विषय सूची पर जायें

04. स्नेहव्यापत्सिद्धिः - सिद्धि - च.

चरकसंहिता

सिद्धिस्थानम्‌ ।

चतुर्थोऽध्याय: ।

       अथात: स्नेहव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       स्नेहबस्तीन्निबोधेमान्‌ वातपित्तकफापहान्‌ ।

       मिथ्याप्रणिहितानां च व्यापद: सचिकित्सिता: ॥३॥

       दशमूलं बलां रास्नामश्वगन्धां पुनर्नवाम्‌ ।

       गुडूच्येरण्डभूतीकभार्गीवृषकरोहिषम्‌ ॥४॥

       शतावरीं सहचरं काकनासां पलांशिकम्‌ ।

       यवमाषातसीकोलकुलत्थान्‌ प्रसृतोन्मितान्‌ ॥५॥

       चतुर्द्रोणेऽम्भस: पक्त्वा द्रोणशेषेण तेन च ।

       तैलाढकं समक्षीरं जीवनीयै: पलोन्मितै: ॥६॥

       अनुवासनमेतद्धि सर्ववातविकारनुत्‌ ।

       आनूपानां वसा तद्वज्जीवनीयोपसाधिता ॥७॥

       शताह्वायवबिल्वाम्लै: सिद्धं तैलं समीरणे ।

       सैन्धवेनाग्नितप्तेन तप्तं चानिलनुद्धृतम्‌ ॥८॥

       जीवन्तीं मदनं मेदां श्रावणीं मधुकं बलाम्‌ ।

       शताह्वर्षभकौ कृष्णां काकनासां शतावरीम्‌ ॥९॥

       स्वगुप्तां क्षीरकाकोलीं कर्कटाख्यां शटीं वचाम्‌ ।

       पिष्ट्वा तैलं घृतं क्षीरे साधयेत्तच्चतुर्गुणे ॥१०॥

       बृंहणं वातपित्तघ्नं बलशुक्राग्निवर्धनम्‌ ।

       मूत्ररेतोरजोदोषान्‌ हरेत्तदनुवासनम्‌ ॥११॥

       लाभतश्चन्दनाद्यैश्च पिष्टै: क्षीरचतुर्गुणम्‌ ।

       तैलपादं घृतं सिद्धं पित्तघ्नमनुवासनम्‌ ॥१२॥

       सैन्धवं मदनं कुष्ठं शताह्वां निचुलं वचाम्‌ ।

       ह्रीवेरं मधुकं भार्गीं देवदारु सकट्‌फलम्‌ ॥१३॥

       नागरं पुष्करं मेदां चविकां चित्रकं शटीम्‌ ।

       विडङ्गातिविषे श्यामां हरेणुं नीलिनीं स्थिराम्‌ ॥१४॥   

       बिल्वाजमोदे कृष्णां च दन्तीं रास्नां च पेषयेत्‌ ।

       साध्यमेरण्डजं तैलं तैलं वा कफरोगनुत्‌ ॥१५॥

       ब्रध्नोदावर्तगुल्मार्श:प्लीहमेहाढ्यमारुतान्‌ ।

       आनाहमश्मरीं चैव हन्यात्तदनुवासनात्‌ ॥१६॥

       मदनैर्वाऽम्लसंयुक्तैर्बिल्वाद्येन गणेन वा ।

       तैलं कफहरैर्वाऽपि कफघ्नं कल्पयेद्भिषक्‌ ॥१७॥

       विडङ्गैरण्डरजनीपटोलत्रिफलामृता: ।

       जातीप्रवालनिर्गुण्डीदशमूलाखुपर्णिका: ॥१८॥

       निम्बपाठासहचरशम्पाककरवीरका: ।

       एषां क्वाथेन विपचेत्तैलमेभिश्च कल्कितै: ॥१९॥

       फलबिल्वत्रिवृत्कृष्णारास्नाभूनिम्बदारुभि: ।

       सप्तपर्णवचोशीरदार्वीकुष्ठकलिङ्गकै: ॥२०॥

       लतागौरीशताह्वाग्निशटीचोरकपौष्करै: ।

       तत्‌ कुष्ठानि क्रिमीन्‌ मेहानर्शांसि ग्रहणीगदम्‌ ॥२१॥

       क्लीबतां विषमाग्नित्वं मलं दोषत्रयं तथा ।

       प्रयुक्तं प्रणुदत्याशु पानाभ्यङ्गानुवासनै: ॥२२॥

       व्याधिव्यायामकर्माध्वक्षीणाबलनिरोजसाम्‌ ।

       क्षीणशुक्रस्य चातीव स्नेहबस्तिर्बलप्रद: ॥२३॥

       पादजङ्घोरुपृष्ठांसकटीनां स्थिरतां पराम्‌ ।

       जनयेदप्रजानां च प्रजां स्त्रीणां तथा नृणाम्‌ ॥२४॥

       वातपित्तकफात्यन्नपुरीषैरावृतस्य च ।

       अभुक्ते च प्रणीतस्य स्नेहबस्ते: षडापद: ॥२५॥

       शीतोऽल्पो वाऽधिके वाते पित्तेऽत्युष्ण: कफे मृदु: ।

       अतिभुक्ते गुरुर्वर्च:संचयेऽल्पबलस्तथा ॥२६॥

       दत्तस्तैरावृत: स्नेहो न यात्यभिभवादपि ।

       अभुक्तेऽनावृतत्वाच्च यात्यूर्ध्वं तस्य लक्षणम्‌ ॥२७॥

       अङ्गमर्दज्वराध्मानशीतस्तम्भोरुपीडनै: ।

       पार्श्वरुग्वेष्टनैर्विद्यात्‌ स्नेहं वातावृतं भिषक्‌ ॥२८॥

       स्निग्धाम्ललवणोष्णैस्तं रास्नापीतद्रुतैलिकै: ।    

       सौवीरकसुराकोलकुलत्थयवसाधितै: ॥२९॥

       निरूहैर्निर्हरेत्‌ सम्यक्‌ समूत्रै: पाञ्चमूलिकै: ।

       ताभ्यामेव च तैलाभ्यां सायं भुक्तेऽनुवासयेत्‌ ॥३०॥

       दाहरागतृषामोहतमकज्वरदूषणै: ।

       विद्यात्‌ पित्तावृतं स्वादुतिक्तैस्तं बस्तिभिर्हरेत्‌ ॥३१॥

       तन्द्राशीतज्वरालस्यप्रसेकारुचिगौरवै: ।

       संमूर्च्छाग्लानिभिर्विद्याच्छ्लेष्मणा स्नेहमावृतम्‌ ॥३२॥

       कषायकटुतीक्ष्णोष्णै: सुरामूत्रोपसाधितै: ।

       फलतैलयुतै: साम्लैर्बस्तिभिस्तं विनिर्हरेत्‌ ॥३३॥

       छर्दिमूर्च्छारुचिग्लानिशूलनिद्राङ्गमर्दनै: ।

       आमलिङ्गै: सदाहैस्तं विद्यादत्यशनावृतम्‌ ॥३४॥

       कटूनां लवणानां च क्वाथैश्चूर्णैश्च पाचनम्‌ ।

       विरेको मृदुरत्रामविहिता च क्रिया हिता ॥३५॥

       विण्मूत्रानिलसङ्गार्तिगुरुत्वाध्मानहृद्‌ग्रहै: ।

       स्नेहं विडावृतं ज्ञात्वा स्नेहस्वेदै: सवर्तिभि: ॥३६॥

       श्यामाबिल्वादिसिद्धैश्च निरूहै: सानुवासनै: ।

       निर्हरेद्विधिना सम्यगुदावर्तहरेण च ॥३७॥

       अभुक्ते शून्यपायौ वा वेगात्‌ स्नेहोऽतिपीडित: । 

       धावत्यूर्ध्वं तत: कण्ठादूर्ध्वेभ्य: खेभ्य एत्यपि ॥३८॥

       मूत्रश्यामात्रिवृत्सिद्धो यवकोलकुलत्थवान्‌ ।

       तत्सिद्धतैल इष्टोऽत्र निरूह: सानुवासन: ॥३९॥

       कण्ठादागच्छत: स्तम्भकण्ठग्रहविरेचनै: ।

      छर्दिघ्नीभि: क्रियाभिश्च तस्य कार्यं निवर्तनम्‌ ॥४०॥

       यस्य नोपद्रवं कुर्यात्‌ स्नेहबस्तिरनि:सृत: ।

       सर्वोऽल्पो वाऽऽवृतो रौक्ष्यादुपेक्ष्य: स विजानता ॥४१॥

       युक्तस्नेहं द्रवोष्णं च लघुपथ्योपसेवनम्‌ ।

       भुक्तवान्‌ मात्रया भोज्यमनुवास्यस्त्र्यहात्‌ त्र्यहात्‌ ॥४२॥

       धान्यनागरसिद्धं हि तोयं दद्याद्विचक्षण: ।

       व्युषिताय निशां कल्यमुष्णं वा केवलं जलम्‌ ॥४३॥

       स्नेहाजीर्णं जरयति श्र्लेष्माणं तद्भिनत्ति च ।

       मारुतस्यानुलोम्यं च कुर्यादुष्णोदकं नृणाम्‌ ॥४४॥

       वमने च विरेके च निरूहे सानुवासने ।

       तस्मादुष्णोदकं देयं वातश्लेष्मोपशान्तये ॥४५॥

       रूक्षनित्यस्तु दीप्ताग्निर्व्यायामी मारुतामयी ।

       वङ्‌क्षणश्रोण्युदावृत्तवाताश्चार्हा दिने दिने ॥४६॥

      एषां चाशु जरां स्नेहो यात्यम्बु सिकतास्विव ।

       अतोऽन्येषां त्र्यहात्‌ प्राय: स्नेहं पचति पावक: ॥४७॥

       न त्वामं प्रणयेत्‌ स्नेहं स ह्यभिष्यन्दयेद्गुदम्‌ ।

       सावशेषं च कुर्वीत वायु: शेषे हि तिष्ठति ॥४८॥

       न चैव गुदकण्ठाभ्यां दद्यात्‌ स्नेहमनन्तरम्‌ ।

       उभयस्मात्‌ समं गच्छन्‌ वातमग्निं च दूषयेत्‌ ॥४९॥

       स्नेहबस्तिं निरूहं वा नैकमेवातिशीलयेत्‌ ।

       उत्क्लेशाग्निवधौ स्नेहान्निरूहात्‌ पवनाद्भयम्‌ ॥५०॥

       तस्मान्निरूढ: संस्नेह्यो निरूह्यश्चानुवासित: ।

       स्नेहशोधनयुक्त्यैवं बस्तिकर्म त्रिदोषनुत्‌ ॥५१॥

       कर्मव्यायामभाराध्वया(पा)नस्त्रीकर्षितेषु च ।

       दुर्बले वातभग्ने च मात्राबस्ति: सदा मत: ॥५२॥

       यथेष्टाहारचेष्टस्य सर्वकालं निरत्यय: ।

       ह्रस्वाया: स्नेहमात्राया मात्राबस्ति: समो भवेत्‌ ॥५३॥

       बल्यं सुखोपचर्यं च सुखं सृष्टपुरीषकृत्‌ ।

       स्नेहमात्राविधानं हि बृंहणं वातरोगनुत्‌ ॥५४॥

       तत्र श्र्लोकौ–

       वातादीनां शमायोक्ता: प्रवरा: स्नेहबस्तय:।

       तेषां चाज्ञप्रयुक्तानां व्यापद: सचिकित्सिता: ॥५५॥

       प्राग्भोज्यं स्नेहबस्तेर्यद्‌ ध्रुवं येऽर्हास्त्र्यहाच्च ये।

       स्नेहबस्तिविधिश्चोक्तो मात्राबस्तिविधिस्तथा ॥५६॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते

       दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने स्नेहव्यापत्सिद्धिर्नाम

      चतुर्थोऽध्याय: ॥४॥

Last updated on July 5th, 2021 at 08:58 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi