सुश्रुतसंहिता ।
सूत्रस्थानम् ।
षड्विंशतितमोऽध्याय: ।
अथातः प्रनष्टशल्यविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
‘शल ‘श्वल’आशुगमने धातूः; तयोराद्यस्य शल्यमिति रूपम् ||३||
तद्द्विविधं शारीरमागन्तुकं च ||४||
सर्वशरीराबाधकरं शल्यं, तदिहोपदिश्यत इत्यत: शल्यशास्त्रम् ॥५॥
तत्र शारीरं दन्तरोमनखादि धातवोऽन्नमला दोषाश्च दुष्टा:, आगन्त्वपि शारीरशल्यव्यतिरेकेण यावन्तो भावा दु:खमुत्पादयन्ति ॥६॥
अधिकारो हि लोहवेणुवृक्षतृणशृङ्गास्थिमयेषु; तत्रापि विशेषतो लोहेष्वेव, विशसनार्थोपपन्नत्वाल्लोहस्य; लोहानामपि दुर्वारत्वादणुमुखत्वाद्दूरप्रयोजनकरत्वाच्च शर एवाधिकृतः |
स च द्विविधः कर्णी, श्लक्ष्णश्च; प्रायेण विविधवृक्षपत्रपुष्पफलतुल्याकृतयो व्याख्याताः, व्यालमृगपक्षिवक्रसदृशाश्च ||७||
सर्वशल्यानां तु महतामणूनां वा पञ्चविधो गतिविशेष ऊर्ध्वमधोऽर्वाचीनस्तिर्यगृजुरिति ॥८॥
तानि वेगक्षयात् प्रतिघाताद्वा त्वगादिषु व्रणवस्तुष्वतिष्ठन्ते, धमनीस्रोतोऽस्थिविवरपेशीप्रभृतिषु वा शरीरप्रदेशेषु ||९||
तत्र शल्यलक्षणमुच्यमानमुपधारय |
तद्द्विधं सामान्यं वैशेषिकं च |
श्यावं पिडकाचितं शोफवेदनावन्तं मुहुर्मुहुः शोणितास्राविणं बुद्बुदवदुन्नतं मृदुमांसं च व्रणं जानीयात् सशल्योऽयमिति; सामान्यमेतल्लक्षणमुक्तम् |
वैशेषिकं तु- त्वग्गते विवर्णः शोफो भवत्यायतः कठिनश्च; मांसगते शोफाभि(ति)वृद्धिः शल्यमार्गानुपसंरोहः पीडनासहिष्णुता चोषपाकौ च; पेश्यन्तरस्थेऽप्येतदेव चोषशोफवर्जं; सिरागते सिराध्मानं सिराशूलं सिराशोफश्च; स्नायुगते स्नायुजालोत्क्षेपणं संरम्भश्चोग्रा रुक् च; स्रोतोगते स्रोतसां स्वकर्मगुणहानिः; धमनीस्थे सफेनं रक्तमीरयन्ननिलः सशब्दो निर्गच्छत्यङ्गमर्दः पिपासा हृल्लासश्च; अस्थिगते विविधवेदनाप्रादुर्भावः शोफश्च; अस्थिविवरगतेऽस्थिपूर्णताऽस्थितोदः संहर्षो बलवांश्च; सन्धिगतेऽस्थिवच्चेष्टोपरमश्च; कोष्ठगत आटोपानाहौ मूत्रपुरीषाहारदर्शनं च व्रणमुखात्; मर्मगते मर्मविद्धवच्चेष्टते |
सूक्ष्मगतिषु शल्येष्वेतान्येव लक्षणान्यस्पष्टानि भवन्ति ||१०||
महान्त्यल्पानि वा शुद्धदेहानामनुलोमसन्निविष्टानि रोहन्ति विशेषतः कण्ठस्रोतःसिरात्वक्पेश्यस्थिविवरेषः |
दोषप्रकोपव्यायामाभिघाताजीर्णेभ्यः [१] प्रचलितानि पुनर्बाधन्ते ||११||
तत्र, त्वक्प्रनष्टे स्निग्धस्विन्नायां मृन्माषयवगोधूमगोमयमृदितायां त्वचि यत्र संरम्भो वेदना वा भवति तत्र शल्यं विजानीयात्, स्त्यानघृतमृच्चन्दनकल्कैर्वा प्रदिग्धायां शल्योष्मणाऽऽशु विसरति घृतमुपशुष्यति चालेपो यत्र तत्र शल्यं विजानीयात्; मांसप्रनष्टे स्नेहस्वेदादिभिः क्रियाविशेषैरविरुद्धैरातुरमुपपादयेत्, कर्शितस्य तु शिथिलीभूतमनवबद्धं क्षुभ्यमाणं यत्र संरम्भं वेदनां वा जनयति तत्र शल्यं विजानीयात्; कोष्ठास्थिसन्धिपेशीविवरेष्ववस्थितमेवमेव परीक्षेत; सिराधमनीस्रोतःस्नायुप्रनष्टे खण्डचक्रसंयुक्ते याने व्याधितमारोप्याशु विषमेऽध्वनि यायात् यत्र संरम्भो वेदना वा भवति तत्र शल्यं विजानीयात्; अस्थिप्रनष्टे स्नेहस्वेदोपपन्नान्यस्थीनि बन्धनपीडनाभ्यां भृशमुपाचरेत्, यत्र संरम्भो वेदना भवति तत्र शल्यं विजानीयात्; सन्धिप्रनष्टे स्नेहस्वेदोपपन्नान् सन्धीन् प्रसरणाकुञ्चनबन्धनपीडनैः भृशमुपाचरेत्, यत्र संरम्भो वेदना वा भवति तत्र शल्यं विजानीयात्, सन्धिप्रनष्टे स्नेहस्वेदोपपन्नान् सन्धीन् प्रसरणाकुञ्चनबन्धनपीडनैर्भृशमुपाचरेत्; यत्र संरम्भो वेदना वा भवति तत्र शल्यं विजानीयात्, मर्मप्रनष्टे त्वनन्यभावान्मर्मणामुक्तं परीक्षणं भवति ||१२||
सामान्यलक्षमपि च हस्तिस्कन्धाश्वपृष्ठपर्वतद्रुमारोहणधनुर्व्यायामद्रुतयाननियुद्धाध्वगमनलङ्घनप्लवनप्रतरण-
व्यायामैर्जृम्भोद्गारकासक्षवथुष्ठीवनहसनप्राणायामैर्वातमूत्रपुरीषशुक्रोत्सर्गैर्वा यत्र संरम्भो वेदना वा भवति तत्र शल्यं विजानीयात् ||१३||
भवन्ति चात्र-
यस्मिंस्तोदादयो देशे सुप्तता गुरुताऽपि च |
घट्टते [१] बहुशो यत्र शूयते रुज्यतेऽपि च ||१४||
आतुरश्चापि यं देशमभीक्ष्णं परिरक्षति |
संवाह्यमानो बहुशस्तत्र शल्यं विनिर्दिशेत् ||१५||
अल्पाबाधमशूनं च नीरुजं निरुपद्रवम् |
प्रसन्नं मृदुपर्यन्तं निराघट्टमनुन्नतम् ||१६||
एषण्या सर्वतो दृष्ट्वा यथामार्गं चिकित्सकः |
प्रसाराकुञ्चनान्नूनं निःशल्यमिति निर्दिशेत् ||१७||
अस्थ्यात्मकं भज्यते तु शल्यमन्तश्च शीर्यते |
प्रायो निर्भुज्यते शार्ङ्गमायसं चेति निश्चयः ||१८||
वार्क्षवैणवतार्णानि निर्ह्रियन्ते तु नो यदि |
पचन्ति रक्तं मांसं च क्षिप्रमेतानि देहिनाम् ||१९||
कानकं राजतं ताम्रं रैतिकं त्रपु सीसकम् |
चिरस्थानाद्विलीयन्ते पित्ततेजःप्रतापनात् ||२०||
स्वभावशीता मृदवो ये चान्येऽपीदृशा मताः |
द्रवीभूताः शरीरेऽस्मिन्नेकत्वं यान्ति धातुभिः ||२१||
विषाणदन्तकेशास्थिवेणुदारुपलानि तु |
शल्यानि न विशीर्यन्ते शरीरे मृन्मयानि च ||२२||
द्विविधं पञ्चगतिमत्त्वगादिव्रणवस्तुषु |
यो वेत्ति विष्टितं शल्यं स राज्ञः कर्तुमर्हति ||२३||
इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने प्रनष्टशल्यविज्ञानीयो नाम षड्विंशतितमोऽध्यायः ||२६||
Last updated on May 24th, 2021 at 07:14 am