सुश्रुतसंहिता ।
अथ निदानस्थानम् ।
प्रथमोऽध्यायः ।
अथातो वातव्याधिनिदानं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
धन्वन्तरिं धर्मभृतां वरिष्ठममृतोद्भवम् |
चरणावुपसङ्गृह्य सुश्रुतः परिपृच्छति ||३||
वायोः प्रकृतिभूतस्य व्यापन्नस्य च कोपनैः |
स्थानं कर्म च रोगांश्च वद मे वदतां वर ||४||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्राब्रवीद्भिषजां वरः |
स्वयम्भूरेष भगवान् वायुरित्यभिशब्दितः ||५||
स्वातन्त्र्यान्नित्यभावाच्च सर्वगत्वात्तथैव च |
सर्वेषामेव सर्वात्मा सर्वलोकनमस्कृतः ||६||
स्थित्युत्पत्तिविनाशेषु भूतानामेष कारणम् |
अव्यक्तो व्यक्तकर्मा च रूक्षः शीतो लघुः खरः ||७||
तिर्यग्गो द्विगुणश्चैव रजोबहुल एव च |
अचिन्त्यवीर्यो दोषाणां नेता रोगसमूहराट् ||८||
आशुकारी मुहुश्चारी पक्वाधानगुदालयः |
देहे विचरतस्तस्य लक्षणानि निबोध मे ||९||
दोषधात्वग्निसमतां सम्प्राप्तिं विषयेषु च |
क्रियाणामानुलोम्यं च करोत्यकुपितोऽनिलः ||१०||
(इन्द्रियार्थोपसम्प्राप्तिं दोषधात्वग्न्यवैकृतम्|
क्रियाणामानुलोम्यं च कुर्याद्वायुरदूषितः ||१०||) |
यथाऽग्निः पञ्चधा भिन्नो नामस्थानक्रियामयैः |
भिन्नोऽनिलस्तस्था ह्येको नामस्थानक्रियामयैः ||११||
प्राणोदानौ समानश्च व्यानश्चापान एव च |
स्थानस्था मारुताः पञ्च यापयन्ति शरीरिणम् ||१२||
यो वायुर्वक्त्रसञ्चारी स प्राणो नाम देहधृक् |
सोऽन्नं प्रवेशयत्यन्तः प्राणांश्चाप्यवलम्बते ||१३||
प्रायशः कुरुते दुष्टो हिक्काश्वासादिकान् गदान् |
उदानो नाम यस्तूर्ध्वमुपैति पवनोत्तमः ||१४||
तेन भाषितगीतादिविशेषोऽभिप्रवर्तते |
ऊर्ध्वजत्रुगतान् रोगान् करोति च विशेषतः ||१५||
आमपक्वाशयचरः समानो वह्निसङ्गतः |
सोऽन्नं पचति तज्जांश्च विशेषान्विविनक्ति हि ||१६||
गुल्माग्निसादातीसारप्रभृतीन् कुरुते गदान् |
कृत्स्नदेहचरो व्यानो रससंवहनोद्यतः ||१७||
स्वेदासृक्स्रावणश्चापि पञ्चधा चेष्टयत्यपि |
क्रुद्धश्च कुरुते रोगान् प्रायशः सर्वदेहगान् ||१८||
पक्वाधानालयोऽपानः काले कर्षति चाप्यधः |
समीरणः शकृन्मूत्रं शुक्रगर्भार्तवानि च ||१९||
क्रुद्धश्च कुरुते रोगान् घोरान् बस्तिगुदाश्रयान् |
शुक्रदोषप्रमेहास्तु व्यानापानप्रकोपजाः ||२०||
युगपत् कुपिताश्चापि देहं भिन्द्युरसंशयम् |
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि नानास्थानान्तराश्रितः ||२१||
बहुशः कुपितो वायुर्विकारान् कुरुते हि यान् |
वायुरामाशये क्रुद्धश्छर्द्यादीन् कुरुते गदान् ||२२||
मोहं मूर्च्छां पिपासां च हृद्ग्रहं पार्श्ववेदनाम् |
पक्वाशयस्थोऽन्त्रकूजं शूलं नाभौ करोति च ||२३||
कृच्छ्रमूत्रपुरीषत्वमानाहं त्रिकवेदनाम् |
श्रोत्रादिष्विन्द्रियवधं कुर्यात् क्रुद्धः समीरणः ||२४||
वैवर्ण्यं स्फुरणं रौक्ष्यं सुप्तिं चुमुचुमायनम् |
त्वक्स्थो निस्तोदनं कुर्यात् त्वग्भेदं परिपोटनम् ||२५||
व्रणांश्च रक्तगो, ग्रन्थीन् सशूलान् मांससंश्रितः |
तथा मेदःश्रितः कुर्याद्ग्रन्थीन्मन्दरुजोऽव्रणान् ||२६||
कुर्यात् सिरागतः शूलं सिराकुञ्चनपूरणम् |
स्नायुप्राप्तः स्तम्भकम्पौ शूलमाक्षेपणं तथा ||२७||
हन्ति सन्धिगतः सन्धीन् शूलशोफौ करोति च |
अस्थिशोषं प्रभेदं च कुर्याच्छूलं च तच्छ्रितः ||२८||
तथा मज्जगते रुक् च न कदाचित् प्रशाम्यति |
अप्रवृत्तिः प्रवृत्तिर्वा विकृता शुक्रगेऽनिले ||२९||
हस्तपादशिरोधातूंस्तथा सञ्चरति क्रमात् |
व्याप्नुयाद्वाऽखिलं देहं वायुः सर्वगतो नृणाम् ||३०||
स्तम्भनाक्षेपणस्वापशोफशूलानि सर्वगः |
स्थानेषूक्तेषु सम्मिश्रः सम्मिश्राः कुरुते रुजः ||३१||
कुर्यादवयवप्राप्तो मारुतस्त्वमितान् गदान् |
दाहसन्तापमूर्च्छाः स्युर्वायौ पित्तसमन्विते ||३२||
शैत्यशोफगुरुत्वानि तस्मिन्नेव कफावृते |
सूचीभिरिव निस्तोदः स्पर्शद्वेषः प्रसुप्तता ||३३||
शेषाः पित्तविकाराः स्युर्मारुते शोणितान्विते |
प्राणे पित्तावृते छर्दिर्दाहश्चैवोपजायते ||३४||
दौर्बल्यं सदनं तन्द्रा वैवर्ण्यं च कफावृते |
उदाने पित्तसंयुक्ते मूर्च्छादाहभ्रमक्लमाः ||३५||
अस्वेदहर्षौ मन्दोऽग्निः शीतस्तम्भौ कफावृते |
समाने पित्तसंयुक्ते स्वेददाहौष्ण्यमूर्च्छनम् ||३६||
कफाधिकं च विण्मूत्रं रोमहर्षः कफावृते |
अपाने पित्तसंयुक्ते दाहौष्ण्ये स्यादसृग्दरः ||३७||
अधःकायगुरुत्वं च तस्मिन्नेव कफावृते |
व्याने पित्तावृते दाहो गात्रविक्षेपणं क्लमः ||३८||
गुरूणि सर्वगात्राणि स्तम्भनं चास्थिपर्वणाम् |
लिङ्गं कफावृते व्याने चेष्टास्तम्भस्तथैव च ||३९||
(प्रायशः सुकुमाराणां मिथ्याऽऽहारविहारिणाम् |
रोगाध्वप्रमदामद्यव्यायामैश्चातिपीडनात् ||४०||
ऋतुसात्म्यविपर्यासात् स्नेहादीनां च विभ्रमात् |
अव्यवाये तथा स्थूले वातरक्तं प्रकुप्यति ||४१||
हस्त्यश्वोष्ट्रैर्गच्छतोऽन्यैश्च वायुः कोपं यातः कारणै सेवितैः स्वैः |
तीक्ष्णोष्णाम्लक्षारशाकादिभोज्यैः सन्तापाद्यैर्भूयसा सेवितैश्च ||४२||
क्षिप्रं रक्तं दुष्टिमायाति तच्च वायोर्मार्गं संरुणद्ध्याशु यातः |
क्रुद्धोऽत्यर्थं मार्गरोधात् स वायुरत्युद्रिक्तं दूषयेद्रक्तमाशु ||४३||
तत् सम्पृक्तं वायुना दूषितेन तत्प्राबल्यादुच्यते वातरक्तम् |
तद्वत् पित्तं दूषितेनासृजाऽऽक्तं श्लेष्मा दुष्टो दूषितेनासृजाऽऽक्तः ||४४||
स्पर्शोद्विग्नौ तोदभेदप्रशोषस्वापोपेतौ वातरक्तेन पादौ |
पित्तासृग्भ्यामुग्रदाहौ भवेतामत्यर्थोष्णौ रक्तशोफौ मृदू च ||४५||
कण्डूमन्तौ श्वेतशीतौ सशोफौ पीनस्तब्धौ श्लेष्मदुष्टे तु रक्ते |
सर्वैर्दुष्टे शोणिते चापि दोषाः स्वं स्वं रूपं पादयोर्दर्शयन्ति ||४६||
प्राग्रूपे शिथिलौ स्विन्नौ शीतलौ सविपर्ययौ |
वैवर्ण्यतोदसुप्तत्वगुरुत्वौषसमन्वितौ ||४७||
पादयोर्मूलमास्थाय कदाचिद्धस्तयोरपि |
आखोर्विषमिव क्रुद्धं तद्देहमनुसर्पति ||४८||
आजानुस्फुटितं यच्च प्रभिन्नं प्रस्रुतं च यत् |
उपद्रवैश्च यज्जुष्टं प्राणमांसक्षयादिभिः ||४९||
शोणितं तदसाध्यं स्याद्याप्यं संवत्सरोत्थितम् |
यदा तु धमनीः सर्वाः कुपितोऽभ्येति मारुतः ||५०||
तदाक्षिपत्याशु मुहुर्मुहुर्देहं मुहुश्चरः |
मुहुर्मुहुस्तदाक्षेपादाक्षेपक इति स्मृतः ||५१||
सोऽपतानकसञ्ज्ञो यः पातयत्यन्तराऽन्तरा |
कफान्वितो भृशं वायुस्तास्वेव यदि तिष्ठति ||५२||
स दण्डवत् स्तम्भयति कृच्छ्रो दण्डापतानकः |
हनुग्रहस्तदाऽत्यर्थं सोऽन्नं कृच्छ्रान्निषेवते ||५३||
धनुस्तुल्यं नमेद्यस्तु स धनुःस्तम्भसञ्ज्ञकः |
अङ्गुलीगुल्फजठरहृद्वक्षोगलसंश्रितः ||५४||
स्नायुप्रतानमनिलो यदाऽऽक्षिपति वेगवान् |
विष्टब्धाक्षः स्तब्धहनुर्भग्नपार्श्वः कफं वमन् ||५५||
अभ्यन्तरं धनुरिव यदा नमति मानवः |
तदाऽस्याभ्यन्तरायामं कुरुते मारुतो बली ||५६||
बाह्यस्नायुप्रतानस्थो बाह्यायामं करोति च |
तमसाध्यं बुधाः प्राहुर्वक्षःकट्यूरुभञ्जनम् ||५७||
कफपित्तान्वितो वायुर्वायुरेव च केवलः |
कुर्यादाक्षेपकं त्वन्यं चतुर्थमभिघातजम् ||५८||
गर्भपातनिमित्तश्च शोणितातिस्रवाच्च यः |
अभिघातनिमित्तश्च न सिध्यत्यपतानकः ||५९||
अधोगमाः सतिर्यग्गा धमनीरूर्ध्वदेहगाः |
यदा प्रकुपितोऽत्यर्थं मातरिश्वा प्रपद्यते ||६०||
तदाऽन्यतरपक्षस्य सन्धिबन्धान् विमोक्षयन् |
हन्ति पक्षं तमाहुर्हि पक्षाघातं भिषग्वराः ||६१||
यस्य कृत्स्नं शरीरार्धमकर्मण्यमचेतनम् |
ततः पतत्यसून् वाऽपि त्यजत्यनिलपीडितः ||६२||
शुद्धवातहतं पक्षं कृच्छ्रसाध्यतमं विदुः |
साध्यमन्येन संसृष्टमसाध्यं क्षयहेतुकम् ||६३||
वायुरूर्ध्वं व्रजेत् स्थानात् कुपितो हृदयं शिरः |
शङ्खौ च पीडयत्यङ्गान्याक्षिपेन्नमयेच्च सः ||६४||
निमीलिताक्षो निश्चेष्टः स्तब्धाक्षो वाऽपि कूजति |
निरुच्छ्वासोऽथवा कृच्छ्रादुच्छ्वस्यान्नष्टचेतनः ||६५||
स्वस्थः स्याद्धृदये मुक्ते ह्यावृते तु प्रमुह्यति |
कफान्वितेन वातेन ज्ञेय एषोऽपतन्त्रकः ||६६||
दिवास्वप्नासनस्थानविवृताध्वनिरीक्षणैः |
मन्यास्तम्भं प्रकुरुते स एव श्लेष्मणाऽऽवृतः ||६७||
(गर्भिणीसूतिकाबालवृद्धक्षीणेष्वसृक्क्षये |)
उच्चैर्व्याहरतोऽत्यर्थं खादतः कठिनानि वा |
हसतो जृम्भतो भाराद्विषमाच्छयनादपि ||६८||
शिरोनासौष्ठचिबुकललाटेक्षणसन्धिगः |
अर्दयित्वाऽनिलो वक्त्रमर्दितं जनयत्यतः ||६९||
वक्रीभवति वक्त्रार्धं ग्रीवा चाप्यपवर्तते |
शिरश्चलति वाक्सङ्गो नेत्रादीनां च वैकृतम् ||७०||
ग्रीवाचिबुकदन्तानां तस्मिन् पार्श्वे तु वेदना |
यस्याग्रजो रोमहर्षो वेपथुर्नेत्रमाविलम् ||७१||
वायुरूर्ध्वं त्वचि स्वापस्तोदो मन्याहनुग्रहः |
तमर्दितमिति प्राहुर्व्याधिं व्याधिविशारदाः ||७२||
क्षीणस्यानिमिषाक्षस्य प्रसक्तं सक्तभाषिणः |
न सिध्यत्यर्दितं बाढं त्रिवर्षं वेपनस्य च ||७३||
पार्ष्णिप्रत्यङ्गुलीनां तु कण्डरा याऽनिलार्दिता |
सक्थ्नः क्षेपं निगृह्णीयाद्गृध्रसीति हि सा स्मृता ||७४||
तलप्रत्यङ्गुलीनां तु कण्डरा बाहुपृष्ठतः |
बाह्वोः कर्मक्षयकरी विश्वाचीति हि सा स्मृता ||७५||
वातशोणितजः शोफो जानुमध्ये महारुजः |
शिरः क्रोष्टुकपूर्वं तु स्थूलः क्रोष्टुकमूर्धवत् ||७६||
वायुः कट्यां स्थितः सक्थ्नः कण्डरामाक्षिपेद्यदा |
खञ्जस्तदा भवेज्जन्तुः, पङ्गुः सक्थ्नोर्द्वयोर्वधात् ||७७||
प्रक्रामन् वेपते यस्तु खञ्जन्निव च गच्छति |
कलायखञ्जं तं विद्यान्मुक्तसन्धिप्रबन्धनम् ||७८||
न्यस्ते तु विषमं(मे) पादे रुजः कुर्यात् समीरणः |
वातकण्टक इत्येष विज्ञेयः खडु(ल)काश्रितः ||७९||
पादयोः कुरुते दाहं पित्तासृक्सहितोऽनिलः |
विशेषतश्चङ्क्रमणात् पाददाहं तमादिशेत् ||८०||
हृष्यतश्चरणौ यस्य भवतश्च प्रसुप्तवत् |
पादहर्षः स विज्ञेयः कफवातप्रकोपजः ||८१||
अंसदेशस्थितो वायुः शोषयित्वांऽसबन्धनम् |
सिराश्चाकुञ्च्य तत्रस्थो जनयत्यवबाहुकम् ||८२||
यदा शब्दवहं स्रोतो वायुरावृत्य तिष्ठति |
शुद्धः श्लेष्मान्वितो वाऽपि बाधिर्यं तेन जायते ||८३||
हनुशङ्खशिरोग्रीवं यस्य भिन्दन्निवानिलः |
कर्णयोः कुरुते शूलं कर्णशूलं तदुच्यते ||८४||
आवृत्य सकफो वायुर्धमनीः शब्दवाहिनीः |
नरान् करोत्यक्रियकान्मूकमिन्मिणगद्गदान् ||८५||
अधो या वेदना याति वर्चोमूत्राशयोत्थिता |
भिन्दतीव गुदोपस्थं सा तूनीत्यभिधीयते ||८६||
गुदोपस्थोत्थिता सैव प्रतिलोमविसर्पिणी |
वेगैः पक्वाशयं याति प्रतितूनीति सा स्मृता ||८७||
साटोपमत्युग्ररुजमाध्मातमुदरं भृशम् |
आध्मानमिति जानीयाद्घोरं वातनिरोधजम् ||८८||
विमुक्तपार्श्वहृदयं तदेवामाशयोत्थितम् |
प्रत्याध्मानं विजानीयात् कफव्याकुलितानिलम् ||८९||
अष्ठीलावद्घनं ग्रन्थिमूर्ध्वमायतमुन्नतम् |
वाताष्ठीलां विजानीयाद्बहिर्मार्गावरोधिनीम् ||९०||
एनामेव रुजायुक्तां वातविण्मूत्ररोधिनीम् |
प्रत्यष्ठीलामिति वदेज्जठरे तिर्यगुत्थिताम् ||९१||
इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने वातव्याधिनिदानं नाम प्रथमोऽध्यायः ||१||
Last updated on May 31st, 2021 at 05:20 am