सुश्रुतसंहिता ।
अथ चिकित्सास्थानम् ।
तृतीयोऽध्यायः ।
अथातो भग्नानां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
अल्पाशिनोऽनात्मवतो जन्तोर्वातात्मकस्य च |
उपद्रवैर्वा जुष्टस्य भग्नं कृच्छ्रेण सिध्यति ||३||
लवणं कटुकं क्षारमम्लं मैथुनमातपम् |
व्यायामं च न सेवेत भग्नो रूक्षान्नमेव च ||४||
शालिर्मांसरसः क्षीरं सर्पिर्यूषः सतीनजः |
बृंहणं चान्नपानं स्याद्देयं भग्नाय जानता ||५||
मधूकोदुम्बराश्वत्थपलाशककुभत्वचः |
वंशसर्जवटानां च कुशार्थमुपसंहरेत् ||६||
आलेपनार्थं मञ्जिष्ठां मधुकं रक्तचन्दनम् |
शतधौतघृतोन्मिश्रं शालिपिष्टं च संहरेत् ||७||
सप्ताहादथ सप्ताहात् सौम्येष्वृतुषु बन्धनम् |
साधारणेषु कर्तव्यं पञ्चमे पञ्चमेऽहनि ||८||
आग्नेयेषु त्र्यहात् कुर्याद्भग्नदोषवशेन वा |
तत्रातिशिथिलं बद्धे सन्धिस्थैर्यं न जायते ||९||
गाढेनापि त्वगादीनां शोफो रुक् पाक एव च |
तस्मात् साधारणं बन्धं भग्ने शंसन्ति तद्विदः ||१०||
न्यग्रोधादिकषायं तु सुशीतं परिषेचने |
पञ्चमूलीविपक्वं तु क्षीरं कुर्यात् सवेदने ||११||
सुखोष्णमवचार्यं वा चक्रतैलं विजानता |
विभज्य कालं दोषं च दोषघ्नौषधसंयुतम् ||१२||
परिषेकं प्रदेहं च विदध्याच्छीतमेव च |
गृष्टिक्षीरं ससर्पिष्कं मधुरौषधसाधितम् ||१३||
शीतलं लाक्षया युक्तं प्रातर्भग्नः पिबेन्नरः |
सव्रणस्य तु भग्नस्य व्रणं सर्पिर्मधूत्तरैः ||१४||
प्रतिसार्य कषायैस्तु शेषं भग्नवदाचरेत् |
प्रथमे वयसि त्वेवं भग्नं सुकरमादिशेत् ||१५||
अल्पदोषस्य जन्तोस्तु काले च शिशिरात्मके |
प्रथमे वयसि त्वेवं मासात् सन्धिः स्थिरो भवेत् ||१६||
मध्यमे द्विगुणात् कालादुत्तरे त्रिगुणात् स्मृतः |
अवनामितमुन्नह्येदुन्नतं चावपीडयेत् ||१७||
आञ्छेदतिक्षिप्तमधो गतं चोपरि वर्तयेत् |
आञ्छ्नैः पीडनैश्चैव सङ्क्षेपैर्बन्धनैस्तथा ||१८||
सन्धीञ्छरीरे सर्वांस्तु चलानप्यचलानपि |
एतैस्तु स्थापनोपायैः स्थापयेन्मतिमान् भिषक् ||१९||
उत्पिष्टमथ विश्लिष्टं सन्धिं वैद्यो न घट्टयेत् |
तस्य शीतान् परीषेकान् प्रदेहांश्चावचारयेत् ||२०||
अभिघाते हृते सन्धिः स्वां याति प्रकृतिं पुनः |
घृतदिग्धेन पट्टेन वेष्टयित्वा यथाविधि ||२१||
पट्टोपरि कुशान् दत्त्वा यथावद्बन्धमाचरेत् |
प्रत्यङ्गभग्नस्य विधिरत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यते ||२२||
नखसन्धिं समुत्पिष्टं रक्तानुगतमारया |
अवमथ्य स्रुते रक्ते शालिपिष्टेन लेपयेत् ||२३||
भग्नां वा सन्धिमुक्तां वा स्थापयित्वाऽङ्गुलीं समाम् |
अणुनाऽऽवेष्ट्य पट्टेन घृतसेकं प्रदापयेत् ||२४||
अभ्यज्य सर्पिषा पादं तलभग्नं कुशोत्तरम् |
वस्त्रपट्टेन बध्नीयान्न च व्यायाममाचरेत् ||२५||
अभ्यज्यायामयेज्जङ्घामूरुं च सुसमाहितः |
दत्त्वा वृक्षत्वचः शीता वस्त्रपट्टेन वेष्टयेत् ||२६||
मतिमांश्चक्रयोगेन ह्याञ्छेदूर्वस्थि निर्गतम् |
स्फुटितं पिच्चितं चापि बध्नीयात् पूर्ववद्भिषक् ||२७||
आञ्छेदूर्ध्वमधो वाऽपि कटिभग्नं तु मानवम् |
ततः स्थानस्थिते सन्धौ बस्तिभिः समुपाचरेत् ||२८||
पर्शुकास्वथ भग्नासु घृताभ्यक्तस्य तिष्ठतः |
दक्षिणास्वथवा वामास्वनुमृज्य निबन्धनीः ||२९||
ततः कवलिकां दत्त्वा वेष्टयेत् सुसमाहितः |
तैलपूर्णे कटाहे वा द्रोण्यां वा शाययेन्नरम् ||३०||
मुसलेनोत्क्षिपेत् कक्षामंससन्धौ विसंहते |
स्थानस्थितं च बध्नीयात् स्वस्तिकेन विचक्षणः ||३१||
कौर्परं तु तथा सन्धिमङ्गुष्ठेनानुमार्जयेत् |
अनुमृज्य ततः सन्धिं पीडयेत् कूर्पराच्च्युतम् ||३२||
प्रसार्याकुञ्चयेच्चैनं स्नेहसेकं च दापयेत् |
एवं जानुनि गुल्फे च मणिबन्धे च कारयेत् ||३३||
उभे तले समे कृत्वा तलभग्नस्य देहिनः |
बध्नीयादामतैलेन परिषेकं च कारयेत् ||३४||
मृत्पिण्डं धारयेत् पूर्वं लवणं च ततः परम् |
हस्ते जातबले चापि कुर्यात् पाषाणधारणम् ||३५||
सन्नमुन्नमयेत् स्विन्नमक्षकं मुसलेन तु |
तथोन्नतं पीडयेच्च बध्नीयाद्गाढमेव च ||३६||
ऊरुवच्चापि कर्तव्यं बाहुभग्नचिकित्सितम् |
ग्रीवायां तु विवृत्तायां प्रविष्टायामधोऽपि वा ||३७||
अवटावथ हन्वोश्च प्रगृह्योन्नमयेन्नरम् |
ततः कुशां समं दत्त्वा वस्त्रपट्टेन वेष्टयेत् ||३८||
उत्तानं शाययेच्चैनं सप्तरात्रमतन्द्रितः |
हन्वस्थिनी समानीय हनुसन्धौ विसंहते ||३९||
स्वेदयित्वा स्थिते सम्यक् पञ्चाङ्गीं वितरेद्भिषक् |
वातघ्नमधुरैः सर्पिः सिद्धं नस्ये च पूजितम् ||४०||
अभग्नांश्चलितान् दन्तान् सरक्तानवपीडयेत् |
तरुणस्य मनुष्यस्य शीतैरालेपयेद्बहिः ||४१||
सिक्त्वाऽम्बुभिस्ततः शीतैः सन्धानीयैरुपाचरेत् |
उत्पलस्य च नालेन क्षीरपानं विधीयते ||४२||
जीर्णस्य तु मनुष्यस्य वर्जयेच्चलितान् द्विजान् |
नासां सन्नां विवृत्तां वा ऋज्वीं कृत्वा शलाकया ||४३||
पृथङ्गासिकयोर्नाड्यौ द्विमुख्यौ सम्प्रवेशयेत् |
ततः पट्टेन संवेष्ट्य घृतसेकं प्रदापयेत् ||४४||
भग्नं कर्णं तु बध्नीयात् समं कृत्वा घृतप्लुतम् |
सद्यःक्षतविधानं च ततः पश्चात् समाचरेत् ||४५||
मस्तुलुङ्गाद्विना भिन्ने कपाले मधुसर्पिषी |
दत्त्वा ततो निबध्नीयात् सप्ताहं च पिबेद्धृतम् ||४६||
पतनादभिघाताद्वा शूनमङ्गं यदक्षतम् |
शीतान् प्रदेहान् सेकांश्च भिषक् तस्यावचारयेत् ||४७||
अथ जङ्घोरुभग्नानां कपाटशयनं हितम् |
कीलका बन्धनार्थं च पञ्च कार्या विजानता ||४८||
यथा न चलनं तस्य भग्नस्य क्रियते तथा |
सन्धेरुभयतो द्वौ द्वौ तले चैकश्च कीलकः ||४९||
श्रोण्यां वा पृष्ठवंशे वा वक्षस्यक्षकयोस्तथा |
भग्नसन्धिविमोक्षेषु विधिमेनं समाचरेत् ||५०||
सन्धींश्चिरविमुक्तांस्तु स्निग्धान् स्विन्नान् मृदूकृतान्
उक्तैर्विधानैर्बुद्ध्या च सम्यक् प्रकृतिमानयेत् ||५१||
काण्डभग्ने प्ररूढे तु विषमोल्बणसंहिते |
आपोथ्य समयेद्भग्नं ततो भग्नवदाचरेत् ||५२||
कल्पयेन्निर्गतं शुष्क्रं व्रणान्तेऽस्थि समाहितः |
सन्ध्यन्ते वा क्रियां कुर्यात् सव्रणे व्रणभग्नवत् ||५३||
ऊर्ध्वकाये तु भग्नानां मस्तिष्क्यं कर्णपूरणम् |
घृतपानं हितं नस्यं प्रशाखास्वनुवासनम् ||५४||
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि तैलं भग्नप्रसाधकम् |
रात्रौ रात्रौ तिलान् कृष्णान् वासयेदस्थिरे जले ||५५||
दिवा दिवा शोषयित्वा गवां क्षीरेण भावयेत् |
तृतीयं सप्तरात्रं तु भावयेन्मधुकाम्बुना ||५६||
ततः क्षीरं पुनः पीतान् सुशुष्कांश्चूर्णयेद्भिषक् |
काकोल्यादिं सयष्ट्याह्वं मञ्जिष्ठां सारिवां तथा ||५७||
कुष्ठं सर्जरसं मांसीं सुरदारु सचन्दनम् |
शतपुष्पां च सञ्चूर्ण्य तिलचूर्णेन योजयेत् ||५८||
पीडनार्थं च कर्तव्यं सर्वगन्धशृतं पयः |
चतुर्गुणेन पयसा तत्तैलं विपचेद्भिषक् ||५९||
एलामंशुमतीं पत्रं जीवकं तगरं तथा |
रोध्रं प्रपौण्डरीकं च तथा कालानुसारि(वा)णम् ||६०||
सैरेयकं क्षीरशुक्लामनन्तां समधूलिकाम् |
पिष्ट्वा शृङ्गाटकं चैव पूर्वोक्तान्यौषधानि च ||६१||
एभिस्तद्विपचेत्तैलं शास्त्रविन्मृदुनाऽग्निना |
एतत्तैलं सदा पथ्यं भग्नानां सर्वकर्मसु ||६२||
आक्षेपके पक्षघाते तालुशोषे तथाऽर्दिते |
मन्यास्तम्भे शिरोरोगे कर्णशूले हनुग्रहे ||६३||
बाधिर्ये तिमिरे चैव ये च स्त्रीषु क्षयं गताः |
पथ्यं पाने तथाऽभ्यङ्गे नस्ये बस्तिषु भोजने ||६४||
ग्रीवास्कन्धोरसां वृद्धिरमुनैवोपजायते |
मुखं च पद्मप्रतिमं ससुगन्धिसमीरणम् ||६५||
गन्धतैलमिदं नाम्ना सर्ववातविकारनुत् |
राजार्हमेतत् कर्तव्यं राज्ञामेव विचक्षणैः ||६६||
त्रपुसाक्षप्रियालानां तैलानि मधुरैः सह |
वसां दत्त्वा यथालाभं क्षीरे दशगुणे पचेत् ||६७||
स्नेहोत्तममिदं चाशु कुर्याद्भग्नप्रसाधनम् |
पानाभ्यञ्जननस्येषु बस्तिकर्मणि सेचने ||६८||
भग्नं नैति यथापाकं प्रयतेत तथा भिषक् |
पक्वमांससिरास्नायु तद्धि कृच्छ्रेण सिध्यति ||६९||
भग्नं सन्धिमनाविद्धमहीनाङ्गमनुल्बणम् |
सुखचेष्टाप्रचारं च संहितं सम्यगादिशेत् ||७०||
इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने भग्नचिकित्सितं नाम तृतीयोऽध्यायः ||३||
Last updated on July 8th, 2021 at 08:37 am