विषय सूची पर जायें

27. ऊरुस्तम्भ चिकित्सितम् - चिकित्सा - च.

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

सप्तविंशोऽध्याय: ।

       अथात ऊरुस्तम्भचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       श्रिया परमया ब्राह्मया परया च तप:श्रिया ।

       अहीनं चन्द्रसूर्याभ्यां सुमेरुमिव पर्वतम्‌ ॥३॥

       धीधृतिस्मृतिविज्ञानज्ञानकीर्तिक्षमालयम्‌ ।

       अग्निवेशो गुरुं काले संशयं परिपृष्टवान्‌ ॥४॥

       भगवन्‌ पञ्च कर्माणि समस्तानि पृथक्‌ तथा ।

       निर्द्दिष्टान्यामयानां हि सर्वेषामेव भेषजम्‌ ॥५॥

       दोषजोऽस्त्यामय: कश्चिद्यस्य तानि भिषग्वर! ।

       न स्यु: शक्तानि शमने साध्यस्य क्रियया सत: ॥६॥

       अस्त्यूरुस्तम्भ इत्युक्ते गुरुणा तस्य कारणम्‌ ।

       सलिङ्गभेषजं भूय: पृष्टस्तेनाब्रवीद्गुरु: ॥७॥

       स्निग्धोष्णलघुशीतानि जीर्णाजीर्णे समश्नत: ।

       द्रवशुष्कदधिक्षीरग्राम्यानूपौदकामिषै: ॥८॥

       पिष्टव्यापन्नमद्यातिदिवास्वप्नप्रजागरै: ।

       लङ्घनाध्यशनायासभयवेगविधारणै: ॥९॥

       स्नेहाच्चामं चितं कोष्ठे वातादीन्मेदसा सह ।

       रुद्‌ध्वाऽऽशु गौरवादूरू यात्यधोगै: सिरादिभि: ॥१०॥

       पूरयन्‌ सक्थिजङ्घोरु दोषो मेदोबलोत्कट: ।

       अविधेयपरिस्पन्दं जनयत्यल्पविक्रमम्‌ ॥११॥

       महासरसि गम्भीरे पूर्णेऽम्बु स्तिमितं यथा ।

       तिष्ठति स्थिरमक्षोभ्यं तद्वदूरुगत: कफ: ॥१२॥

       गौरवायाससङ्कोचदाहरुक्सुप्तिकम्पनै: ।

       भेदस्फुरणतोदैश्च युक्तो देहं निहन्त्यसून्‌ ॥१३॥

       ऊरू श्लेष्मा समेदस्को वातपित्तेऽभिभूय तु ।

       स्तम्भयेत्स्थैर्यशैत्याभ्यामूरुस्तम्भस्ततस्तु स: ॥१४॥

       प्राग्रूपं ध्याननिद्रातिस्तैमित्यारोचकज्वरा: ।

       लोमहर्षश्च छर्दिश्च जङ्घोर्वो: सदनं तथा ॥१५॥

       वाताशङ्किभिरज्ञानात्तस्य स्यात्‌ स्नेहनात्‌ पुन: ।

       पादयो: सदनं सुप्ति: कृच्छ्रादुद्धरणं तथा ॥१६॥

       जङ्घोरुग्लानिरत्यर्थं शश्वच्चादाहवेदना ।

       पदं च व्यथते न्यस्तं शीतस्पर्शं न वेत्ति च ॥१७॥

       संस्थाने पीडने गत्यां चालने चाप्यनीश्वर: ।

       अन्यनेयौ हि संभग्नावूरू पादौ च मन्यते ॥१८॥

       यदा दाहार्तितोदार्तो वेपन: पुरुषो भवेत्‌ ।

       ऊरुस्तम्भस्तदा हन्यात्‌ साधयेदन्यथा नवम्‌ ॥१९॥

       तस्य न स्नेहनं कार्यं न बस्तिर्न विरेचनम्‌ ।

       न चैव वमनं यस्मात्तन्निबोधत कारणम्‌ ॥२०॥

       वृद्धये श्लेष्मणो नित्यं स्नेहनं बस्तिकर्म च ।

       तत्स्थस्योद्धरणे चैव न समर्थं विरेचनम्‌ ॥२१॥

       कफं कफस्थानगतं पित्तं च वमनात्‌ सुखम्‌ ।

       हर्तुमामाशयस्थौ च स्रंसनात्तावुभावपि ॥२२॥

       पक्वाशयस्था: सर्वेऽपि बस्तिभिर्मूलनिर्जयात्‌ ।

       शक्या न त्वाममेदोभ्यां स्तब्धा जङ्घोरुसंस्थिता: ॥२३॥

       वातस्थाने हि तच्छैत्याद्‌द्वयो: स्तम्भाच्च तद्गता: ।

       न शक्या: सुखमुद्धर्तुं जलं निम्नादिव स्थलात्‌ ॥२४॥

       तस्य संशमनं नित्यं क्षपणं शोषणं तथा ।

       युक्त्यपेक्षी भिषक्‌ कुर्यादधिकत्वात्कफामयो: ॥२५॥

       सदा रूक्षोपचाराय यवश्यामाककोद्रवान्‌ ।

       शाकैरलवणैर्दद्याज्जलतैलोपसाधितै: ॥२६॥

       सुनिषण्णकनिम्बार्कवेत्रारग्वधपल्लवै: ।

       वायसीवास्तुकैरन्यैस्तिक्तैश्च  कुलकादिभि: ॥२७॥

       क्षारारिष्टप्रयोगाश्च हरीतक्यास्तथैव च ।

       मधूदकस्य पिप्पल्या ऊरूस्तम्भविनाशना: ॥२८॥

       समङ्गां शाल्मलीं बिल्वं मधुना सह ना पिबेत्‌ ।

       तथा श्रीवेष्टकोदीच्यदेवदारुनतान्यपि ॥२९॥

       चन्दनं धातकीं कुष्ठं तालीसं नलदं तथा ।

       मुस्तं हरीतकीं लोध्रं पद्मकं तिक्तरोहिणीम्‌ ॥३०॥

       देवदारु हरिद्रे द्वे वचां कटुकरोहिणीम्‌ ।

       पिप्पलीं पिप्पलीमूलं सरलं देवदारु च ॥३१॥

       चव्यं चित्रकमूलानि देवदारु हरीतकीम्‌ ।

       भल्लातकं समूलां च पिप्पलीं पञ्च तान्‌ पिबेत्‌ ॥३२॥

       सक्षौद्रानर्धश्लोकोक्तान्‌ कल्कानूरुग्रहापहान्‌ ।

       शार्ङ्गेष्टां मदनं दन्तीं वत्सकस्य फलं वचाम्‌ ॥३३॥    

       मूर्वामारग्वधं पाठां करञ्जं कुलकं तथा ।

       पिबेन्मधुयुतं तुल्यं चूर्णं वा वारिणाऽऽप्लुतम्‌ ॥३४॥

       सक्षौद्रं दधिमण्डैर्वाऽप्यूरुस्तम्भविनाशनम्‌ ।

       मूर्वामतिविषां कुष्ठं चित्रकं कटुकरोहिणीम्‌ ॥३५॥

       पूर्ववुद्गुग्गुलुं मूत्रे रात्रिस्थितमथापि वा ।

       स्वर्णक्षीरीमतिविषां मुस्तं तेजोवतीं वचाम्‌ ॥३६॥

       सुराह्वं चित्रकं कुष्ठं पाठां कटुरोहिणीम्‌ ।

       लेहयेन्मधुना चूर्णं सक्षौद्रं वा जलाप्लुतम्‌ ॥३७॥

       फलीं व्याघ्रनखं हेम पिबेद्वा मधुसंयुतम्‌ ।

       त्रिफलां पिप्पलीं मुस्तं चव्यं कटुकरोहिणीम्‌ ॥३८॥

       लिह्याद्वा मधुना चूर्णमूरुस्तम्भार्दितो नर: ।

       अपतर्पणजश्चेत्‌ स्याद्दोष: संतर्पयेद्धि तम्‌ ॥३९॥

       युक्त्या जाङ्गलजैर्मांसै: पुराणैश्चैव शालिभि: ।

       रूक्षणाद्वातकोपश्चेन्निद्रानाशार्तिपूर्वक: ॥४०॥

       स्नेहस्वेदक्रमस्तत्र कार्यो वातामयापह: ।

       पीलुपर्णी पयस्या च रास्ना गोक्षुरको वचा ॥४१॥

       सरलागुरुपाठाश्च तैलमेभिर्विपाचयेत्‌ ।

       सक्षौद्रं प्रसृतं तस्मादञ्जलिं वाऽपि ना पिबेत्‌ ॥४२॥

       कुष्ठश्रीवेष्टकोदीच्यसरलं दारु केशरम्‌ ।

       अजगन्धाऽश्वगन्धा च तैलं तै: सार्षपं पचेत्‌ ॥४३॥

       सक्षौद्रं मात्रया तच्चाप्यूरुस्तम्भार्दित: पिबेत्‌ ।

       (रौक्ष्यान्मुक्त ऊरुस्तम्भात्ततश्च स विमुच्यते ॥४४॥)

       द्वे पले सैन्धवात्‌ पञ्च शुण्ठ्या ग्रन्थिकचित्रकात्‌ ।

       द्वे द्वे भल्लातकास्थीनि विंशतिर्द्वे तथाऽऽढके ॥४५॥

       आरनालात्‌ पचेत्‌ प्रस्थं तैलस्यैतैरपत्यदम्‌ ।

       गृध्रस्यूरुग्रहार्शोर्तिसर्ववातविकारनुत्‌ ॥४६॥

       पलाभ्यां पिप्पलीमूलनागरादष्टकट्वर: ।

       तैलप्रस्थ: समो दध्ना गृध्रस्यूरुग्रहापह: ॥४७॥

                           इत्यष्टकट्वरतैलम्‌ ।

       इत्याभ्यन्तरमुद्दिष्टमूरुस्तम्भस्य भेषजम्‌ ।

       श्लेष्मणा: क्षपणं त्वन्यद्बाह्यं शृणु चिकित्सितम्‌ ॥४८॥

       वल्मीकमृत्तिका मूलं करञ्जस्य फलं त्वचम्‌ ।

       इष्टकानां ततश्चूर्णै: कुर्यादुत्सादनं भृशम्‌ ॥ ४९॥

       मूलैर्वाऽप्यश्वगन्धाया मूलैरर्कस्य वा भिषक्‌ ।

       पिचुमर्दस्य वा मूलैरथवा देवदारुण: ॥५०॥

       क्षौद्रसर्षपवल्मीकमृत्तिकासंयुतैर्भिषक्‌ ।

       गाढमुत्सादनं कुर्यादूरुस्तम्भे प्रलेपनम्‌ ॥५१॥

       दन्तीद्रवन्तीसुरसासर्षपैश्चापि बुद्धिमान्‌ ।

       तर्कारीशिग्रुसुरसाविश्ववत्सकनिम्बजै: ॥५२॥

       पत्रमूलफलैस्तोयं शृतमुष्णं च सेचनम्‌ ।

       पिष्टं तु सर्षपं मूत्रेऽध्युषितं स्यात्‌ प्रलेपनम्‌ ॥५३॥

       वत्सक: सुरसं कुष्ठं गन्धास्तुम्बुरुशिग्रुकौ ।

       हिंस्रार्कमूलवल्मीकमृत्तिका: सकुठेरका: ॥५४॥

       दधिसैन्धवसंयुक्तं कार्यमेतै: प्रलेपनम्‌ ।

       (ऊरुस्तम्भविनाशाय भिषजा जानता क्रमम्‌ ॥५५॥)

       श्योनाकं खदिरं बिल्वं बृहत्यौ सरलासनौ ।

       शोभाञ्जनकतर्कारीश्वदंष्ट्रासुरसार्जकान्‌ ॥५६॥

       अग्निमन्थकरञ्जौ च जलेनोत्क्वाथ्य सेचयेत्‌ ।

       प्रलेपो मूत्रपिष्टैर्वाऽप्यूरुस्तम्भनिवारण: ॥५७॥

       कफक्षयार्थं शक्येषु व्यायामेष्वनुयोजयेत्‌ ।

       स्थलान्याक्रामयेत्‌ कल्यं शर्करा: सिकतास्तथा ॥५८॥

       प्रतारयेत्‌ प्रतिस्रोतो नदीं शीतजलां शिवाम्‌ ।

       सरश्च विमलं शीतं स्थिरतोयं पुन: पुन: ॥५९॥

       तथा विशुष्केऽस्य कफे शान्तिमूरुग्रहो व्रजेत्‌ ।

       श्लेष्मण: क्षपणं यत्‌ स्यान्न च मारुतमावहेत्‌ ॥६०॥

       तत्‌ सर्वं सर्वदा कार्यमूरुस्तम्भस्य भेषजम्‌ ।

       शरीरं बलमग्निं च कार्यैषा रक्षता क्रिया ॥६१॥

       तत्र श्लोका:–

       हेतु: प्राग्रूपलिङ्गानि कर्मायोग्यत्वकारणम्‌ ।

       द्विविधं भेषजं चोक्तमूरुस्तम्भचिकित्सिते ॥६२॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने ऊरुस्तम्भचिकित्सितं नाम

       सप्तविंशोऽध्याय: ॥२७॥

Last updated on June 30th, 2021 at 11:50 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi