करामधुमत् ॥३०॥
शतधौतघृतेनाक्त: पय: पिबेच्छीततोयमवगाह्य ।
मुद्गमसूरचणकजा रसास्तु भृष्टा घृते देया: ॥३१॥
मधुरै: सजीवनीयै: शीतैश्च सतिक्तकै: शृतं क्षीरम् ।
पानाभ्यञ्जनसेकेष्विष्टं मधुशर्करायुक्तम् ॥३२॥
तज्जं वा घृतमिष्टं पानाभ्यङ्गेषु नस्यमपि च स्यात् ।
नारीपय: सशर्करमुष्ट्र्या अपि नस्यमिक्षुरस: ॥३३॥
क्षीरेक्षुरसगुडोदकसितोपलाक्षौद्रसीधुमार्द्वीकै: ।
वृक्षाम्लमातुलुङ्गैर्गण्डूषास्तालुशोषघ्ना: ॥३४॥
जम्ब्वाम्रातकबदरीवेतसपञ्चवल्कपञ्चाम्लै: ।
हृन्मुखशिर:प्रदेहा: सघृता मूर्च्छाभ्रमतृष्णाघ्ना: स्यु: ॥३५
दाडिमदधित्थलोध्रै: सविदारीबीजपूरकै: शिरस: ।
लेपो गौरामलकैर्घृतारनालायुतैश्च हित: ॥३६॥
शैवलपङ्कम्बुरुहै: साम्लै: सघृतैश्च शक्तुभिर्लेप: ।
मस्त्वारनालार्द्रवसनकमलमणिहारसंस्पर्शा: ॥३७॥
शिशिराम्बुचन्दनार्द्रस्तनतटपाणितलगात्रसंस्पर्शा: ।
क्षौमार्द्रनिवसनानां वराङ्गनानां प्रियाणां च ॥३८॥
हिमवद्दरीवनसरित्सरोऽम्बुजपवनेन्दुपादशिशिराणाम् ।
रम्यशिशिरोदकानां स्मरणं कथाश्च तृष्णाघ्ना: ॥३९॥
वातघ्नमन्नपानं मृदु लघु शीतं च वाततृष्णायाम् ।
क्षयकासनुच्छृतं क्षीरघृतमूर्ध्ववाततृष्णाघ्नम् ॥४०॥
स्याज्जीवनीयसिद्धं क्षीरघृतं वातपित्तजे तर्ष ।
पैत्ते द्राक्षाचन्दनखर्जूरोशीरमधुयुतं तोयम् ॥४१॥
लोहितशालितण्डुलखर्जूरपरूषकोत्पलद्राक्षा: ।
मधु पक्वलोष्टमेव च जले स्थितं शीतलं पेयम् ॥४२॥
लोहितशालिप्रस्थ: सलोध्रमधुकाञ्जनोत्पल: क्षुण्ण: ।
पक्वामलोष्टजलमधुसमायुतो मृन्मये पेय: ॥४३॥
वटमातुलुङ्गवेतसपल्लवकुशकाशमूलयष्ट्याह्वै: ।
सिद्धेऽम्भस्यग्निनिभां कृष्णमृदं कृष्णसिकतां वा ॥४४॥
तप्तानि नवकपालान्यथवा निर्वाप्य पाययेताच्छम्।
आपाकशर्करं वाऽमृतवल्ल्युदकं तृषां हन्ति ॥४५॥
क्षीरवतां मधुराणां शीतानां शर्करामधुविमिश्रा:
शीतकषाया मृद्भृष्टसंयुता: पित्ततृष्णाघ्ना : ॥४६॥
व्योषवचाभल्लातकतिक्तकषायास्तथाऽऽमतृष्णाघ्ना: ।
यच्चोक्तं कफजायां वम्यां तच्चैव कार्यं स्यात् ॥४७॥
स्तम्भारुच्यविपाकालस्यच्छर्दिषु कफानुगां तृष्णाम् ।
ज्ञात्वा दधिमधुतर्पणलवणोष्णजलैर्वमनमिष्टम् ॥४८॥
दाडिममम्लफलं वाऽप्यन्यत् सकषायमथ लेहम् ।
पेयमथवा प्रदद्याद्रजनीशर्करायुक्तम् ॥४९॥
क्षयकासेन तु तुल्या क्षयतृष्णा सा गरीयसी नॄणाम् ।
क्षीणक्षतशोषहितैस्तस्मात्तां भेषजै: शमयेत्॥५०॥
पानतृषार्त: पानं त्वर्धोदकमम्ललवणगन्धाढ्यम् ।
शिशिरस्नात: पानं मद्याम्बु गुडाम्बु वा तृषित: ॥५१॥
भक्तोपरोधतृषित: स्नेहतृषार्तोऽथवा तनुयवागूम् ।
प्रपिबेद्गुरुणा तृषितो भुक्तेन तदुद्धरेद्भुक्तम् ॥५२॥
मद्याम्बु वाऽम्बु कोष्णं बलवांस्तृषित: समुल्लिखेत् पीत्वा ।
मागधिकाविशदमुख: सशर्करं वा पिबेन्मन्थम् ॥५३॥
बलवांस्तु तालुशोषे पिबेद्घृतं तृष्यमद्याच्च ।
सर्पिर्भृष्टं क्षीरं मांसरसांश्चाबल: स्निग्धान् ॥५४॥
अतिरूक्षदुर्बलानां तर्षं शमयेन्नृणामिहाशु पय: ।
छागो वा घृतभृष्ट: शीतो मधुरो रसो हृद्य: ॥५५॥
स्निग्धेऽन्ने भुक्ते या तृष्णा स्यात्तां गुडाम्बुना शमयेत् ।
तर्षं मूर्च्छाभिहतस्य रक्तपित्तापहैर्हन्यात् ॥५६॥
तृट्दाहमूर्च्छाभ्रमक्लममदात्ययास्रविषपित्ते ।
शस्तं स्वभावशीतं, शृतशीतं सन्निपातेऽम्भ: ॥५७॥
हिक्काश्वासनवज्वरपीनसघृतपीतपार्श्वगलरोगे ।
कफवातकृते स्त्याने सद्य:शुद्धे च हितमुष्णम् ॥५८॥
पाण्डूदरपीनसमेहगुल्ममन्दानलातिसारेषु ।
प्लीह्नि च तोयं न हितं काममसह्ये पिबेदल्पम् ॥५९॥
पूर्वामयातुर: सन् दीनस्तृष्णार्दितो जलं काङ्क्षन् ।
न लभेत स चेन्मरणमाश्वेवाप्नुयाद्दीर्घरोगं वा ॥६०॥
तस्माद्धान्याम्बु पिबेत्तृष्यन् रोगी सशर्कराक्षौद्रम् ।
यद्वा तस्यान्यत्स्यात् सात्म्यं रोगस्य तच्चेष्टम् ॥६१॥
तस्यां विनिवृत्तायां तज्जन्य उपद्रव: सुखं जेतुम् ।
तस्मात्तृष्णां पूर्वं जयेद्बहुभ्योऽपि रोगेभ्य: ॥६२॥
तत्र श्लोक:–
हेतू यथाऽग्निपवनौ कुरुत: सोपद्रवां च पञ्चानाम् ।
तृष्णानां पृथगाकृतिरसाध्यता साधनं चोक्तम् ॥६३॥
इत्याग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने तृष्णारोगचिकित्सितं नाम द्वाविंशोऽध्याय: ॥२२॥
Last updated on June 25th, 2021 at 06:58 am