विषय सूची पर जायें

23. कृत्याकृत्य विधि - सूत्र - सु.

सुश्रुतसंहिता ।

सूत्रस्थानम्‌ ।

त्रयोविंशतितमोऽध्याय: ।

अथातः कृत्याकृत्यविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||

यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||

तत्र, वयःस्थानां दृढानां प्राणवतां सत्त्ववतां (आत्मवतां) च सुचिकित्स्या व्रणाः; एकस्मिन् वा पुरुषे यत्रैतद्गुणचतुष्टयं तस्य सुखसाधनीयतमाः |

तत्र, वयःस्थानां प्रत्यग्रधातुत्वादाशु व्रणा रोहन्ति; दृढानां स्थिरबहुमांसत्वाच्छस्त्रमवचार्यमाणं सिरास्नाय्वादिविशेषान्न प्राप्नोति; प्राणवतां वेदनाभिघाताहारयन्त्रणादिभिर्न ग्लानिरुत्पद्यते; सत्त्ववतां दारुणैरपि क्रियाविशेषैर्न व्यथा भवति; तस्मादेतेषां सुखसाधनीयतमाः ||३||

त एव विपरीतगुणा वृद्धकृशाल्पप्राणभीरुषु द्रष्टव्याः ||४||

स्फिक्पायुप्रजननललाटगण्डौष्ठपृष्ठकर्णफलकोषोदरजत्रुमुखाभ्यन्तरसंस्थाः सुखरोपणीया व्रणाः ||५||

अक्षिदन्तनासापाङ्गश्रोत्रनाभिजठरसेवनीनितम्बपार्श्वकुक्षिवक्षःकक्षास्तनसन्धिभागगताः सफेनपूयरक्तानिलवाहिनोऽन्तःशल्याश्च दुश्चिकित्स्याः; अधोभागाश्चोर्ध्वभागनिर्वाहिणो, रोमान्तोपनखमर्मजङ्घास्थिसंश्रिताश्च, भगन्दरमपि चान्तर्मुखं सेवनीकुटकास्थिसंश्रितम् ||६||

कुष्ठिनां विषजुष्टानां शोषिणां मधुमेहिनाम् |

व्रणाः कृच्छ्रेण सिध्यन्ति येषां चापि व्रणे व्रणाः ||७||

अवपाटिकानिरुद्धप्रकशसन्निरुद्धगुदजठराणि, ग्रन्थिक्षतक्रिमयः प्रतिश्यायजाः कोष्ठजाश्च त्वग्दोषिणां प्रमेहिणां वा ये परिक्षतेषु दृश्यन्ते, शर्करा सिकतामेहो वातकुण्डलिकाऽष्ठीला दन्तशर्करोपकुशः कण्ठशालूकं निष्कोषणदूषिताश्च दन्तवेष्टा विसर्पास्थिक्षतोरःक्षतव्रणग्रन्थिप्रभृतयश्च याप्याः ||८||

साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यतां तथा |

घ्नन्ति प्राणानसाध्यास्तु नराणामक्रियावताम् ||९||

यापनीयं विजानीयात् क्रिया धारयते तु यम् |

क्रियायां तु निवृत्तायां सद्य एव विनश्यति ||१०||

प्राप्ता क्रियां धारयति याप्यव्याधितमातुरम् |

प्रपतिष्यदिवागारं विष्कम्भः साधुयोजितः ||११||

अत ऊर्ध्वमसाध्यान् वक्ष्यामः- मांसपिण्डवदुद्गताः प्रसेकिनोऽन्तःपूयवेदनावन्तोऽश्वापानवदुद्वृत्तौष्ठाः, केचित् कठिना गोशृङ्गवदुद्गतमृदुमांसप्ररोहाः, अपरे दुष्टरुधिरास्राविणस्तनुशीतपिच्छिलास्राविणो वा मध्योन्नताः, केचिदवसन्नशुषिरपर्यन्ताः शणतूलवत् स्नायुजालवन्तो दुर्दर्शनाः, वसामेदोमज्जमस्तुलुङ्गस्राविणश्च दोषसमुत्थाः, पीतासितमूत्रपुरीषवातवाहिनश्च कोष्ठस्थाः, त एवोभयतोभागव्रणमुखेषु पूयरक्तनिर्वाहिणः, (क्षीणमांसानां च) सर्वतोगतयश्चाणुमुखा मांसबुद्बुदवन्तः, सशब्दवातवाहिनश्च शिरःकण्ठस्थाः, क्षीणमांसानां च पूयरक्तनिर्वाहिणोऽरोचकाविपाककासश्वासोपद्रवयुक्ताः, भिन्ने वा शिरःकपाले यत्र मस्तुलुङ्गदर्शनं त्रिदोषलिङ्गप्रादुर्भावः कासश्वासौ वा यस्येति ||१२||

भवति चात्र-

वसां मेदोऽथ मज्जानं मस्तुलुङ्गं च यः स्रवेत् |

आगन्तुस्तु व्रणः सिध्येन्न सिध्येद्दोषसम्भवः ||१३||

अमर्मोपहिते देशे सिरासन्ध्यस्थिवर्जिते |

विकारोयोऽनुपर्येति तदसाध्यस्य लक्षणम् ||१४||

क्रमेणोपचयं प्राप्य; धातूननुगतः शनैः |

न शक्य उन्मूलयितुं वृद्धो वृक्ष इवामयः ||१५||

स स्थिरत्वान्महत्त्वाच्च धात्वनुक्रमणेन च |

निहन्त्यौषधवीर्याणि मन्त्रान् दुष्टग्रहो यथा ||१६||

अतो यो विपरीतः स्यात् सुखसाध्यः स उच्यते |

अबद्धमूलः क्षुपको यद्वदुत्पाटने सुखः ||१७||

त्रिभिर्दोषैरनाक्रान्तः श्यावौष्ठः पिडकी समः |

अवेदनो निरास्रावो व्रणः शुद्ध इहोच्यते ||१८||

कपोतवर्णप्रतिमा यस्यान्ताः क्लेदवर्जिताः |

स्थिराश्चिपिटिकावन्तो रोहतीति तमादिशेत् ||१९||

रूढवर्त्मानमग्रन्थिमशूनमरुजं व्रणम् |

त्वक्सवर्णं समतलं सम्यग्रूढं विनिर्दिशेत् ||२०||

दोषप्रकोपाद्व्यायामादभिघातादजीर्णतः |

हर्षात् क्रोधाद्भयाद्वाऽपि व्रणो रूढोऽपि दीर्यते ||२१||

इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने कृत्याकृत्यविधिर्नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ||२३||

Last updated on May 24th, 2021 at 06:45 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi