विषय सूची पर जायें

05. गुल्म चिकित्सितम् - चिकित्सा - च.

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

पञ्चमोऽध्याय: ।

       अथातो गुल्मचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       सर्वप्रजानां पितृवच्छरण्य:

       पुनर्वसुर्भूतभविष्यदीश: ।

       चिकित्सितं गुल्मनिबर्हणार्थं

       प्रोवाच सिद्धं वदतां वरिष्ठ:॥३॥

       विट्‌श्लेष्मपित्तातिपरिस्रवाद्वा

       तैरेव वृद्धै: परिपीडनाद्वा ।

       वेगैरुदीर्णैर्विहतैरधो वा

       बाह्याभिघातैरतिपीडनैर्वा ॥४॥

       रूक्षान्नपानैरतिसेवितैर्वा ।

       शोकेन मिथ्याप्रतिकर्मणा वा।

       विचेष्टितैर्वा विषमातिमात्रै:

       कोष्ठे प्रकोपं समुपैति वायु: ॥५॥

       कफं च पित्तं च स दुष्टवायुरुद्धूय मार्गान्‌ विनिबद्ध्य ताभ्याम्‌ ।

       हृन्नाभिपार्श्वोदरबस्तिशूलं

       करोत्यथो याति न बद्धमार्ग: ॥६॥

       पक्वाशये पित्तकफाशये वा

       स्थित: स्वतन्त्र: परसंश्रयो वा ।

       स्पर्शोपलभ्य: परिपिण्डितत्वाद्गुल्मो यथादोषमुपैति नाम ॥७॥

       बस्तौ च नाभ्यां हृदि पार्श्वयोर्वा

       स्थानानि गुल्मस्य भवन्ति पञ्च ।

       पञ्चात्मकस्य प्रभवं तु तस्य

       वक्ष्यामि लिङ्गानि चिकित्सितं च ॥८॥

       रूक्षान्नपानं विषमातिमात्रं

       विचेष्टितं       वेगविनिग्रहश्च ।

       शोकोऽभिघातोऽतिमलक्षयश्च

       निरन्नता चानिलगुल्महेतु: ॥९॥

       य: स्थानसंस्थानरुजां विकल्पं

       विड्‌वातसङ्गं गलवक्त्रशोषम्‌ ।

       श्यावारुणत्वं शिशिरज्वरं च

       हृत्कुक्षिपार्श्वांसशिरोरुजं च ॥१०॥

       करोति जीर्णेऽभ्यधिकं प्रकोपं

       भुक्ते मृदुत्वं समुपैति यश्च ।

       वातात्‌ स गुल्मो न च तत्र रूक्षं

       कषायतिक्तं कटु चोपशेते ॥११॥

       कट्वम्लतीक्ष्णोष्णविदाहिरूक्षक्रोधातिमद्यार्कहुताशसेवा ।

       आमाभिघातो रुधिरं च दुष्टं

       पैत्तस्य गुल्मस्य निमित्तमुक्तम्‌ ॥१२॥

       ज्वर: पिपासा वदनाङ्गराग:

       शूलं महज्जीर्यति भोजने च ।

       स्वेदो विदाहो व्रणवच्च गुल्म:

       स्पर्शासह: पैत्तिकगुल्मरूपम्‌ ॥१३॥

       शीतं गुरु स्निग्धमचेष्टनं च

       संपूरणं प्रस्वपनं दिवा च ।

       गुल्मस्य हेतु: कफसंभवस्य

       सर्वस्तु दिष्टो निचयात्मकस्य ॥१४॥

       स्तैमित्यशीतज्वरगात्रसादहृल्लासकासारुचिगौरवाणि ।

       शैत्यं रुगल्पा कठिनोन्नतत्वं

       गुल्मस्य रूपाणि कफात्मकस्य ॥१५॥

       निमित्तलिङ्गान्युपलभ्य गुल्मे

       द्विदोषजे दोषबलाबलं च ।

       व्यामिश्रलिङ्गानपरांस्तु गुल्मांस्त्रीनादिशेदौषधकल्पनार्थम्‌ ॥१६॥

       महारुजं दाहपरीतमश्मवद्धनोन्नतं शीघ्रविदाहि दारुणम्‌ ।

       मन:शरीराग्निबलापहारिणं

       त्रिदोषजं गुल्ममसाध्यमादिशेत्‌ ॥१७॥

       ऋतावनाहारतया भयेन

       विरूक्षणैर्वेगविनिग्रहैश्च ।

       संस्तम्भनोल्लेखनयोनिदोषैर्गुल्म: स्त्रियं रक्तभवोऽभ्युपैति ॥१८॥

       य: स्पन्दते पिण्डित एव नाङ्गैश्चिरात्‌ सशूल: समगर्भलिङ्ग:।

       स रौधिर: स्त्रीभव एव गुल्मो

       मासे व्यतीते दशमे चिकित्स्य: ॥१९॥

       क्रियाक्रममत: सिद्धं गुल्मिनां गुल्मनाशनम्‌ ।

       प्रवक्ष्याम्यत ऊर्ध्वं च योगान्‌ गुल्मनिबर्हणान्‌ ॥२०॥

       रूक्षव्यायामजं गुल्मं वातिकं तीव्रवेदनम्‌ ।

       बद्धविण्मारुतं स्नेहैरादित: समुपाचरेत्‌ ॥२१॥

       भोजनाभ्यञ्जनै: पानैर्निरूहै: सानुवासनै: ।

       स्निग्धस्य भिषजा स्वेद: कर्तव्यो गुल्मशान्तये ॥२२॥

       स्रोतसां मार्दवं कृत्वा जित्वा मारुतमुल्बणम्‌ ।

       भित्त्वा विबन्धं स्निग्धस्य स्वेदो गुल्ममपोहति ॥२३॥

       स्नेहपानं हितं गुल्मे विशेषेणोर्ध्वनाभिजे ।

       पक्वाशयगते बस्तिरुभयं जठराश्रये ॥२४॥

       दीप्तेऽग्नौ वातिके गुल्मे विबन्धेऽनिलवर्चसो: ।

       बृंहणान्यन्नपानानि स्निग्धोष्णानि प्रयोजयेत्‌ ॥२५॥

       पुन: पुन: स्नेहपानं निरूहा: सानुवासना: ।

       प्रयोज्या वातगुल्मेषु कफपित्तानुरक्षिणा ॥२६॥

       कफो वाते जितप्राये पित्तं शोणितमेव वा ।

       यदि कुप्यति वा तस्य क्रियमाणे चिकित्सिते ॥२७॥

       यथोल्बणस्य दोषस्य तत्र कार्यं भिषग्जितम्‌ ।

       आदावन्ते च मध्ये च मारुतं परिरक्षता ॥२८॥

       वातगुल्मे कफो वृद्धो हत्वाऽग्निमरुचिं यदि ।

       हृल्लासं गौरवं तन्द्रां जनयेदुल्लिखेत्तु तम्‌ ॥२९॥

       शूलानाहविबन्धेषु गुल्मे वातकफोल्बणे ।

       वर्तयो गुटिकाश्चूर्णं कफवातहरं हितम्‌ ॥३०॥

       पित्तं वा यदि संवृद्धं संतापं वातगुल्मिन: ।

       कुर्याद्विरेच्य: स भवेत्‌ सस्नेहैरानुलोमिकै: ॥३१॥

       गुल्मो यद्यनिलादीनां कृते सम्यग्भिषग्जिते ।

       न प्रशाम्यति रक्तस्य सोऽवसेकात्‌ प्रशाम्यति ॥३२॥

       स्निग्धोष्णेनोदिते गुल्मे पैत्तिके स्रंसनं हितम्‌ ।

       रूक्षोष्णेन तु संभूते सर्पि: प्रशमनं परम्‌ ॥३३॥

       पित्तं वा पित्तगुल्मं वा ज्ञात्वा पक्वाशयस्थितम्‌ ।

       कालविन्निर्हरेत्‌ सद्य: सतिक्तै: क्षीरबस्तिभि: ॥३४॥

       पयसा वा सुखोष्णेन सतिक्तेन विरेचयेत्‌ ।

       भिषगग्निबलापेक्षी सर्पिषा तैल्वकेन वा ॥३५॥

       तृष्णाज्वरपरीदाहशूलस्वेदाग्निमार्दवे ।

       गुल्मिनामरुचौ चापि रक्तमेवावसेचयेत्‌ ॥३६॥

       छिन्नमूला विदह्यन्ते न गुल्मा यान्ति च क्षयम्‌ ।

       रक्तं हि व्यम्लतां याति, तच्च नास्ति न चास्ति रुक्‌ ॥३७॥

       हृतदोषं परिम्लानं जाङ्गलैस्तर्पितं रसै: ।

       समाश्वस्तं सशेषार्तिं सर्पिरभ्यासयेत्‌ पुन: ॥३८॥

       रक्तपित्तातिवृद्धत्वात्‌ क्रियामनुपलभ्य च ।

       यदि गुल्मो विदह्येत शस्त्रं तत्र भिषग्जितम्‌ ॥३९॥

       गुरु: कठिनसंस्थानो गूढमांसान्तराश्रय: ।

       अविवर्ण: स्थिरश्चैव ह्यपक्वो गुल्म उच्यते ॥४०॥

       दाहशूलार्तिसंक्षोभस्वप्ननाशारतिज्वरै: ।

       विदह्यमानं जानीयाद्गुल्मं तमुपनाहयेत्‌ ॥४१॥

       विदाहलक्षणे गुल्मे बहिस्तुङ्गे समुन्नते ।

       श्यावे सरक्तपर्यन्ते संस्पर्शे बस्तिसंनिभे ॥४२॥

       निपीडितोन्नते स्तब्धे सुप्ते तत्पार्श्वपीडनात्‌ ।

       तत्रैव पिण्डिते शूले संपक्वं गुल्ममादिशेत्‌ ॥४३॥

       तत्र धान्वन्तरीयाणामधिकार: क्रियाविधौ ।

       वैद्यानां कृतयोग्यानां व्यधशोधनरोपणे ॥४४॥

       अन्तर्भागस्य चाप्येतत्‌ पच्यमानस्य लक्षणम्‌ ।

       हृत्क्रोडशूनताऽन्त:स्थे बहि:स्थे पार्श्वनिर्गति: ॥४५॥

       पक्व: स्रोतांसि संक्लेद्य व्रजत्यूर्ध्वमधोऽपि वा ।

       स्वयंप्रवृत्तं तं दोषमुपेक्षेत हिताशनै: ॥४६॥

       दशाहं द्वादशाहं वा रक्षन्‌ भिषगुपद्रवान्‌ ।

       अत ऊर्ध्वं हितं पानं सर्पिष: सविशोधनम्‌ ॥४७॥

       शुद्धस्य तिक्तं सक्षौद्रं प्रयोगे सर्पिरिष्यते ।

       शीतलैर्गुरुभि: स्निग्धैर्गुल्मे जाते कफात्मके ॥४८॥

       अवम्यस्याल्पकायाग्ने: कुर्याल्लङ्घनमादित: ।

       मन्दोऽग्निर्वेदना मन्दा गुरुस्तिमितकोष्ठता ॥४९॥

       सोत्क्लेशा चारुचिर्यस्य स गुल्मी वमनोपग: ।

       उष्णैरेवोपचर्यश्च कृते वमनलङ्घने ॥५०॥

       योज्यश्चाहारसंसर्गो भेषजै: कटुतिक्तकै: ।

       सानाहं सविबन्धं च गुल्मं कठिनमुन्नतम्‌ ॥५१॥

      दृष्ट्वाऽऽदौ स्वेदयेद्युक्त्या स्विन्नं च विलयेद्भिषक्‌ ।

       लङ्घनोल्लेखने स्वेदे कृतेऽग्नौसंप्रधुक्षिते ॥५२॥

       कफगुल्मी पिबेत्‌ काले सक्षारकटुकं घृतम्‌ ।

       स्थानादपसृतं ज्ञात्वा कफगुल्मं विरेचनै: ॥५३॥

       सस्नेहैर्बस्तिभिर्वाऽपि शोधयेद्दाशमूलिकै: ।

       मन्देऽग्नावनिले मूढे ज्ञात्वा सस्नेहमाशयम्‌ ॥५४॥

       गुटिकाचूर्णनिर्यूहा: प्रयोज्या: कफगुल्मिनाम्‌ ।

       कृतमूलं महावास्तुं कठिनं स्तिमितं गुरुम्‌ ॥५५॥

       जयेत्कफकृतं गुल्मं क्षारारिष्टाग्निकर्मभि: ।

       दोषप्रकृतिगुल्मर्तुयोगं बुद्‌ध्वा कफोल्बणे ॥५६॥

       बलदोषप्रमाणज्ञ: क्षारं गुल्मे प्रयोजयेत्‌ ।

       एकान्तरं व्द्यन्तरं वा त्र्यहं विश्रम्य वा पुन: ॥५७॥

       शरीरबलदोषाणां वृद्धिक्षपणकोविद: ।

       श्लेष्माणं मधुरं स्निग्धं मांसक्षीरघृताशिन: ॥५८॥

       छित्त्वा छित्त्वाऽऽशयात्‌ क्षार: क्षरत्वात्‌ क्षारयत्यध: ।

       मन्देऽग्नावरुचौ सात्म्ये मद्ये सस्नेहमश्नताम्‌ ॥५९॥

       प्रयोज्या मार्गशुद्ध्यर्थमरिष्टा: कफगुल्मिनाम्‌ ।

       लङ्घनोल्लेखनै: स्वेदै: सर्पि:पानैर्विरेचनै: ॥६९॥

       बस्तिभिर्गुटिकाचूर्णक्षारारिष्टगणैरपि ।

     श्लैष्मिक: कृतमूलत्वाद्यस्य गुल्मो न शाम्यति ॥६१॥

       तस्य दाहो हृते रक्ते शरलोहादिभिर्हित: ।

       औष्ण्यात्तैक्ष्ण्याच्च शमयेदग्निर्गुल्मे कफानिलौ ॥६२॥

       तयो: शमाच्च संघातो गुल्मस्य विनिवर्तते ।

       दाहे धान्वन्तरीयाणामत्रापि भिषजां बलम्‌ ॥६३॥

       क्षारप्रयोगे भिषजां क्षारतन्त्रविदां बलम्‌ ।

       व्यामिश्रदोषे व्यामिश्र एष एव क्रियाक्रम: ॥६४॥

       सिद्धानत: प्रवक्ष्यामि योगान्‌ गुल्मनिबर्हणान्‌ ।

       त्र्यूषणत्रिफलाधान्यविडङ्गचव्यचित्रकै: ॥६५॥

       कल्कीकृतैर्घृतं सिद्धं सक्षीरं वातगुल्मनुत्‌ ।

                           इति त्र्यूषणादिघृतम्‌ ।

       एत एव च कल्का: स्यु: कषाय: पञ्चमूलिक: ॥६६॥

       द्विपञ्चमूलिको वाऽपि तद्घृतं गुल्मनुत्‌ परम्‌ ।

                           इति त्र्यूषणादिघृतमपरम्‌ ।

       (षट्‌पलं वा पिबेत्‌ सर्पिर्यदुक्तं राजयक्ष्मणि ॥६७॥)

       प्रसन्नया वा क्षीरार्थं सुरया दाडिमेन वा।

       दध्न: सरेण वा कार्यं घृतं मारुतगुल्मनुत्‌ ॥६८॥

       हिङ्गुसौवर्चलाजाजीबिडदाडिमदीप्यकै: ।

       पुष्करव्योषधन्याकवेतसक्षारचित्रकै: ॥६९॥

       शटीवचाजगन्धैलासुरसैश्च विपाचितम्‌ ।

       शूलानाहहरं सर्पिर्दध्ना चानिलगुल्मिनाम्‌ ॥७०॥

                           इति हिङ्गुसौवर्चलाद्यं घृतम्‌ ।

       हपुषाव्योषपृथ्वीकाचव्यचित्रकसैन्धवै: ।

       साजाजीपिप्पलीमूलदीप्यकैर्विपचेद्घृतम्‌ ॥७१॥

       सकोलमूलकरसं सक्षीरदधिदाडिमम्‌ ।

       तत्‌ परं वातगुल्मघ्नं शूलानाहविमोक्षणम्‌ ॥७२॥

       योन्यर्शोग्रहणीदोषश्वासकासारुचिज्वरान्‌ ।

       बस्तिहृत्पार्श्वशूलं च घृतमेतद्व्यपोहति ॥७३॥

                           इति हपुषाद्यं घृतम्‌ ।

       पिप्पल्या पिचुरध्यर्धो दाडिमाद्द्विपलं पलम्‌ ।

       धान्यात्पञ्च घृताच्छुण्ठ्या: कर्षः क्षीरं चतुर्गुणम्‌ ॥७४॥

       सिद्धमेतैर्घृतं सद्यो वातगुल्मं व्यपोहति ।

       योनिशूलं शिर:शूलमर्शांसि विषमज्वरम्‌ ॥७५॥

                           इति पिप्पल्याद्यं घृतम्‌ ।

       घृतानामौषधगणा य एते परिकीर्तिता: ।

       ते चूर्णयोगा वर्त्यस्ता: कषायास्ते च गुल्मिनाम्‌ ॥७६॥

       कोलदाडिमघर्माम्बुसुरामण्डाम्लकाञ्जिकै: ।

       शूलानाहहरी पेया बीजपूररसेन वा ॥७७॥

       चूर्णानि मातुलुङ्गस्य भावितानि रसेन वा ।

       कुर्याद्वर्ती: सगुटिका गुल्मानाहार्तिशान्तये ॥७८॥

       हिङ्गु त्रिकटुकं पाठां हपुषामभयां शटीम्‌ ।

       अजमोदाजगन्धे च तिन्तिडीकाम्लवेतसौ ॥७९॥

       दाडिमं पुष्करं धान्यमजाजीं चित्रकं वचाम्‌ ।

       द्वौ क्षारौ लवणे द्वे च चव्यं चैकत्र चूर्णयेत्‌ ॥८०॥

       चूर्णमेतत्‌ प्रयोक्तव्यमन्नपानेष्वनत्ययम्‌ ।

       प्राग्भक्तमथवा पेयं मद्येनोष्णोदकेन वा ॥८१॥

       पार्श्वहृद्बस्तिशूलेषु गुल्मे वातकफात्मके ।

       आनाहे मूत्रकृच्छ्रे च शूले च गुदयोनिजे ॥८२॥

       ग्रहण्यर्शोविकारेषु प्लीह्नि पाण्ड्‌वामयेऽरुचौ ।

       उरोविबन्धे हिक्कायां कासे श्वासे गलग्रहे ॥८३॥

       भावितं मातुलुङ्गस्य चूर्णमेतद्रसेन वा ।

       बहुशो गुटिका: कार्या: कार्मुका: स्युस्ततोऽधिकम्‌ ॥८४॥

                           इति हिङ्‌वादिचूर्णं गुटिका च ।

       मातुलुङ्गरसो हिङ्गु दाडिमं बिडसैन्धवे ।

       सुरामण्डेन पातव्यं वातगुल्मरुजापहम्‌ ॥८५॥

       शटीपुष्करहिङ्‌ग्वम्लवेतसक्षारचित्रकान्‌ ।

       धान्यकं च यवानीं च विडङ्गं सैन्धवं वचाम्‌ ॥८६॥

       सचव्यपिप्पलीमूलामजगन्धां सदाडिमाम्‌ ।

       अजाजीं चाजमोदां च चूर्णं कृत्वा प्रयोजयेत्‌ ॥८७॥

       रसेन मातुलुङ्गस्य मधुशुक्तेन वा पुन: ।

       भावितं गुटिकां कृत्वा सुपिष्टां कोलसंमिताम्‌ ॥८८॥

       गुल्मं प्लीहानमानाहं श्वासं कासमरोचकम्‌ ।

       हिक्कां हृद्रोगमर्शांसि विविधां शिरसो रुजम्‌ ॥८९॥

       पाण्ड्‌वामयं कफोत्क्लेशं सर्वजां च प्रवाहिकाम्‌ ।

       पार्श्वहृद्बस्तिशूलं च गुटिकैषा व्यपोहति ॥९०॥

       नागरार्धपलं पिष्ट्वा द्वे पले लुञ्चितस्य च ।

       तिलस्यैकं गुडपलं क्षीरेणोष्णेन ना पिबेत्‌ ॥९१॥

       वातगुल्ममुदावर्तं योनिशूलं च नाशयेत्‌ ।

       पिबेदेरण्डजं तैलं वारुणीमण्डमिश्रितम्‌ ॥९२॥

       तदेव तैलं पयसा वातगुल्मी पिबेन्नर: ।

       श्लेष्मण्यनुबले पूर्वं हितं पित्तानुगे परम्‌ ॥९३॥

       साधयेच्छुद्धशुष्कस्य लशुनस्य चतुष्पलम्‌ ।

       क्षीरोदकेऽष्टगुणिते क्षीरशेषं च ना पिबेत्‌ ॥९४॥

       वातगुल्ममुदावर्तं गृध्रसीं विषमज्वरम्‌ ।

       हृद्रोगं विद्रधिं शोथं साधयत्याशु तत्पय: ॥९५॥

                           इति लशुनक्षीरम्‌ ।

       तैलं प्रसन्ना गोमूत्रमारनालं यवाग्रजम्‌ ।

       गुल्मं जठरमानाहं पीतमेकत्र साधयेत्‌ ॥९६॥

                           इति तैलपञ्चकम्‌ ।

       पञ्चमूलीकषायेण सक्षारेण शिलाजतु ।

       पिबेत्तस्य प्रयोगेण वातगुल्मात्‌ प्रमुच्यते ॥९७॥

                           इति शिलाजतुप्रयोग: ।

       वाट्यं पिप्पलीयूषेण मूलकानां रसेन वा ।

       भुक्त्वा स्निग्धमुदावर्ताद्वातगुल्माद्विमुच्यते ॥९८॥

       शूलानाहविबन्धार्तं स्वेदयेद्वातगुल्मिनम्‌ ।

       स्वेदै: स्वेदविधावुक्तैर्नाडीप्रस्तरसङ्करै: ॥९९॥

       बस्तिकर्म परं विद्याद्गुल्मघ्नं तद्धि मारुतम्‌ ।

       स्वे स्थाने प्रथमं जित्वा सद्यो गुल्ममपोहति ॥१००॥

       तस्मादभीक्ष्णशो गुल्मा निरूहै: सानुवासनै: ।

       प्रयुज्यमानै: शाम्यन्ति वातपित्तकफात्मका: ॥१०१॥

       गुल्मघ्ना विविधा दिष्टा: सिद्धा: सिद्धिषु बस्तय: ।

       गुल्मघ्नानि च तैलानि वक्ष्यन्ते वातरोगिके ॥१०२॥

       तानि मारुतजे गुल्मे पानाभ्यङ्गानुवासनै: ।

       प्रयुक्तान्याशु सिध्यन्ति तैलं ह्यनिलजित्परम्‌ ॥१०३॥

       नीलिनीचूर्णसंयुक्तं पूर्वोक्तं घृतमेव ।

       समलाय प्रदातव्यं शोधनं वातगुल्मिने ॥१०४॥

       नीलिनीत्रिवृतादन्तीपथ्याकम्पिल्लकै: सह ।

       शोधनार्थं घृतं देयं सबिडक्षारनागरम्‌ ॥१०५॥

       नीलिनीं त्रिफलां रास्नां बलां कटुकरोहिणीम्‌ ।

       पचेद्विडङ्गं व्याघ्रीं च पलिकानि जलाढके ॥१०६॥

       तेन पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ।

      दध्न: प्रस्थेन संयोज्य सुधाक्षीरपलेन च ॥१०७॥

       ततो घृतपलं दद्याद्यवागूमण्डमिश्रितम्‌ ।

       जीर्णे सम्यग्विरिक्तं च भोजयेद्रसभोजनम्‌ ॥१०८॥

       गुल्मकुष्ठोदरव्यङ्गशोफपाण्ड्‌वामयज्वरान्‌ ।

       श्वित्रं प्लीहानमुन्मादं घृतमेतद्व्यपोहति ॥१०९॥

                           इति नीलिन्याद्यं घृतम्‌ ।

       कुक्कुटाश्च मयूराश्च तित्तिरिक्रौञ्चवर्तका: ।

       शालयो मदिरा सर्पिर्वातगुल्मभिषग्जितम्‌ ॥११०॥

       हितमुष्णं द्रवं स्निग्धं भोजनं वातगुल्मिनाम्‌ ।

       समण्डवारुणीपानं पक्वं वा धान्यकैर्जलम्‌ ॥१११॥

       मन्देऽग्नौ वर्धते गुल्मो दीप्ते चाग्नौ प्रशाम्यति ।

       तस्मान्ना नातिसौहित्यं कुर्यान्नातिविलङ्घनम्‌ ॥११२॥

       सर्वत्र गुल्मे प्रथमं स्नेहस्वेदोपपादिते ।

       या क्रिया क्रियते सिद्धिं सा याति न विरूक्षिते ॥११३॥

       भिषगात्ययिकं बुद्‌ध्वा पित्तगुल्ममुपाचरेत्‌ ।

       वैरेचनिकसिद्धेन सर्पिषा तिक्तकेन वा ॥११४॥

       रोहिणीकटुकानिम्बमधुकत्रिफलात्वच: ।

       कर्षांशास्त्रायमाणा च पटोलत्रिवृतो: पले ॥११५॥

       द्वे पले च मसूराणां साध्यमष्टगुणेऽम्भसि ।

       शृताच्छेषं घृतसमं सर्पिषश्च चतुष्पलम्‌ ॥११६॥

       पिबेत्‌ संमूर्च्छितं तेन गुल्म: शाम्यति पैत्तिक: ।

       ज्वरस्तृष्णा च शूलं च भ्रमो मूर्च्छाऽरुचिस्तथा ॥११७॥

                                  इति रोहिण्याद्यं घृतम्‌ ।

       जले दशगुणे साध्यं त्रायमाणाचतुष्पलम्‌ ।

       पञ्चभागस्थितं पूतं कल्कै: संयोज्य कार्षिकै: ॥११८॥

       रोहिणी कटुका मुस्ता त्रायमाणा दुरालभा।

       कल्कैस्तामलकीवीराजीवन्तीचन्दनोत्पलै: ॥११९॥

       रसस्यामलकानां च क्षीरस्य च घृतस्य च ।

       पलानि पृथगष्टाष्टौ दत्त्वा सम्यग्विपाचयेत्‌ ॥१२०॥

       पित्तरक्तभवं गुल्मं वीसर्पं पैत्तिकं ज्वरम्‌ ।

       हृद्रोगं कामलां कुष्ठं हन्यादेतद्घृतोत्तमम्‌ ॥१२१॥

                           इति त्रायमाणाद्यं घृतम्‌ ।

       रसेनामलकेक्षूणां घृतपादं विपाचयेत्‌ ।

       पथ्यापादं पिबेत्सर्पिस्तत्सिद्धं पित्तगुल्मनुत्‌ ॥१२२॥

                           इत्यामलकाद्यं घृतम्‌ ।

       द्राक्षां मधूकं खर्जूरं विदारीं सशतावरीम्‌ ।

       परूषकाणि त्रिफलां साधयेत्पलसंमितम्‌ ॥१२३॥

       जलाढके पादशेषे रसमामलकस्य च ।

       घृतमिक्षुरसं क्षीरमभयाकल्कपादिकम्‌ ॥१२४॥

       साधयेत्तद्घृतं सिद्धं शर्कराक्षौद्रपादिकम्‌ ।

       प्रयोगात्‌ पित्तगुल्मघ्नं सर्वपित्तविकारनुत्‌ ॥१२५॥

                           इति द्राक्षाद्यं घृतम्‌ ।

       वृषं समूलमापोथ्य पचेदष्टगुणे जले ।

       शेषेऽष्टभागे तस्यैव पुष्पकल्कं प्रदापयेत्‌ ॥२६॥

       तेन सिद्धं घृतं शीतं सक्षौद्रं पित्तगुल्मनुत्‌ ।

       रक्तपित्तज्वरश्वासकासहृद्रोगनाशनम्‌ ॥१२७॥

                           इति वासाघृतम्‌ ।

       द्विपलं त्रायमाणाया जलद्विप्रस्थसाधितम्‌ ।

       अष्टभागस्थितं पूतं कोष्णं क्षीरसमं पिबेत्‌ ॥१२८॥

       पिबेदुपरि तस्योष्णं क्षीरमेव यथाबलम्‌ ।

       तेन निर्हृतदोषस्य गुल्म: शाम्यति पैत्तिक: ॥१२९॥

       द्राक्षाभयारसं गुल्मे पैत्तिके सगुडं पिबेत्‌ ।

       लिह्यात्कम्पिल्लकं वाऽपि विरेकार्थं मधुद्रवम्‌ ॥१३०॥

       दाहप्रशमनोऽभ्यङ्ग: सर्पिषा पित्तगुल्मिनाम्‌ ।

       चन्दनाद्येन तैलेन तैलेन मधुकस्य वा ॥१३१॥

       ये च पित्तज्वरहरा: सतिक्ता: क्षीरबस्तय: ।

       हितास्ते पित्तगुल्मिभ्यो वक्ष्यन्ते ये च सिद्धिषु ॥१३२॥

       शालयो जाङ्गलं मांसं गव्याजे पयसी घृतम्‌ ।

       खर्जूरामलकं द्राक्षां दाडिमं सपरूषकम्‌ ॥१३३॥

       आहारार्थं प्रयोक्तव्यं पानार्थं सलिलं शृतम्‌ ।

       बलाविदारीगन्धाद्यै: पित्तगुल्मचिकित्सितम्‌ ॥१३४॥

       आमान्वये पित्तगुल्मे सामे वा कफवातिके ।

       यवागूभि: खडैर्यूषै: संधुक्ष्योऽग्निर्विलङ्घिते ॥१३५॥

       शमप्रकोपौ दोषाणां सर्वेषामग्निसंश्रितौ ।

       तस्मादग्निं सदा रक्षेन्निदानानि च वर्जयेत्‌ ॥१३६॥

       वमनं वमनार्हाय प्रदद्यात्‌ कफगुल्मिने ।

       स्निग्धस्विन्नशरीराय गुल्मे शैथिल्यमागते ॥।१३७॥

       परिवेष्ट्य प्रदीप्तांस्तु बल्वजानथवा कुशान्‌ ।

       भिषक्कुम्भे समावाप्य गुल्मं घटमुखे न्यसेत्‌ ॥१३८॥

       संगृहीतो यदा गुल्मस्तदा घटमथोद्धरेत्‌ ।

       वस्त्रान्तरं तत: कृत्वा भिन्द्याद्गुल्मं प्रमाणवित्‌ ॥१३९॥

       विमार्गाजपदादर्शैर्यथालाभं प्रपीडयेत्‌ ।

       मृद्गीयाद्गुल्ममेवैकं न त्वन्त्रहृदयं स्पृशेत्‌ ॥१४०॥

       तिलैरण्डातसीबीजसर्षपै: परिलिप्य च ।

       श्लेष्मगुल्ममय:पात्रै: सुखोष्णै: स्वेदयेद्भिषक्‌ ॥१४१॥

       सव्योषक्षारलवणं दशमूलीशृतं घृतम्‌ ।

       कफगुल्मं जयत्याशु सहिङ्गुबिडदाडिमम्‌ ॥१४२॥

                           इति दशमूलीघृतम्‌ ।

       भल्लातकानां द्विपलं पञ्चमूलं पलोन्मितम्‌ ।

       साध्यं विदारीगन्धाद्यमापोथ्य सलिलाढके ॥१४३॥

       पादशेषे रसे तस्मिन्‌ पिप्पलीं नागरं वचाम्‌ ।

       विडङ्गं सैन्धवं हिङ्गु यावशूकं बिडं शटीम्‌ ॥१४४॥

       चित्रकं मधुकं रास्नां पिष्ट्वा कर्षसमं भिषक्‌ ।

       प्रस्थं च पयसो दत्त्वा घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥१४५॥

       एतद्भल्लातकघृतं कफगुल्महरं परम्‌ ।

       प्लीहपाण्ड्‌वामयश्वासग्रहणीरोगकासनुत्‌ ॥१४६॥

                           इति भल्लातकाद्यं घृतम्‌ ।

       पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरै: ।

       पलिकै: सयवक्षारैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥१४७॥

       क्षीरप्रस्थं च तत्‌ सर्पिर्हन्ति गुल्मं कफात्मकम्‌ ।

       ग्रहणीपाण्डुरोगघ्नं प्लीहकासज्वरापहम्‌ ॥१४८॥

                           इति क्षीरषट्‌पलकं घृतम्‌ ।

       त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं दशमूलं पलोन्मितम्‌ ।

       जले चतुर्गुणे पक्त्वा चतुर्भागस्थितं रसम्‌ ॥१४९॥

       सर्पिरेरण्डजं तैलं क्षीरं चैकत्र साधयेत्‌ ।

       स सिद्धो मिश्रकस्नेह: कुष्ठप्लीहोदरेषु च ।

       प्रयोज्यो मिश्रक: स्नेहो योनिशूलेषु चाधिकम्‌ ॥१५१॥

                           इति मिश्रक: स्नेह: ।

       यदुक्तं वातगुल्मघ्नं स्रंसनं नीलिनीघृतम्‌ ।

       द्विगुणं तद्विरेकार्थं प्रयोज्यं कफगुल्मिनाम्‌ ।

       सुधाक्षीरद्रवे चूर्णं त्रिवृताया: सुभावितम्‌ ।

       कार्षिकं मधुसर्पिभ्यां लीढ्‌वा साधु विरिच्यते ॥१५३॥

       जलद्रोणे विपक्तव्या विंशति: पञ्च चाभया: ।

       दन्त्या: पलानि तावन्ति चित्रकस्य तथैव च ॥१५४॥

       अष्टभागावशेषं तु रसं पूतमधिक्षिपेत्‌ ।

       दन्तीसमं गुडं पूतं क्षिपेत्तत्राभयाश्च ता: ॥१५५॥

       तैलार्धकुडवं चैव त्रिवृतायाश्चतुष्पलम्‌ ।

       चूर्णितं पलमेकं तु पिप्पलीविश्वभेषजम्‌ ॥१५६॥

       तत्‌ साध्यं लेहवच्छीते तस्मिंस्तैलसमं मधु ।

       क्षिपेच्चूर्णपलं चैकं त्वगेलापत्रकेशरात्‌ ॥१५७॥

       ततो लेहपलं लीढ्‌वा जग्ध्वा चैकां हरीतकीम्‌ ।

       सुखं विरिच्यते स्निग्धो दोषप्रस्थमनामयम्‌ ॥१५८॥

       गुल्मं श्वयथुमर्शांसि पाण्डुरोगमरोचकम्‌ ।

       हृद्रोगं ग्रहणीदोषं कामलां विषमज्वरम्‌ ॥१५९॥

       कुष्ठं प्लीहानमानाहमेषा हन्युपसेविता ।

       निरत्यय: क्रमश्चास्या द्रवो मांसरसौदन: ॥१६०॥

                           इति दन्तीहरीतकी ।

       सिद्धा: सिद्धिषु वक्ष्यन्ते निरूहा: कफगुल्मिनाम्‌ ।

       अरिष्टयोगा: सिद्धाश्च ग्रहण्यर्शश्चिकित्सिते ॥१६१॥

       यच्चूर्णं गुटिका याश्च विहिता वातगुल्मिनाम्‌ ।

       द्विगुणक्षारहिङ्‌ग्वम्लवेतसास्ता: कफे हिता: ॥१६२॥

       य एव ग्रहणीदोषे क्षारास्ते कफगुल्मिनाम्‌ ।

       सिद्धा निरत्यया: शस्ता दाहस्त्वन्ते प्रशस्यते ॥१६३॥

       प्रपुराणानि धान्यानि जाङ्गला मृगपक्षिण: ।

       कौलत्थो मुद्गयूषश्च पिप्पल्या नागरस्य च ॥१६४॥

       शुष्कमूलकयूषश्च बिल्वस्य वरुणस्य च  ।

       चिरबिल्वाङ्कुराणां च यवान्याश्चित्रकस्य च ॥१६५॥

       बीजपूरकहिङ्‌ग्वम्लवेतसक्षारदाडिमै:

       तक्रेण तैलसर्पिर्भ्यां व्यञ्जनान्युपकल्पयेत्‌ ॥१६३॥

       पञ्चमूलीशृतं तोयं पुराणं वारुणीरसम्‌ ।

       कफगुल्मी पिबेत्काले जीर्णं माध्वीकमेव वा ॥१६७॥

       यवानीचूर्णितं तक्रं बिडेन लवणीकृतम्‌

       पिबेत्‌ संदीपनं वातकफमूत्रानुलोमनम् ॥१६८॥

       संचित: क्रमशो गुल्मो महावास्तुपरिग्रह:

       कृतमूल: सिरानद्धो यदा कूर्म इवोन्नत: १६९॥

       दौर्बल्यारुचिहृल्लासकासवम्यरतिज्वरै:

       तृष्णातन्द्राप्रतिश्यायैर्युज्यते न स सिध्यति ॥१७०॥

       गृहीत्वा सज्वरश्वासं वम्यतीसारपीडितम्‌ ।

       हृन्नाभिहस्तपादेषु शोफ: कर्षति गुल्मिनम्‌ ॥१७१॥

       रौधिरस्य तु गुल्मस्य गर्भकालव्यतिक्रमे ।

       स्निग्धस्विन्नशरीरायै दद्यात्‌ स्नेहविरेचनम्‌ ॥१७२॥

       पलाशक्षारपात्रे द्वे द्वे पात्रे तैलसर्पिषो: ।

       गुल्मशैथिल्यजननीं पक्त्वा मात्रां प्रयोजयेत्‌ ॥१७३॥

       प्रभिद्येत न यद्येवं दद्याद्योनिविशोधनम्‌ ।

       क्षारेण युक्तं पललं सुधाक्षीरेण वा पुन: ॥१७४॥

       आभ्यां वा भावितान्‌ दद्याद्योनौ कटुकमत्स्यकान्‌ ।

       वराहमत्स्यपित्ताभ्यां लक्तकान्‌ वा सुभावितान्‌ ॥१७५॥

       अधोहरैश्चोर्ध्वहरैर्भावितान्‌ वा समाक्षिकै: ।

       किण्वं वा सगुडक्षारं दद्याद्योनिविशोधनम्‌ ॥१७६॥

       रक्तपित्तहरं क्षारं लेहयेन्मधुसर्पिषा ।

       लशुनं मदिरां तीक्ष्णां मत्स्यांश्चास्यै प्रदापयेत्‌ ॥१७७॥

       बस्तिं सक्षीरगोमूत्रं सक्षारं दाशमूलिकम्‌ ।

       अदृश्यमाने रुधिरे दद्याद्गुल्मप्रभेदनम्‌ ॥१७८॥

       प्रवर्तमाने रुधिरे दद्यान्मांसरसौदनम्‌

       घृततैलेन चाभ्यङ्गं पानार्थं तरुणीं सुराम्‌ ॥१७९॥

       रुधिरेऽतिप्रवृत्ते तु रक्तपित्तहरी: क्रिया: ।

       कार्या वातरुगार्ताया: सर्वा वातहरी: पुन: ॥१८०॥

       घृततैलावसेकाश्चं तित्तिरीश्चंरणायुधान्‌ ।

       सुरां समण्डां पूर्वं च पानमम्लस्य सर्पिष: ॥१८१॥

       प्रयोजयेदुत्तरं वा जीवनीयेन सर्पिषा ।

       अतिप्रवृत्ते रुधिरे सतिक्तेनानुवासनम्‌  ॥१८२॥

       तत्र श्लोका: —

       स्नेह: स्वेद: सर्पिर्बस्तिश्चूर्णानि बृंहणं गुडिका: ।

       वमनविरकौ मोक्ष: क्षतजस्य च वातगुल्मवताम्‌ ॥१८३॥

       सर्पि: सतिक्तसिद्धं क्षीरं प्रस्रंसनं निरूहाश्च ।    

       रक्तस्य चावसेचनमाश्वासनसंशमनयोगा: ॥१८४॥

       उपनाहनं सशस्त्रं पक्वस्याभ्यन्तरप्रभिन्नस्य ।

       संशोधनसंशमने पित्तप्रभवस्य गुल्मस्य ॥१८५॥

       स्नेह: स्वेदो भेदो लङ्घनमुल्लेखनं विरेकश्च ।

       सर्पिर्बस्तिर्गुटिकाश्चर्णमरिष्टाश्च सक्षारा: ॥१८६॥

       गुल्मस्यान्ते दाह: कफजस्याग्रेऽपनीतरक्तस्य ।

       गुल्मस्य रौधिरस्य क्रियाक्रम: स्त्रीभवस्योक्त: ॥१८७॥

       पथ्यान्नपानसेवा हेतूनां वर्जनं यथास्वं च ।

       नित्यं चाग्निसमाधि: स्निग्धस्य च सर्वकर्माणि ॥१८८॥

       हेतुर्लिङ्गं सिद्धि: क्रियाक्रम: साध्यता न योगाश्च ।

       गुल्मचिकित्सितसंग्रह एतावान्‌ व्याहृतोऽग्निवेशस्य ॥१८९॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थानेगुल्मचिकित्सितं नाम पञ्चमोऽध्याय: ॥५॥

Last updated on June 18th, 2021 at 10:12 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi