सुश्रुतसंहिता ।
अथ उत्तरतन्त्रम् ।
षड्विंशतितमोऽध्याय: ।
अथातः शिरोरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
वातव्याधिविधिः कार्यः शिरोरोगेऽनिलात्मके |
पयोनुपानं सेवेत घृतं तैलमथापि वा ||३||
मुद्गान् कुलत्थान्माषांश्च खादेच्च निशि केवलान् |
कटूष्णांश्च ससर्पिष्कानुष्णं चानु पयः पिबेत् ||४||
पिबेद्वा पयसा तैलं तत्कल्कं वाऽपि मानवः |
वातघ्नसिद्धैः क्षीरैश्च सुखोष्णैः सेकमाचरेत् ||५||
तत्सिद्धैः पायसैर्वाऽपि सुखोष्णैर्लेपयेच्छिरः |
स्विन्नैर्वा मत्स्यपिशितैः कृशरैर्वा ससैन्धवैः ||६||
चन्दनोत्पलकुष्ठैर्वा सुश्लक्ष्णैर्मगधायुतैः |
स्निग्धस्य तैलं नस्यं स्यात् कुलीररससाधितम् ||७||
वरुणादौ गणे क्षुण्णे क्षीरमर्धोदकं पचेत् |
क्षीरशेषं च तन्मथ्यं शीतं सारमुपाहरेत् ||८||
ततो मधुरकैः सिद्धं नस्ये तत् पूजितं हविः |
तस्मिन् विपक्वे क्षीरे तु पेयं सर्पिः सशर्करम् ||९||
धूमं चास्य यथाकालं स्नैहिकं योजयेद्भिषक् |
पानाभ्यञ्जननस्येषु बस्तिकर्मणि सेचने ||१०||
विदध्यात्त्रैवृतं धीमान् बलातैलमथापि वा |
भोजयेच्च रसैः स्निग्धैः पयोभिर्वा सुसंस्कृतैः ||११||
पित्तरक्तसमुत्थानौ शिरोरोगौ निवारयेत् |
शिरोलेपैः ससर्पिष्कैः परिषेकैश्च शीतलैः ||१२||
क्षीरेक्षुरसधान्याम्लमस्तुक्षौद्रसिताजलैः |
नलवञ्जुलकह्लारचन्दनोत्पलपद्मकैः ||१३||
वंशशैवलयष्ट्याह्वमुस्ताम्भोरुहसंयुतैः |
शिरःप्रलेपैः सघृतैर्वैसर्पैश्च तथाविधैः ||१४||
मधुरैश्च मुखालैपैर्नस्यकर्मभिरेव च |
आस्थापनैर्विरेकैश्च पथ्यैश्च स्नेहबस्तिभिः ||१५||
क्षीरसर्पिर्हितं नस्यं वसा वा जाङ्गला शुभा |
उत्पलादिविपक्वेन क्षीरेणास्थापनं हितम् ||१६||
भोजनं जाङ्गलरसैः सर्पिषा चानुवासनम् |
मधुरैः क्षीरसर्पिस्तु स्नेहने च सशर्करम् ||१७||
पित्तरक्तघ्नमुद्दिष्टं यच्चान्यदपि तद्धितम् |
कफोत्थितं शिरोरोगं जयेत् कफनिवारणैः ||१८||
शिरोविरेकैर्वमनैस्तीक्ष्णैर्गण्डूषधारणैः |
अच्छं च पाययेत्सर्पिः स्वेदयेच्चाप्यभीक्ष्णशः ||१९||
शिरो मधूकसारेण स्निग्धं चापि विरेचयेत् |
इङ्गुदस्य त्वचा वाऽपि मेषशृङ्गस्य वा भिषक् ||२०||
आभ्यामेव कृतां वर्तिं धूमपाने प्रयोजयेत् |
घ्रेयं कट्फलचूर्णं च कवलाश्च कफापहाः ||२१||
सरलाकुष्ठशार्ङ्गेष्टादेवकाष्ठैः सरोहिषैः |
क्षारपिष्टैः सलवणैः सुखोष्णैर्लेपयेच्छिरः ||२२||
यवषष्टिकयोश्चान्नं व्योषक्षारसमायुतम् |
पटोलमुद्गकौलत्थैर्मात्रावद्भोजयेद्रसैः ||२३||
शिरोरोगे त्रिदोषोत्थे त्रिदोषघ्नो विधिर्हितः |
सर्पिःपानं विशेषेण पुराणं वा दिशन्ति हि ||२४||
क्षयजे क्षयमासाद्य कर्तव्यो बृंहणो विधिः |
पाने नस्ये च सर्पिः स्याद्वातघ्नमधुरैः शृतम् ||२५||
क्षयकासापहं चात्र सर्पिः पथ्यतमं विदुः |
कृमिभिर्भक्ष्यमाणस्य वक्ष्यते शिरसः क्रिया ||२६||
नस्ये हि शोणितं दद्यात्तेन मूर्च्छन्ति जन्तवः |
मत्ताः शोणितगन्धेन समायान्ति यतस्ततः ||२७||
तेषां निर्हरणं कार्यं ततो मूर्धविरेचनैः |
ह्रस्वशिग्रुकबीजैर्वा कांस्यनीलीसमायुतैः ||२८||
कृमिघ्नैरवपीडैश्च मूत्रपिष्टैरुपाचरेत् |
पूतिमत्स्ययुतान् धूमान् कृमिघ्नांश्च प्रयोजयेत् ||२९||
भोजनानि कृमिघ्नानि पानानि विविधानि च |
सूर्यावर्ते विधातव्यं नस्यकर्मादिभेषजम् ||३०||
भोजनं जाङ्गलप्रायं क्षीरान्नविकृतिर्घृतम् |
तथाऽर्धभेदके व्याधौ प्राप्तमन्यच्च यद्भवेत् ||३१||
शिरीषमूलकफलैरवपीडोऽनयोर्हितः |
वंशमूलककर्पूरैरवपीडं प्रयोजयेत् ||३२||
अवपीडो हितश्चात्र वचामागधिकायुतः |
मधुकेनावपीडो वा मधुना सह संयुतः ||३३||
मनःशिलावपीडो वा मधुना चन्दनेन वा |
तेषामन्ते हितं नस्यं सर्पिर्मधुरसान्वितम् ||३४||
सारिवोत्पलकुष्ठानि मधुकं चाम्लपेषितम् |
सर्पिस्तैलयुतो लेपो द्वयोरपि सुखावहः ||३५||
एष एव प्रयोक्तव्यः शिरोरोगे कफात्मके |
अनन्तवाते कर्तव्यः सूर्यावर्तहरो विधिः ||३६||
सिराव्यधश्च कर्तव्योऽनन्तवातप्रशान्तये |
आहारश्च विधातव्यो वातपित्तविनाशनः ||३७||
मधुमस्तकसंयावघृतपूरैश्च भोजनम् |
क्षीरसर्पिः प्रशंसन्ति नस्ये पाने च शङ्खके ||३८||
जाङ्गलानां रसैः स्निग्धैराहारश्चात्र शस्यते |
शतावरीं तिलान् कृष्णान् मधुकं नीलमुत्पलम् ||३९||
दूर्वां पुनर्नवां चैव लेपे साध्ववचारयेत् |
महासुगन्धामथवा पालिन्दीं चाम्लपेषिताम् ||४०||
शीतांश्चात्र परीषेकान् प्रदेहांश्च प्रयोजयेत् |
अवपीडश्च देयोऽत्र सूर्यावर्तनिवारणः ||४१||
कृमिक्षयकृतौ हित्वा शिरोरोगेषु बुद्धिमान् |
मधुतैलसमायुक्तैः शिरांस्यतिविरेचयेत् ||४२||
पश्चात्सर्षपतैलेन ततो नस्यं प्रयोजयेत् |
न चेच्छान्तिं व्रजन्त्येवं स्निग्धस्विन्नांस्ततो भिषक् ||४३||
पश्चादुपाचरेत्सम्यक् सिराणामथ मोक्षणैः |
षट्सप्ततिर्नेत्ररोगा दशाष्टादश कर्णजाः ||४४||
एकत्रिंशद् घ्राणगताः शिरस्येकादशैव तु |
इति विस्तरतो दृ(दि)ष्टाः सलक्षणचिकित्सिताः ||४५||
संहितायामभिहिताः सप्तषष्टिर्मुखामयाः |
एतावन्तो यथास्थूलमुत्तमाङ्गगता गदाः |
अस्मिञ्छास्त्रे निगदिताः सङ्ख्यारूपचिकित्सितैः ||४६|
इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे
शिरोरोगप्रतिषेधो नाम षड्विंशोऽध्यायः ||२६||
इति श्रीभगवता धन्वन्तरिणोपदिष्टायां महर्षिणा सुश्रुताचार्येण विरचितायां सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गतं शालाक्यतन्त्रं समाप्तम् |
Last updated on July 8th, 2021 at 11:51 am