सुश्रुतसंहिता ।
अथ निदानस्थानम् ।
त्रयोदशोऽध्यायः ।
अथातः क्षुद्ररोगाणां निदानं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
समासेन चतुश्चत्वारिंशत् क्षुद्ररोगा भवन्ति |
तद्यथा,- अजगल्लिका, यवप्रख्या, अन्धालजी, विवृता, कच्छपिका, वल्मीकं, इन्द्रवृद्धा, पनसिका, पाषाणगर्दभः, जालगर्दभः, कक्षा, विस्फोटकः, अग्निरोहिणी, चिप्पं, कुनखः, अनुशयी, विदारिका शर्करार्बुदं, पामा, विचर्चिका, रकसा, पाददारिका, कदरं, अलसेन्द्रलुप्तौ, दारुणकः, अरुंषिका, पलितं, मसूरिका, यौवनपिडका, पद्मिनीकण्टकः, जतुमणिः, मशकः, चर्मकीलः, तिलकालकः, न्यच्छं, व्यङ्गः, परिवर्तिका, अवपाटिका, निरुद्धप्रकशः सन्निरुद्धगुदः, अहिपूतनं, वृषणकच्छ्रः, गुदभ्रंशश्चेति ||३||
स्निग्धा सवर्णा ग्रथिता नीरुजा मुद्गसन्निभा |
कफवातोत्थिता ज्ञेया बालानामजगल्लिका ||४||
यवाकारा सुकठिना ग्रथिता मांससंश्रिता |
पिडका श्लेष्मवाताभ्यां यवप्रख्येति सोच्यते ||५||
घनामवक्त्रां पिडकामुन्नतां परिमण्डलाम् |
अन्धालजीमल्पपूयां तां विद्यात् कफवातजाम् ||६||
विवृतास्यां महादाहां पक्वोदुम्बरसन्निभाम् |
विवृतामिति तां विद्यात् पित्तोत्थां परिमण्डलाम् ||७||
ग्रथिताः पञ्च वा षड्वा दारुणाः कच्छपोन्नताः |
कफानिलाभ्यां पिडका ज्ञेया कच्छपिका बुधैः ||८||
पाणिपादतले सन्धौ ग्रीवायामूर्ध्वजत्रुणि |
ग्रन्थिर्वल्मीकवद्यस्तु शनैः समुपचीयते ||९||
तोदक्लेदपरीदाहकण्डूमद्भिर्मुखैर्वृतः |
व्याधिर्वल्मीक इत्येष कफपित्तानिलोद्भवः ||१०||
पद्मपुष्करवन्मध्ये पिडकाभिः समाचिताम् |
इन्द्रवृद्धां तु तां विद्याद्वातपित्तोत्थितां भिषक् ||११||
मण्डलं वृत्तमुत्सन्नं सरक्तं पिडकाचितम् |
रुजाकरीं गदर्भिकां तां विद्याद्वातपित्तजाम् |
कर्णौ परि समन्ताद्वा पृष्ठे वा पिडकोग्ररुक् |
शालूकवत्पनसिकां तां विद्याच्छ्लेष्मवातजाम् ||१२||
हनुसन्धौ समुद्भूतं शोफमल्परुजं स्थिरम् |
पाषाणगर्दभं विद्याद्बलासपवनात्मकम् ||१३||
विसर्पवत् सर्पति यो दाहज्वरकरस्तनुः |
अपाकः श्वयथुः पित्तात् स ज्ञेयो जालगर्दभः ||१४||
पिडिकामुत्तमाङ्गस्थां वृत्तामुग्ररुजाज्वराम् |
सर्वात्मकां सर्वलिङ्गां जानीयादिरिवेल्लिकाम् ||१५||
बाहुपार्श्वांसकक्षासु कृष्णस्फोटां सवेदनाम् |
पित्तप्रकोपसम्भूतां कक्षामिति विनिर्दिशेत् ||१६||
एकामेवंविधां दृष्ट्वा पिटिकां स्फोटसन्निभाम् |
त्वग्गतां पित्तकोपेन गन्धनामां प्रचक्षते ||१७||
अग्निदग्धनिभाः स्फोटाः सज्वराः पित्तरक्ततः |
क्वचित् सर्वत्र वा देहे स्मृता विस्फोटका इति ||१८||
कक्षाभागेषु ये स्फोटा जायन्ते मांसदारु(र)णाः |
अन्तर्दाहज्वरकरा दीप्तपावकसन्निभाः ||१९||
सप्ताहाद्वा दशाहाद्वा पक्षाद्वा न्घन्ति मानवम् |
तामग्निरोहिणीं विद्यादसाध्यां सन्निपाततः ||२०||
नखमांसमधिष्ठाय पित्तं वातश्च वेदनाम् |
करोति दाहपाकौ च तं व्याधिं चिप्पमादिशेत् ||२१||
तदेवाक्षतरोगाख्यं तथोपनखमित्यपि |
अभिघातात् प्रदुष्टो यो नखो रूक्षोऽसितः खरः ||२२||
भवेत्तं कुनखं विद्यात् कुलीनमिति सञ्ज्ञितम् |
गम्भीरामल्पसंरम्भां सवर्णामुपरिस्थिताम् ||२३||
कफादन्तःप्रपाकां तां विद्यादनुशयीं भिषक् |
विदारीकन्दवद्वृत्तां कक्षावङ्क्षणसन्धिषु ||२४||
रक्तां विदारिकां विद्यात् सर्वजां सर्वलक्षणाम् |
प्राप्य मांससिरास्नायु श्लेष्मा मेदस्तथाऽनिलः ||२५||
ग्रन्थिं कुर्वन्ति भिन्नोऽसौ मधुसर्पिर्वसानिभम् |
स्रवत्यास्रावमत्यर्थं तत्र वृद्धिं गतोऽनिलः ||२६||
मांसं विशोष्य ग्रथितां शर्करां जनयेत् पुनः |
दुर्गन्धं क्लिन्नमत्यर्थं नानावर्णं ततः सिराः ||२७||
स्रवन्ति सहसा रक्तं तद्विद्याच्छर्करार्बुदम् |
पामाविचर्च्यौ कुष्ठेषु रकसा च प्रकीर्तिता ||२८||
परिक्रमणशीलस्य वायुरत्यर्थरूक्षयोः |
पादयोः कुरुते दारीं सरुजां तलसंश्रितः ||२९||
शर्करोन्मथिते पादे क्षते वा कण्टकादिभिः |
मेदोरक्तानुगैश्चैव दोषैर्वा जायते नृणाम् ||३०||
सकीलकठिनो ग्रन्थिर्निम्नमध्योन्नतोऽपि वा |
कोलमात्रः सरुक् स्रावी जायते कदरस्तु सः ||३१||
क्लिन्नाङ्गुल्यन्तरौ पादौ कण्डूदाहरुगन्वितौ |
दुष्टकर्दमसंस्पर्शादलसं तं विनिर्दिशेत् ||३२||
रोमकूपानुगं पित्तं वातेन सह मूर्च्छितम् |
प्रच्यावयति रोमाणि ततः श्लेष्मा सशोणितः ||३३||
रुणद्धि रोमकूपांस्तु ततोऽन्येषामसम्भवः |
तदिन्द्रलुप्तं खालित्यं रुज्येति च विभाव्यते ||३४||
दारुणा कण्डुरा रूक्षा केशभूमिः प्रपाट्यते |
कफवातप्रकोपेण विद्याद्दारुणकं तु तम् ||३५||
अरूंषि बहुवक्त्राणि बहुक्लेदीनि मूर्धनि |
कफासृक्कृमिकोपेन नृणां विद्यादरुंषिकाम् ||३६||
क्रोधशोकश्रमकृतः शरीरोष्मा शिरोगतः |
पित्तं च केशान् पचति पलितं तेन जायते ||३७||
दाहज्वररुजावन्तस्ताम्राः स्फोटाः सपीतकाः |
गात्रेषु वदने चान्तर्विज्ञेयास्ता मसूरिकाः ||३८||
शाल्मलीकण्टकप्रख्याः कफमारुतशोणितैः |
जायन्ते पिडका यूनां वक्त्रे या मुखदूषिकाः ||३९||
कण्टकैराचितं वृत्तं कण्डूमत् पाण्डुमण्डलम् |
पद्मिनीकण्टकप्रख्यैस्तदाख्यं कफवातजम् ||४०||
नीरुजं सममुत्सन्नं मण्डलं कफरक्तजम् |
सहजं रक्तमीषच्च श्लक्ष्णं जतुमणिं विदुः ||४१||
अवेदनं स्थिरं चैव यस्य गात्रेषु दृश्यते |
माषवत्कृष्णमुत्सन्नमनिलान्मषकं वदेत् ||४२||
कृष्णानि तिलमात्राणि नीरुजानि समानि च |
वातपित्तकफोच्छोषात्तान् विद्यात्तिलकालकान् ||४३||
मण्डलं महदल्पं वा श्यामं वा यदि वा सितम् |
सहजं नीरुजं गात्रे न्यच्छमित्यभिधीयते ||४४||
समुत्थाननिदानाभ्यां चर्मकीलं प्रकीर्तितम् |
क्रोधायासप्रकुपितो वायुः पित्तेन संयुतः ||४५||
सहसा मुखमागत्य मण्डलं विसृजत्यतः |
नीरुजं तनुकं श्यावं मुखे व्यङ्गं तमादिशेत् ||४६||
कृष्णमेवङ्गुणं गात्रे मुखे वा नीलिकां विदुः |
मर्दनात् पीडनाच्चाति तथैवाप्यभिघाततः |
मेढ्रचर्म यदा वायुर्भजते सर्वतश्चरः ||४७||
तदा वातोपसृष्टं तु चर्म प्रतिनिवर्तते |
मणेरधस्तात् कोशश्च ग्रन्थिरूपेण लम्बते ||४८||
सवेदनः सदाहश्च पाकं च व्रजति क्वचित् |
मारुतागन्तुसम्भूतां विद्यात्तां परिवर्तिकाम् ||४९||
सकण्डूः कठिना चापि सैव श्लेष्मसमुत्थिता |
अल्पीयःखां यदा हर्षाद्बालां गच्छेत् स्त्रियं नरः ||५०||
हस्ताभिघातादथवा चर्मण्युद्वर्तिते बलात् |
मर्दनात्पीडनाद्वाऽपि शुक्रवेगविघाततः ||५१||
यस्यावपाट्यते चर्म तां विद्यादवपाटिकाम् |
वातोपसृष्टमेवं तु चर्म संश्रयते मणिम् ||५२||
मणिश्चर्मोपनद्धस्तु मूत्रस्रोतो रुणद्धि च |
निरुद्धप्रकशे तस्मिन्मन्दधारमवेदनम् ||५३||
मूत्रं प्रवर्तते जन्तोर्मणिर्न च विदीर्यते |
निरुद्धप्रकशं विद्याद्दुरूढां चावपाटिकाम् ||५४||
वेगसन्धारणाद्वायुर्विहतो गुदमाश्रितः |
निरुणद्धि महत्स्रोतः सूक्ष्मद्वारं करोति च ||५५||
मार्गस्य सौक्ष्म्यात् कृच्छ्रेण पुरीषं तस्य गच्छति |
सन्निरुद्धगुदं व्याधिमेनं विद्यात् सुदुस्तरम् ||५६||
शकृन्मूत्रसमायुक्तेऽधौतेऽपाने शिशोर्भवेत् |
स्विन्नस्यास्नाप्यमानस्य कण्डू रक्तकफोद्भवा ||५७||
कण्डूयनात्ततः क्षिप्रं स्फोटाः स्रावश्च जायते |
एकीभूतं व्रणैर्घोरं तं विद्यादहिपूतनम् ||५८||
स्नानोत्सादनहीनस्य मलो वृषणसंश्रितः |
यदा प्रक्लिद्यते स्वेदात् कण्डूं सञ्जनयेत्तदा ||५९||
तत्र कण्डूयनात् क्षिप्रं स्फोटाः स्रावश्च जायते |
प्राहुर्वृषणकच्छूं तां श्लेष्मरक्तप्रकोपजाम् ||६०||
प्रवाहणातिसाराभ्यां निर्गच्छति गुदं बहिः |
रूक्षदुर्बलदेहस्य तं गुदभ्रंशमादिशेत् ||६१||
इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने क्षुद्ररोगनिदानं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ||१३||
Last updated on May 31st, 2021 at 05:40 am