सुश्रुतसंहिता ।
सूत्रस्थानम् ।
अष्टमोध्याय: ।
अथातः शस्त्रावचारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
विंशतिः शस्त्राणि, तद्यथा- मण्डलाग्रकरपत्रवृद्धिपत्रनखशस्त्रमुद्रिकोत्पलपत्रकार्धधारसूचीकुशपत्राटीमुख- शरारिमुखान्तर्मुखत्रिकूर्चककुठारिकाव्रीहिमुखारावेतसपत्रकबडिशदन्तशङ्क्वेषण्य इति ||३||
तत्र मण्डलाग्रकरपत्रे स्यातां छेदने लेखने च, वृद्धिपत्रनखशस्त्रमुद्रिकोत्पलपत्रकार्धधाराणि छेदने भेदने च, सूचीकुशपत्राटी(टा)मुखशरारिमुखान्तर्मुखत्रिकूर्चकानि विस्रावणे, कुठारिकाव्रीहिमुखारावेतसपत्रकाणि व्यधने सूची च, बडिशं दन्तशङ्कुश्चाहरणे, एषण्येषणे आनुलोम्ये च, सूच्यः सीवने; इत्यष्टविधे कर्मण्युपयोगः शस्त्राणां व्याख्यातः ||४||
तेषामथ यथायोगं ग्रहणसमासोपायः कर्मसु वक्ष्यते- तत्र वृद्धिपत्रं वृन्तफलसाधारणे भागे गृह्णीयात्, भेदनान्येवं सर्वाणि, वृद्धिपत्रं मण्डलाग्रं च किञ्चिदुत्तानेन पाणिना लेखने बहुशोऽवचार्यं, वृन्ताग्रे विस्रावणानि, विशेषेण तु बालवृद्धसुकुमारभीरुनारीणां राज्ञां राजमा(पु)त्राणां च त्रिकूर्चकेन विस्रावयेत्, तलप्रच्छादितवृन्तमङ्गुष्ठप्रदेशिनीभ्यां व्रीहिमुखं, कुठारिकां वामहस्तन्यस्तामितरहस्तमध्यमाङ्गुल्याऽङ्गुष्ठविष्टब्धयाऽभिहन्यात्, आराकरपत्रैषण्यो मूले, शेषाणि तु यथायोगं गृह्णीयात् ||५||
तेषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः ||६||
तत्र नखशस्त्रैषण्यावष्टाङ्गुले, सूच्यो वक्ष्यन्ते, (प्रदेशिन्यग्रपर्वप्रदेशप्रमाणा मुद्रिका, दशाङ्गुला शरारिमुखी सा च (या सा) कर्तरीति कथ्यते) |
शेषाणि तु षडङ्गुलानि ||७||
तानि सुग्रहाणि, सुलोहानि, सुधाराणि, सुरूपाणि, सुसमाहितमुखाग्राणि, अकरालानि, चेति शस्त्रसम्पत् ||८||
तत्र वक्रं, कुण्ठं, खण्डं, खरधारम्, अतिस्थूलम्, अत्यल्पम्, अतिदीर्घम्, अतिह्रस्वम्, इत्यष्टौ शस्त्रदोषाः |
अतो विपरीतगुणमाददीत, अन्यत्र करपत्रात्; तद्धि खरधारमस्थिच्छेदनार्थम् ||९||
तत्र धारा भेदनानां मासूरी, लेखनानामर्धमासूरी, व्यधनानां विस्रावणानां च कैशिकी, छेदनानामर्धकैशिकीति ||१०||
बडिशं दन्तशङ्कुश्चानताग्रे |
तीक्ष्णकण्टकप्रथमयवपत्रमुख्येषणी (गण्डूपदाकारमुखी च) ||११||
तेषां पायना त्रिविधा क्षारोदकतैलेषु |
तत्र क्षारपायितं शरशल्यास्थिच्छेदनेषु, उदकपायितं मांसच्छेदनभेदनपाटनेषु, तैलपायितं सिराव्यधनस्नायुच्छेदनेषु ||१२||
तेषां निशानार्थं श्लक्ष्णशिला माषवर्णा; धारासंस्थापनार्थं शाल्मलीफलकमिति||१३||
भवति चात्र-
यदा सुनिशितं शस्त्रं रोमच्छेदि सुसंस्थितम् |
सुगृहीतं प्रमाणेन तदा कर्मसु योजयेत् ||१४||
अनुशस्त्राणि तु त्वक्सारस्फटिककाचकुरुविन्दजलौकोग्निक्षारनखगोजीशेफालिकाशाकपत्रकरीरबालाङ्गुलय इति ||१५||
शिशूनां शस्त्रभीरूणां शस्त्राभावे च योजयेत् |
त्वक्सारादिचतुर्वर्गं छेद्ये भेद्ये च बुद्धिमान् ||१६||
आहार्यच्छेद्यभेद्येषु नखं शक्येषु योजयेत् |
विधिः प्रवक्ष्यते पश्चात् क्षारवह्निजलौकसाम् ||१७||
ये स्युर्मुखगता रोगा नेत्रवर्त्मगताश्च ये |
गोजीशेफालिकाशाकपत्रैर्विस्रावयेत्तु तान् ||१८||
एष्येष्वेषण्यलाभे तु बालाङ्गुल्यङ्कुरा हिताः |१९|
शस्त्राण्येतानि मतिमान् शुद्धशैक्यायसानि तु |
कारयेत् करणप्राप्तं कर्मारं कर्मकोविदम् ||१९||
प्रयोगज्ञस्य वैद्यस्य सिद्धिर्भवति नित्यशः |
तस्मात् परिचयं कुर्याच्छस्त्राणां ग्रहणे सदा ||२०||
इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने शस्त्रावचारणीयो नामाष्टमोऽध्यायः ||८||
Last updated on May 24th, 2021 at 06:02 am