विषय सूची पर जायें

20. छर्दि चिकित्सितम् - चिकित्सा - च.

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

विंशोऽध्याय: ।

       अथातश्छर्दिचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       यशस्विनं ब्रह्मतपोद्युतिभ्यां

       ज्वलन्तग्न्यमर्कसमप्रभावम्‌ ।

       पुनर्वसुं भूतहिते निविष्टं

      पप्रच्छ शिष्योऽत्रिजमग्निवेश: ॥३॥

       याश्छर्दय: पञ्च पुरा त्वयोक्ता

       रोगाधिकारे भिषजां वरिष्ठ !।

       तासां चिकित्सां सनिदानलिङ्गां

       यथावदाचक्ष्व नृणां हितार्थम्‌ ॥४॥

       तदग्निवेशस्य वचो निशम्य

       प्रीतो भिषक्‌श्रेष्ठ इदं जगाद ।

       याश्छर्दय: पञ्च पुरा मयोक्तास्ता विस्तरेण ब्रुवतो निबोध ॥५॥

       दोषै: पृथक्‌त्रिप्रभवाश्चतस्रो

       द्विष्टार्थयोगादपि पञ्चमी स्यात्‌ ।

       तासां हृदुत्क्लेशकफप्रसेकौ

       द्वेषोऽशने चैव हि पूर्वरूपम्‌ ॥६॥

       व्यायामतीक्ष्णौषधशोकरोगभयोपवासाद्यतिकर्शितस्य ।

       वायुर्महास्रोतसि संप्रवृद्ध

       उत्क्लेश्य दोषांस्तत ऊर्ध्वमस्यन्‌ ॥७॥

       आमाशयोत्क्लेशकृतां च मर्म

       प्रपीडयंश्छर्दिमुदीरयेत्तु ।

       हृत्पार्श्वपीडामुखशोषमूर्धनाभ्यर्तिकासस्वरभेदतोदै: ॥८॥

       उद्गारशब्दप्रबलं सफेनं

       विच्छिन्नकृष्णं तनुकं कषायम्‌ ।

       कृच्छ्रेण चाल्पं महता च वेगेनार्तोऽनिलाच्छर्दयतीह दु:खम्‌ ॥९॥

       अजीर्णकट्वम्लविदाह्यशीतैरामाशये पित्तमुदीर्णवेगम्‌ ।

       रसायनीभिर्विसृतं प्रपीड्य

       मर्मोर्ध्वमागम्य वमिं करोति ॥१०॥

       मूर्च्छापिपासामुखशोषमूर्धताल्वक्षिसंतापतमोभ्रमार्त: ।

       पीतं भृशोष्णं हरितं सतिक्तं

       धूम्रं च पित्तेन वमेत्‌ सदाहम्‌ ॥११॥

       स्निग्धातिगुर्वामविदाहिभोज्यै:

       स्वप्नादिभिश्चैव कफोऽतिवृद्ध: ।

       उर: शिरो मर्म रसायनीश्च

       सर्वा: समावृत्य वमिं करोति ॥१२॥

       तन्द्रास्यमाधुर्यकफप्रसेकसंतोषनिद्रारुचिगौरवार्त: ।

       स्निग्धं घनं स्वादु कफाद्विशुद्धं

       सलोमहर्षोऽल्परुजं वमेत्तु ॥१३॥

       समश्नत: सर्वरसान्‌ प्रसक्तमामप्रदोषर्तुविपर्ययैश्च ।

       सर्वे प्रकोपं युगपत्‌ प्रपन्नाश्छर्दिं त्रिदोषां जनयन्ति दोषा: ॥१४॥

       शूलाविपाकारुचिदाहतृष्णाश्वासप्रमोहप्रबला प्रसक्तम्‌ ।

       छर्दिस्त्रिदोषाल्लवणाम्लनीलसान्द्रोष्णरक्तं वमतां नृणां स्यात्‌ ॥१५॥

       विट्‌स्वेदमूत्राम्बुवहानि वायु:

       स्रोतांसि संरुध्य यदोर्ध्वमेति ।

       उत्सन्नदोषस्य समाचितं तं दोषं समुद्धूय नरस्य कोष्ठात्‌ ॥१६॥

       विण्मूत्रयोस्तत्‌ समवर्णगन्धं

       तृट्‌श्वासहिक्कार्तियुतं प्रसक्तम्‌ ।

       प्रच्छर्दयेद्दुष्टमिहातिवेगात्तयाऽर्दितश्चाशु विनाशमेति ॥१७॥

       द्विष्टप्रतीपाशुचिपूत्यमेध्यबीभत्सगन्धाशनदर्शनैश्च ।

       यच्छर्दयेत्तप्तमना मनोघ्नैर्द्विष्टार्थसंयोगभवा मता सा ॥१८॥

       क्षीणस्य या छर्दिरतिप्रवृद्धा

       सोपद्रवा शोणितपूययुक्ता ।

       सचन्द्रिकां तां प्रवदन्त्यसाध्यां

       साध्यां चिकित्सेदनुपद्रवां च ॥१९॥

       आमाशयोत्क्लेशभवा हि सर्वाश्छर्द्यो मता लङ्घनमेव तस्मात्‌ ।

       प्राक्कारयेन्मारुतजां विमुच्य

       संशोधनं वा कफपित्तहारि ॥२०॥

       चूर्णानि लिह्यान्मधुनाऽभयानां

       हृद्यानि वा यानि विरेचनानि ।

       मद्यै: पयोभिश्च युतानि युक्त्या

       नयन्त्यधो दोषमुदीर्णमूर्ध्वम्‌ ॥२१॥

       वल्लीफलाद्यैर्वमनं पिबेद्वा

       यो दुर्बलस्तं शमनैश्चिकित्सेत्‌ ।

       रसैर्मनोज्ञैर्लघुभिर्विशुष्कैर्भक्ष्यै: सभोज्यैर्विविधैश्च पानै: ॥२२॥

       सुसंस्कृतास्तित्तिरिबर्हिलावरसा व्यपोहन्त्यनिलप्रवृत्ताम्‌ ।

       छर्दिं तथा कोलकुलत्थधान्यबिल्वादिमूलाम्लयवैश्च यूष: ॥२३॥

       वातात्मिकायां हृदयद्रवार्तो

       नर: पिबेत्‌ सैन्धववद्धृतं तु ।

       सिद्धं तथा धान्यकनागराभ्यां

       दध्ना च तोयेन च दाडिमस्य ॥२४॥

       व्योषेण युक्तां लवणैस्त्रिभिश्च

       घृतस्य मात्रामथवा विदध्यात्‌ ।

       स्निग्धानि हृद्यानि च भोजनानि

       रसै: सयूषैर्दधिदाडिमाम्लै: ॥२५॥

       पित्तात्मिकायामनुलोमनार्थं

       द्राक्षाविदारीक्षुरसैस्त्रिवृत्‌ स्यात्‌ ।

       कफाशयस्थं त्वतिमात्रवृद्धं

       पित्तं हरेत्‌ स्वादुभिरूर्ध्वमेव ॥२६॥

       शुद्धाय काले मधुशर्कराभ्यां

       लाजैश्च मन्थं यदि वाऽपि पेयाम्‌ ।

       प्रदापयेन्मुद्गरसेन वाऽपि

       शाल्योदनं जाङ्गलजै रसैर्वा ॥२७॥

       सितोपलामाक्षिकपिप्पलीभि:

       कुल्माषलाजायवसक्तुगृञ्जान्‌ ।

       खर्जूरमांसान्यथ नारिकेलं

       द्राक्षामथो वा बदराणि लिह्यात्‌ ॥२८॥

       स्रोतोजलाजोत्पकोलमज्जचूर्णानि लिह्यान्मधुनाऽभयां च ।

       कोलास्थिमज्जाञ्जनमक्षिकाविड्‌लाजासितामागधिकाकणान्‌ वा ॥२९॥

       द्राक्षारसं वाऽपि पिबेत्‌ सुशीतं

       मृद्भृष्टलोष्टप्रभवं जलं वा ।

       जम्ब्वाम्रयो: पल्लवजं कषायं

       पिबेत्‌ सुशीतं मधुसंयुतं वा ॥३०॥

       निशि स्थितं वारि समुद्गकृष्णं

       सोशीरधान्यं चणकोदकं वा ।

       गवेधुकामूलजलं गुडूच्या

       जलं पिबेदिक्षुरसं पयो वा ॥३१॥

       सेव्यं पिबेत्‌ काञ्चनगैरिकं वा

       सबालकं तण्डुलधावनेन ।

       धात्रीरसेनोत्तमचन्दनं वा

       तृष्णावमिघ्नानि समाक्षिकाणि ॥३२॥

       कल्कं तथा चन्दनचव्यमांसीद्राक्षोत्तमाबालकगैरिकाणाम्‌ ।

       शीताम्बुना गैरिकशालिचूर्णं

       मूर्वां तथा तण्डुलधावनेन ॥३३॥

       कफात्मिकायां वमनं प्रशस्तं

       सपिप्पलीसर्षपनिम्बतोयै: ।

       पिण्डीतकै: सैन्धवसंप्रयुक्तैर्वम्यां कफामाशयशोधनार्थम्‌ ॥३४॥

       गोधूमशालीन्‌ सयवान्‌ पुराणान्‌

       यूषै: पटोलामृतचित्रकाणाम्‌ ।

       व्योषस्य निम्बस्य च तक्रसिद्धैर्यूषै: फलाम्लै: कटुभिस्तथाऽद्यात्‌ ॥३५॥

       रसांश्च शूल्यानि च जाङ्गलानां

       मांसानि जीर्णान्मधुसीध्वरिष्टान्‌ ।  

       रागांस्तथा षाडवपानकानि

       द्राक्षाकपित्थै: फलपूरकैश्च ॥३६॥

       मुद्गान्मसूराश्चणकान्‌ कलायान्‌

       भृष्टान्‌ युतान्नागरमाक्षिकाभ्याम्‌ ।

       लिह्यात्तथैव त्रिफलाविडङ्गचूर्णं विडङ्गप्लवयोरथो वा ॥३७॥

       सजाम्बवं वा बदराम्लचूर्णं

       मुस्तायुतां कर्कटकस्य शृङ्गीम्‌ ।

       दुरालभां वा मधुसंप्रयुक्तां

       लिह्यात्‌ कफच्छर्दिविनिग्रहार्थम्‌ ॥३८॥

       मन:शिलाया: फलपूरकस्य

       रसै: कपित्थस्य च पिप्पलीनाम्‌ ।

       क्षौद्रेण चूर्णं मरिचैश्च युक्तं

       लिहञ्जयेच्छर्दिमुदीर्णवेगाम्‌ ॥३९॥

       यैषा पृथक्त्वेन मया क्रियोक्ता

       तां सन्निपातेऽपि समस्य बुद्ध्या ।

       दोषर्तुरोगाग्निबलान्यवेक्ष्य

       प्रयोजयेच्छास्त्रविदप्रमत्त: ॥४०॥

       मनोभिघाते तु मनोनुकुला

       वाच: समाश्वासनहर्षणानि ।

       लोकप्रसिद्धा: श्रुतयो वयस्या:

       शृङ्गारिकाश्चैव हिता विहारा: ॥४१॥

       गन्धा विचित्रा मनसोऽनुकूला

       मृत्पुष्पशुक्ताम्लफलादिकानाम्‌ ।

       शाकानि भोज्यान्यथ पानकानि

       सुसंस्कृता: षाडवरागलेहा: ॥४२॥

       यूषा रसा: काम्बलिका खडाश्च

       मांसानि धाना विविधाश्च भक्ष्या: ।

       फलानि मूलानि च गन्धवर्णरसैरुपेतानि वमिं जयन्ति ॥४३॥

       गन्धं रसं स्पर्शमथापि शब्दं

       रूपं च यद्यत्‌ प्रियमप्यसात्म्यम्‌ ।

       तदेव दद्यात्‌ प्रशमाय तस्यास्तज्जो हि रोग: सुख एव जेतुम्‌ ॥४४॥

       छर्द्युत्थितानां च चिकित्सितात्‌ स्वाच्चिकित्सितं कार्यमुपद्रवाणाम्‌ ।

       अतिप्रवृत्तासु विरेचनस्य

       कर्मातियोगे विहितं विधेयम्‌ ॥४५॥

       वमिप्रसङ्गात्‌ पवनोऽप्यवश्यं

       धातुक्षयाद्वृद्धिमुपैति तस्मात्‌ ।

       चिरप्रवृत्तास्वनिलापहानि

       कार्याण्युपस्तम्भनबृंहणानि ॥४६॥

       सर्पिर्गुडा: क्षीरविधिर्घृतानि

       कल्याणकत्र्यूषणजीवनानि ।

       वृष्यास्तथा मांसरसा: सलेहाश्चिरप्रसक्तां च वमिं जयन्ति ॥४७॥

       तत्र श्लोक:–

       हेतुं संख्यां लक्षणमुपद्रवान्‌ साध्यतां न योगांश्च ।

       छर्दीनां प्रशमार्थं प्राह चिकित्सितं मुनिवर्य: ॥४८॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने छर्दिचिकित्सितं

       नाम विंशोऽध्याय: ॥२०॥

Last updated on June 24th, 2021 at 10:52 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi