विषय सूची पर जायें

13. उदर चिकित्सितम् - चिकित्सा - च.

चरकसंहिता

चिकित्सास्थानम्‌ ।

त्रयोदशोऽध्याय: ।

       अथात उदरचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       सिद्धविद्याधराकीर्णे कैलासे नन्दनोपमे ।

       तप्यमानं तपस्तीव्रं साक्षाद्धर्ममिव स्थितम्‌ ॥३॥

       आयुर्वेदविदां श्रेष्ठं भिषग्विद्याप्रवर्तकम्‌ ।

       पुनर्वसुं जितात्मानमग्निवेशोऽब्रवीद्वच: ॥४॥

       भगवन्नुदरैर्दु:खैर्दृश्यन्ते ह्यर्दिता नरा: ।

       शुष्कवक्त्रा: कृशैर्गात्रैराध्मातोदरकुक्षय: ॥५॥

       प्रनष्टाग्निबलाहारा: सर्वचेष्टास्वनीश्वरा: ।

       दीना: प्रतिक्रियाभावाज्जहतोऽसूननाथवत्‌ ॥६॥

       तेषामायतनं संख्यां प्राग्रूपाकृतिभेषजम्‌ ।

       यथावच्छ्रोतुमिच्छामि गुरुणा सम्यगीरितम्‌ ॥७॥

       सर्वभूतहितायर्षि: शिष्येणैवं प्रचोदित: ।

       सर्वभूतहितं वाक्यं व्याहर्तुमुपचक्रमे ॥८॥

       अग्निदोषान्मनुष्याणां रोगसङ्घा: पृथग्विधा: ।

       मलवृद्ध्या प्रवर्तन्ते विशेषेणोदराणि तु ॥९॥

       मन्देऽग्नौ मलिनैर्भुक्तैरपाकाद्दोषसंचय: ।

       प्राणाग्न्यपानान्‌ संदूष्य मार्गान्रुद्‌ध्वाऽधरोत्तरान्‌ ॥१०॥

       त्वङ्‌मांसान्तरमागम्य कुक्षिमाध्मापयन्‌ भृशम्‌ । 

       जनयत्युदरं तस्य हेतुं शृणु सलक्षणम्‌ ॥११॥

       अत्युष्णलवणक्षारविदाह्यम्लगराशनात्‌ ।

       मिथ्यासंसर्जनाद्रूक्षविरुद्धाशुचिभोजनात्‌ ॥१२॥

       प्लीहार्शोग्रहणीदोषकर्शनात्‌ कर्मविभ्रमात्‌ ।

       क्लिष्टानामप्रतीकाराद्रौक्ष्याद्वेगविधारणात्‌ ॥१३॥

       स्रोतसां दूषणादामात्‌ संक्षोभादतिपूरणात्‌ ।

       अर्शोबालशकृद्रोधादन्त्रस्फुटनभेदनात्‌ ॥१४॥

       अतिसंचितदोषाणां पापं कर्म च कुर्वताम्‌ ।

       उदराण्युपजायन्ते मन्दाग्नीनां विशेषत: ॥१५॥

       क्षुन्नाश: स्वाद्वतिस्निग्धगुर्वन्नं पच्यते चिरात्‌ ।

       भुक्तं विदह्यते सर्वं जीर्णाजीर्णं न वेत्ति च ॥१६॥

       सहते नातिसौहित्यमीषच्छोफश्च पादयो: ।

       शश्वद्बलक्षयोऽल्पेऽपि व्यायामे श्वासमृच्छति ॥१७॥

       वृद्धि: पुरीषनिचयो रूक्षोदावर्तहेतुका।

       बस्तिसन्धौ रुगाध्मानं वर्धते पाट्यतेऽपि च ॥१८॥

       आतन्यते च जठरमपि लघ्वल्पभोजनात्‌ ।

       राजीजन्म वलीनाश इति लिङ्गं भविष्यताम्‌ ॥१९॥

       रुद्‌ध्वा स्वेदाम्बुवाहीनि दोषा: स्रोतांसि संचिता: ।

       प्राणाग्न्यपानान्‌ संदूष्य जनयन्त्युदरं नृणाम्‌ ॥२०॥

       कुक्षेराध्मानमाटोप: शोफ: पादकरस्य च ।

       मन्दोऽग्नि: श्लक्ष्णगण्डत्वं कार्श्यं चोदरलक्षणम्‌ ॥२१॥

       पृथग्दोषै: समस्तैश्च प्लीहबद्धक्षतोदकै: ।

       संभवन्त्युदराण्यष्टौ तेषां लिङ्गं पृथक्‌ शृणु ॥२२॥

       रूक्षाल्पभोजनायासवेगोदावर्तकर्शनै: ।

       वायु: प्रकुपित: कुक्षिहृद्बस्तिगुदमार्गग: ॥२३॥

       हत्वाऽग्निं कफमुद्धूय तेन रुद्धगतिस्तत: ।

       आचिनोत्युदरं जन्तोस्त्वङ्‌मांसान्तरमाश्रित: ॥२४॥

       तस्य रूपाणि-कुक्षिपाणिपादवृषणश्वयथु:, उदरविपाटनम्‌, अनियतौ च वृद्धिह्रासौ, कुक्षिपार्श्वशूलोदावर्ताङ्गमर्दपर्वभेद- शुष्ककासकार्श्यदौर्बल्यारोचकाविपाका:, अधोगुरुत्वं, वातवर्चोमूत्रसङ्ग:, श्यावारुणत्वं च नखनयनवदनत्वङ्‌मूत्रवर्चसाम्‌, अपि चोदरं तन्वसितराजीसिरासंततम्‌, आहतमाध्मातदृतिशब्दवद्भवति, वायुश्चोर्ध्वमधस्तिर्यक्‌ च सशूलशब्दश्चरति, एतद्वातोदरमिति विद्यात्‌ ॥२५॥

       कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णाग्न्यातपसेवनै: ।

       विदाह्यध्यशनाजीर्णैश्चाशु पित्तं समाचितम्‌ ॥२६॥

       प्राप्यानिलकफौ रुद्‌ध्वा मार्गमुन्मार्गमास्थितम्‌ ।

       निहन्त्यामाशये वह्निं जनयत्युदरं तत: ॥२७॥

       तस्य रूपाणि– दाहज्वरतृष्णामूर्च्छातीसारभ्रमा:, कटुकास्यत्वं, हरितहारिद्रत्वं च नखनयनवदनत्वङ्‌मूत्रवर्चसाम्‌, अपि चोदरं नीलपीतहारिद्रहरितताम्रराजीसिरावनद्धं, दह्यते, दूयते, धूप्यते, ऊष्मायते, स्विद्यते, क्लिद्यते, मृदुस्पर्शं क्षिप्रपाकं च भवति, एतत्‌ पित्तोदरमिति विद्यात्‌ ॥२८॥

       अव्यायामदिवास्वप्नस्वाद्वतिस्निग्धपिच्छिलै: ।

       दधिदुग्धौदकानूपमांसैश्चाप्यतिसेवितै: ॥९॥

       क्रुद्धेन श्लेष्मणा स्रोत:स्वावृतेष्वावृतोऽनिल: ।

       तमेव पीडयन्‌ कुर्यादुदरं बहिरन्त्रग: ॥३०॥

       तस्य रूपाणि–गौरवारोचकाविपाकाङ्गमर्दा:, सुप्ति:, पाणिपादमुष्कोरुशोफ:, उत्क्लेशनिद्राकासश्वासा:, शुक्लत्वं च नखनयनवदनत्वङ्‌मूत्रवर्चसाम्‌, अपि चोदरं शुक्लराजीसिरासंततं, गुरु, स्तिमितं, स्थिरं, कठिनं च भवति, एतच्छ्लेष्मोदरमिति विद्यात्‌ ॥३१॥

       दुर्बलाग्नेरपथ्यामविरोधिगुरुभोजनै: ।

       स्त्रीदत्तैश्च रजोरोमविण्मूत्रास्थिनखादिभि: ॥३२॥

       विषैश्च मन्दैर्वाताद्या: कुपिता: संचयं त्रय: ।

       शनै: कोष्ठे प्रकुर्वन्तो जनयन्त्युदरं नृणाम्‌ ॥३३॥

       तस्य रूपाणि–सर्वेषामेव दोषाणां समस्तानि लिङ्गान्युपलभ्यन्ते, वर्णाश्च सर्वे नखादिषु, उदरमपि नानावर्ण- राजीसिरासंततं भवति, एतत्‌ सन्निपातोदरमिति विद्यात्‌ ॥३४॥

       अशितस्यातिसंक्षोभाद्यानयानातिचेष्टितै: ।

       अतिव्यवायभाराध्ववमनव्याधिकर्शनै: ॥३५॥

       वामपार्श्वाश्रित: प्लीहा च्युत: स्थानात्‌ प्रवर्धते ।

       शोणितं वा रसादिभ्यो विवृद्धं तं विवर्धयेत्‌ ॥३६॥

       तस्य प्लीहा कठिनोऽष्ठीलेवादौ वर्धमान: कच्छपसंस्थान उपलभ्यते; स चोपेक्षित: क्रमेण कुक्षिंजठरमग्न्यधिष्ठानं च परिक्षिपन्नुदरमभिनिर्वर्तयति ॥३७॥

       तस्य रूपाणि– दौर्बल्यारोचकाविपाकवर्चोमूत्रग्रहतम:प्रवेशपिपासाङ्गमर्दच्छर्दिमूर्च्छाङ्गसादकासश्वासमृदुज्वरानाहाग्नि- नाशकार्श्यास्यवैरस्यपर्वभेदकोष्ठवातशूलानि, अपि चोदरमरुणवर्णं विवर्णं वा नीलहरितहारिद्रराजिमद्भवति; एवमेव यकृदपि दक्षिणपार्श्वस्थं कुर्यात्‌, तुल्यहेतुलिङ्गौषधत्वात्तस्य प्लीहजठर एवावरोध इति, एतत्‌ प्लीहोदरमिति विद्यात्‌ ॥३८॥

       पक्ष्मबालै: सहान्नेन भुक्तैर्बद्धायने गुदे ।

       उदावर्तैस्तथाऽर्शोभिरन्त्रसंमूर्च्छनेन वा ॥३९॥

       अपानो मार्गसंरोधाद्धत्वाऽग्निं कुपितोऽनिल: ।

       वर्च:पित्तकफान्‌ रुद्‌ध्वा जनयन्त्युदरं तत: ॥४०॥

       तस्य रूपाणि– तृष्णादाहज्वरमुखतालुशोषोरुसादकासश्वासदौर्बल्यारोचकाविपाकवर्चोमूत्रसङ्गाध्मानच्छर्दिक्षवथुशिरो- हृन्नाभिगुदशूलानि, अपि चोदरं मूढवातं स्थिरमरुणं नीलराजि सिरावनद्धराजिकं वा प्रायो नाभ्युपरि गोपुच्छवदभिनिर्वर्तत इति, एतद्बद्धगुदोदरमिति विद्यात्‌ ॥४१॥

       शर्करातृणकाष्ठास्थिकण्टकैरन्नसंयुतै: ।

       भिद्येतान्त्रं यदा भुक्तैर्जृम्भयाऽत्यशनेन वा ॥४२॥

       पाकं गच्छेद्रसस्तेभ्यश्छिद्रेभ्य: प्रस्रवद्बहि:।

       पूरयन्‌ गुदमन्त्रं च जनयत्युदरं तत: ॥४३॥

       तस्य रूपाणि-तदधो नाभ्या: प्रायोऽभिवर्धमानमुदकोदरं भवति, यथाबलं च दोषाणां रूपाणि दर्शयति, अपि चातुर: सलोहितनीलपीतपिच्छिलकुणपगन्धामवर्च उपवेशते, हिक्काश्वासकासतृष्णाप्रमेहारोचकाविपाकदौर्बल्यपरीतश्च भवति, एतच्छिद्रोदरमिति विद्यात्‌ ॥४४॥

       स्नेहपीतस्य मन्दाग्ने: क्षीणस्यातिकृशस्य वा ।

       अत्यम्बुपानान्नष्टेऽग्नौ मारुत: क्लोम्नि संस्थित: ॥४५॥

       स्रोत:सु रुद्धमार्गेषु कफश्चोदकमूर्च्छित: ।

       वर्धयेतां तदेवाम्बु स्वस्थानादुदराय तौ ॥४६॥

       तस्य रूपाणि–अनन्नकाङ्‌क्षापिपासागुदस्रावशूलश्वासकासदौर्बल्यानि, अपि चोदरं नानावर्णराजिसिरासंततमुदकपूर्णदृतिक्षोभ- संस्पर्शं भवति, एतदुदकोदरमिति विद्यात्‌ ॥४७॥

       तत्र अचिरोत्पन्नमनुपद्रवमनुदकमप्राप्तमुदरंत्वरमाणश्चिकित्सेत्‌; उपेक्षितानां ह्येषां दोषा: स्वस्थानादपवृत्ता परिपाकाद्‌द्रवीभूता: सन्धीन्‌ स्रोतांसि चोपक्लेदयन्ति, स्वेदश्च बाह्येषु स्रोत:सु प्रतिहतगतिस्तिर्यगवतिष्ठमानस्तदेवोदकमाप्याययति; तत्र पिच्छोत्पत्तौ मण्डलमुदरं गुरु स्तिमितमाकोठितमशब्दं मृदुस्पर्शमपगतराजीकमाक्रान्तं नाभ्यामेवोपसर्पति । ततोऽनन्तरमुदकप्रादुर्भाव: । तस्य रूपाणि–कुक्षेरतिमात्रवृद्धि:, सिरान्तर्धानगमनम्‌ उदकपूर्णदृतिसंक्षोभसंस्पर्शत्वं च ॥४८॥

       तदाऽऽतुरमुपद्रवा: स्पृशन्ति–छर्द्यतीसारतमकतृष्णाश्वासकासहिक्कादौर्बल्यपार्श्वशूलारुचिस्वरभेदमूत्रसङ्गादय:; तथाविधमचिकित्स्यं विद्यादिति ॥४९॥

       भवन्ति चात्र–

       वातात्पित्तात्कफात्‌ प्लीह्न: सन्निपातात्तथोदकात्‌ ।

       परं परं कृच्छ्रतरमुदरं भिषगादिशेत्‌ ॥५०॥

       पक्षाद्बद्धगुदं तूर्ध्वं सर्वं जातोदकं तथा ।

       प्रायो भवत्यभावाय च्छिद्रान्त्रं चोदरं नृणाम्‌ ॥५१॥

       शूनाक्षं कुटिलोपस्थमुपक्लिन्नतनुत्वचम्‌ ।

       बलशोणितमांसाग्निपरिक्षीणं च वर्जयेत्‌ ॥५२॥

       श्वयथु: सर्वमर्मोत्थ: श्वासो हिक्काऽरुचि: सतृट्‌ ।

       मूर्च्छा च्छर्दिरतीसारो निहन्त्युदरिणं नरम्‌ ॥५३॥

       जन्मनैवोदरं सर्वं प्राय: कृच्छ्रतमं मतम्‌ ।

       बलिनस्तदजाताम्बु यत्नसाध्यं नवोत्थितम्‌ ॥५४॥

       अजातशोथमरुणं सशब्दं नातिभारिकम्‌ ।

       सदा गुडगुडायच्च सिराजालगवाक्षितम्‌ ॥५५॥

       नाभिं विष्टभ्य पायौ तु वेगं कृत्वा प्रणश्यति ।

       हृन्नाभिवङ्‌क्षणकटीगुदप्रत्येकशूलिन: ॥५६॥

       कर्कशं सृजतो वातं नातिमन्दे च पावके ।

       लोलस्याविरसे चास्ये मूत्रेऽल्पे संहते विषि ॥५७॥

       अजातोदकमित्येतैर्लिङ्गैर्विज्ञाय तत्त्वत: ।

       उपाक्रमेद्भिषग्दोषबलकालविशेषवित्‌ ॥५८॥

       वातोदरं बलमत: पूर्वं स्नेहैरुपाचरेत्‌ ।

       स्निग्धाय स्वेदिताङ्गाय दद्यात्‌ स्नेहविरेचनम्‌ ॥५९॥

       हृते दोषे परिम्लानं वेष्टयेद्वाससोदरम्‌ ।

       तथाऽस्यानवकाशत्वाद्वायुर्नाध्मापयेत्‌ पुन: ॥६०॥

       दोषातिमात्रोपचयात्‌ स्रोतोमार्गनिरोधनात्‌ ।

       संभवत्युदरं तस्मान्नित्यमेव विरेचयेत्‌ ॥६१॥

       शुद्धं संसृज्य च क्षीरं बलार्थं पाययेत्तु तम्‌ ।

       प्रागुत्क्लेशान्निवर्त्यं च बले लब्धे क्रमात्‌ पय: ॥६२॥

       यूषै रसैर्वा मन्दाम्ललवणैरेधितानलम्‌ ।

       सोदावर्तं पुन: स्निग्धं स्विन्नमास्थापयेन्नरम्‌ ॥६३॥

       स्फुरणाक्षेपसन्ध्यस्थिपार्श्वपृष्ठत्रिकार्तिषु ।

       दीप्ताग्निं बद्धविड्‌वातं रूक्षमप्यनुवासयेत्‌ ॥६४॥

       तीक्ष्णाधोभागयुक्तोऽस्य निरूहो दाशमूलिक: ।

       वातघ्नाम्लशृतैरण्डतिलतैलानुवासनम्‌ ॥६५॥

       अविरेच्यं तु यं विद्याद्दुर्बलं स्थविरं शिशुम्‌ ।

       सुकुमारं प्रकृत्याऽल्पदोषं वाऽथोल्बणानिलम्‌ ॥६६॥

       तं भिषक्‌ शमनै: सर्पिर्यूषमांसरसौदनै: ।

       बस्त्यभ्यङ्गानुवासैश्च क्षीरैश्चोपाचरेद्बुध: ॥६७॥

       पित्तोदरे तु बलिनं पूर्वमेव विरेचयेत्‌ ।

       दुर्बलं त्वनुवास्यादौ शोधयेत्‌ क्षीरबस्तिना ॥६८॥

       संजातबलकायाग्निं पुन: स्निग्धं विरचयेत्‌ ।

       पयसा सत्रिवृत्कल्केनोरुबूकशृतेन वा ॥६९॥

       सातलात्रायमाणाभ्यां शृतेनारग्वधेन वा ।

       सकफे वा समूत्रेण सवाते तिक्तसर्पिषा ॥७०॥

       पुन: क्षीरप्रयोगं च बस्तिकर्म विरेचनम्‌ ।

       क्रमेण ध्रुवमातिष्ठन्‌ युक्त: पित्तोदरं जयेत्‌ ॥७१॥

       स्निग्धं स्विन्नं विशुद्धं तु कफोदरिणमातुरम्‌ ।

       संसर्जयेत्‌ कटुक्षारयुक्तैरन्नै: कफापहै: ॥७२॥

       गोमूत्रारिष्टपानैश्च चूर्णायस्कृतिभिस्तथा ।

       सक्षारैस्तैलपानैश्च शमयेत्तु कफोदरम्‌ ॥७३॥

       सन्निपातोदरे सर्वा यथोक्ता: कारयेत्‌ क्रिया: ।

       सोपद्रवं तु निर्वृत्तं प्रत्याख्येयं विजानता ॥७४॥

       उदावर्तरुजानाहैर्दाहमोहतृषाज्वरै: ।

       गौरवारुचिकाठिन्यैश्चानिलादीन्‌ यथाक्रमम्‌ ॥७५॥

       लिङ्गै प्लीह्न्यधिकान्‌ दृष्ट्वा रक्तं चापि स्वलक्षणै: ।

       चिकित्सां संप्रकुर्वीत यथादोषं यथाबलम्‌ ॥७६॥

       स्नेहं स्वेदं विरेकं च निरूहमनुवासनम्‌ ।

       समीक्ष्य कारयेद्बाहौ वामे वा व्यधयेत्‌ सिराम्‌ ॥७७॥

       षट्‌पलं पाययेत्‌ सर्पि: पिप्पलीर्वा प्रयोजयेत्‌ ।

       सगुडामभयां वाऽपि क्षारारिष्टगणांस्तथा ॥७८॥

       एष क्रियाक्रम: प्रोक्तो योगान्‌ संशमनाञ्छृणु ।

       पिप्पली नागरं दन्ती चित्रकं द्विगुणाभयम्‌ ॥७९॥

       विडङ्गांशयुतं चूर्णमेतदुष्णाम्बुना पिबेत्‌ ।

       विडङ्गं चित्रकं शुण्ठीं सघृतां सैन्धवं वचाम्‌ ॥८०॥

       दग्ध्वा कपाले पयसा गुल्मप्लीहापहं पिबेत्‌।

       रोहीतकलतानां तु काण्डकानभयाजले ॥८१॥

       मूत्रे वा सुनुयात्तच्च सप्तरात्रस्थितं पिबेत्‌ ।

       कामलागुल्ममेहार्श:प्लीहसर्वोदरक्रिमीन्‌ ॥८२॥

       स हन्याज्जाङ्गलरसैर्जीर्णे स्याच्चात्र भोजनम्‌ ।

       रोहीतकत्वच: कृत्वा पलानां पञ्चविंशतिम्‌ ॥८३॥

       कोलद्विप्रस्थसंयुक्तं कषायमुपकल्पयेत्‌ ।

       पलिकै: पञ्चकोलैस्तु तै: सर्वैश्चापि तुल्यया ॥८४॥

       रोहीतकत्वचा पिष्टैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ।

       प्लीहाभिवृद्धिं शमयत्येतदाशु प्रयोजितम्‌ ॥८५॥

       तथा गुल्मोदरश्वासक्रिमिपाण्डुत्वकामला: ।

       अग्निकर्म च कुर्वीत भिषग्वातकफोल्बणे ॥८६॥

       पैत्तिके जीवनीयानि सर्पींषि क्षीरबस्तय: ।

       रक्तावसेक: संशुद्धि: क्षीरपानं च शस्यते ॥८७॥

       यूषैर्मांसरसैश्चापि दीपनीयसमायुतै: ।

       यकृति प्लीहवत्‌ सर्वं तुल्यत्वाद्भेषजं मतम्‌ ॥८८॥

       लघून्यन्नानि संसृज्य दद्यात्‌ प्लीहोदरे भिषक्‌ ।

       स्विन्नाय बद्धोदरिणे मूत्रतीक्ष्णौषधान्वितम्‌ ॥८९॥

       सतैललवणं दद्यान्निरूहं सानुवासनम्‌ ।

       परिस्रंसीनि चान्नानि तीक्ष्णं चैव विरेचनम्‌ ॥९०॥

       उदावर्तहरं कर्म कार्यं वातघ्नमेव च ।

       छिद्रोदरमृते स्वेदाच्छ्लेष्मोदरवदाचरेत्‌ ॥९१॥

       जातं जातं जलं स्राव्यमेवं तद्यापयेद्भिषक्‌ ।

       तृष्णाकासज्वरार्तं तु क्षीणमांसाग्निभोजनम्‌ ॥९२॥

       वर्जयेच्छ्वासिनं तद्वच्छूलिनं दुर्बलेन्द्रियम्‌ ।

       अपां दोषहराण्यादौ प्रदद्यादुदकोदरे ॥९३॥

       मूत्रयुक्तानि तीक्ष्णानि विविधक्षारवन्ति च ।

       दीपनीयै: कफघ्नैश्च तमाहारैरुपाचरेत्‌ ॥९४॥       द्रवेभ्यश्चोदकादिभ्यो नियच्छेदनुपूर्वश: ।

       सर्वमेवोदरं प्रायो दोषसङ्घातजं मतम्‌ ॥९५॥

       तस्मात्‌ त्रिदोषशमनीं क्रियां सर्वत्र कारयेत्‌ ।

       दोषै: कुक्षौ हि संपूर्णे वह्निर्मन्दत्वमृच्छति ॥९६॥

       तस्माद्भोज्यानि भोज्यानि दीपनानि लघूनि च ।

       रक्तशालीन्‌ यवान्मुद्गञ्जाङ्गलांश्च मृगद्विजान्‌ ॥९७॥

       पयोमूत्रासवारिष्टान्मधुसीधुं तथा सुराम्‌ ।

       यवागूमोदनं वाऽपि यूषैरद्याद्रसैरपि ॥९८॥

       मन्दाम्लस्नेहकटुभि: पञ्चमूलोपसाधितै: ।

       औदकानूपजं मांसं शाकं पिष्टकृतं तिलान्‌ ॥९९॥

       व्यायामाध्वदिवास्वप्नं यानयानं च वर्जयेत्‌ ।

       तथोष्णलवणाम्लानि विदाहीनि गुरूणि च ॥१००॥

       नाद्यादन्नानि जठरी तोयपानं च वर्जयेत्‌ ।

       नातिसान्द्रं हितं पाने स्वादु तक्रमपेलवम्‌ ॥१०१॥

       त्र्यूषणक्षारलवणैर्युक्तं तु निचयोदरी ।

       वातोदरी पिबेत्तक्रं पिप्पलीलवणान्वितम्‌ ॥१०२॥

       शर्करामधुकोपेतं स्वादु पित्तोदरी पिबेत्‌ ।

       यवानीसैन्धवाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी ॥१०३॥

       पिबेन्मधुयुतं तक्रं कवोष्णं नातिपेलवम्‌ ।

       मधुतैलवचाशुण्ठीशताह्वाकुष्ठसैन्धवै: ॥१०४॥

       युक्तं प्लीहोदरी जातं सव्योषं तूदकोदरी ।

       बद्धोदरी तु हपुषायवान्यजाजिसैन्धवै: ॥१०५॥

       पिबेच्छिद्रोदरी तक्रं पिप्पलीक्षौद्रसंयुतम्‌ ।

       गौरवारोचकार्तानां समन्दाग्न्यतिसारिणाम्‌ ॥१०६॥

       तक्रं वातकफार्तानाममृतत्वाय कल्पते ।

       शोफानाहार्तितृण्मूर्च्छापीडिते कारभं पय: ॥१०७॥

       शुद्धानां क्षामदेहानां गव्यं छागं समाहिषम्‌ ।

       देवदारुपलाशार्कहस्तिपिप्पलिशिग्रुकै: ॥१०८॥

       साश्वगन्धै: सगोमूत्रै: प्रदिह्यादुदरं समै: ।

       वृश्चिकालीं वचां कुष्ठं पञ्चमूलीं पुनर्नवाम्‌ ॥१०९॥

       भूतीकं नागरं धान्यं जले पक्त्वाऽवसेचयेत्‌ ।

       पलाशं कत्तृणं रास्नां तद्वत्‌ पक्त्वाऽवसेचयेत्‌ ॥११०॥

       मूत्राण्यष्टावुदरिणां सेके पाने च योजयेत्‌ ।

       रूक्षाणां बहुवातानां तथा संशोधनार्थिनाम्‌ ॥१११॥

       दीपनीयानि सर्पींषि जठरघ्नानि चक्ष्महे ।

       पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरै: ॥११२॥

       सक्षारैरर्धपलिकैर्द्विप्रस्थं सर्पिष: पचेत्‌ ।

       कल्कैर्द्विपञ्चमूलस्य तुलार्धस्वरसेन च ॥११३॥

       दधिमण्डाढकोपेतं तत्‌ सर्पिर्जठरापहम्‌ ।

       श्वयथुं वातविष्टम्भं गुल्मार्शांसि च नाशयेत्‌ ॥११४॥

       नागरत्रिफलाप्रस्थं घृततैलात्तथाऽऽढकम्‌ ।

       मस्तुन: साधयित्वैतत्‌ पिबेत्‌ सर्वोदरापहम्‌ ॥११५॥

       कफमारुतसंभूते गुल्मे चैतत्‌ प्रशस्यते ।

       चतुर्गुणे जले मूत्रे द्विगुणे चित्रकात्‌ पले ॥११६॥

       कल्के सिद्धं घृतप्रस्थं सक्षारं जठरी पिबेत्‌ ।

       यवकोलकुलत्थानां पञ्चमूलरसेन च ॥११७॥

       सुरासौवीरकाभ्यां च सिद्धं वाऽपि पिबेद्घृतम्‌ ।

       एभि: स्निग्धाय संजाते बले शान्ते च मारुते ॥११८॥

       स्रस्ते दोषाशये दद्यात्‌ कल्पदिष्टं विरेचनम्‌ ।

       पटोलमूलं रजनीं विडङ्गं त्रिफलात्वचम्‌ ॥११९॥

       कम्पिल्लकं नीलिनीं च त्रिवृतां चेति चूर्णयेत्‌ ।

       षडाद्यान्‌ कार्षिकानन्त्यांस्त्रींश्च द्वित्रिचतुर्गुणान्‌ ॥१२०॥

       कृत्वा चूर्णमतो मुष्टिं गवां मूत्रेण ना पिबेत्‌ ।   

       विरिक्तो मृदु भुञ्जीत भोजनं जाङ्गलै रसै: ॥१२१॥

       मण्डं पेयां च पीत्वा ना सव्योषं षडहं पय: ।

       शृतं पिबेत्ततश्चूर्णं पिबेदेवं पुन: पुन: ॥१२२॥

       हन्ति सर्वोदाराण्येतच्चूर्णं जातोदकान्यपि ।

       कामलां पाण्डुरोगं च श्वयथुं चापकर्षति ॥१२३॥

       पटोलाद्यमिदं चूर्णमुदरेषु प्रपूजितम्‌ ।

       गवाक्षीं शङ्खिनीं दन्तीं तिल्वकस्य त्वचं वचाम्‌ ॥१२४॥

       पिबेद्‌द्राक्षाम्बुगोमूत्रकोलकर्कन्धुसीधुभि: ।

       यवानी हपुषा धान्यं त्रिफला चोपकुञ्चिका ॥१२५॥           

       कारवी पिप्पलीमूलमजगन्धा शटी वचा ।

       शताह्वा जीरकं व्योषं स्वर्णक्षीरी सचित्रका ॥१२६॥

       द्वौ क्षारौ पौष्करं मूलं कुष्ठं लवणपञ्चकम्‌ ।

       विडङ्गं च समांशानि दन्त्या भागत्रयं तथा ॥१२७॥

       त्रिवृद्विशाले द्विगुणे सातला स्याच्चतुर्गुणा ।

       एतन्नारायणं नाम चूर्णं रोगगणापहम्‌ ॥१२८॥

       नैनत्‌ प्राप्यातिवर्तन्ते रोगा विष्णुमिवासुरा: ।

       तक्रेणोदरिभि: पेयं गुल्मिभिर्बदराम्बुना ॥१२९॥

       आनद्धवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया ।

       दधिमण्डेन विट्‌सङ्गे दाडिमाम्बुभिरर्शसै: ॥१३०॥

       परिकर्ते सवृक्षाम्लमुष्णाम्बुभिरजीर्णके ।

       भगन्दरे पाण्डुरोगे श्वासे कासे गलग्रहे ॥१३१॥

       हृद्रोगे ग्रहणीदोषे कुष्ठे मन्देऽनले ज्वरे ।

       दंष्ट्राविषे मूलविषे सगरे कृत्रिमे विषे ॥१३२॥

       यथार्हं स्निग्धकोष्ठेन पेयमेतद्विरेचनम्‌ ।

                           इति नारायणचूर्णम्‌ ।

       हपुषां काञ्चनक्षीरीं त्रिफलां कटुरोहिणीम्‌ ॥१३३॥

       नीलिनीं त्रायमाणां च सातलां त्रिवृतां वचाम्‌ ।

       सैन्धवं काललवणं पिप्पलीं चेति चूर्णयेत्‌ ॥१३४॥

       दाडिमत्रिफलामांसरसमूत्रसुखोदकै: ।

       पेयोऽयं सर्वगुल्मेषु प्लीह्नि सर्वोदरेषु च ॥१३५॥

       श्वित्रे कुष्ठे सरुजके सवाते विषमाग्निषु ।

       शोथार्श:पाण्डुरोगेषु कामलायां हलीमके ॥१३६॥

       वातं पित्तं कफं चाशु विरेकात्‌ संप्रसाधयेत्‌ ।

                           इति हपुषाद्यं चूर्णम्‌ ।

       नीलिनीं निचुलं व्योषं द्वौ क्षारौ लवणानि च ॥१३७॥

       चित्रकं च पिबेच्चूर्णं सर्पिषोदरगुल्मनुत्‌ ।

                           इति नीलिन्याद्यं चूर्णम्‌ ।

       क्षीरद्रोणं सुधाक्षीरप्रस्थार्धसहितं दधि ॥१३८॥

       जातं विमथ्य तद्युक्त्या त्रिवृत्सिद्धं पिबेद्घृतम्‌ ।

       तथा सिद्धं घृतप्रस्थं पयस्यष्टगुणे पिबेत्‌ ॥१३९॥

       स्नुक्‌क्षीरपलकल्केन त्रिवृताषट्‌पलेन च ।

      गुल्मानां गरदोषाणामुदराणां च शान्तये ॥१४०॥

                           इति स्नुहीक्षीरघृतम्‌ ।

       दधिमण्डाढके सिद्धात्‌ स्नुक्‌क्षीरपलकल्कितात्‌ ।

       घृतप्रस्थात्‌ पिबेन्मात्रां तद्वज्जठरशान्तये ॥१४१॥

       एषां चानु पिबेत्‌ पेयां पयो वा स्वादु वा रसम्‌ ।

       घृते जीर्णे विरिक्तस्तु कोष्णं नागरकै: शृतम्‌ ॥१४२॥

       पिबेदम्बु तत: पेयां यूषं कौलत्थकं तत: ।

       पिबेद्रूक्षस्त्र्यहं त्वेवं भूयो वा प्रतिभोजित: ॥१४३॥

       पुन: पुन: पिबेत्‌ सर्पिरानुपूर्व्या तयैव च ।

       घृतान्येतानि सिद्धानि विदध्यात्‌ कुशलो भिषक्‌ ॥।१४४॥

       गुल्मानां गरदोषाणामुदराणां च शान्तये ।

       पीलुकल्कोपसिद्धं वा घृतमानाहभेदनम्‌ ॥१४५॥

       गुल्मघ्नं नीलिनीसर्पि: स्नेहं वा मिश्रकं पिबेत्‌ ।

       क्रमान्निर्हृतदोषाणां जाङ्गलप्रतिभोजिनाम्‌ ॥१४६॥

       दोषशेषनिवृत्त्यर्थं योगान्‌ वक्ष्याम्यत: परम्‌ ।

       चित्रकामरदारुभ्यां कल्कं क्षीरेण ना पिबेत्‌ ॥१४७॥

       मासं युक्तस्तथा हस्तिपिप्पली विश्वभेषजम्‌ ।

       विडङ्गं चित्रकं दन्ती चव्यं व्योषं च तै: पय: ॥१४८॥

       कल्कै: कोलसमै: पीत्वा प्रवृद्धमुदरं जयेत्‌ ।

       पिबेत्‌ कषायं त्रिफलादन्तीरोहितकै: शृतम्‌ ॥१४९॥

       व्योषक्षारयुतं जीर्णे रसैरद्यात्तु जाङ्गलै: ।

       मांसं वा भोजनं भोज्यं सुधाक्षीरघृतान्वितम्‌ ॥१५०॥

       क्षीरानुपानां गोमूत्रेणाभयां वा प्रयोजयेत्‌ ।

       सप्ताहं माहिषं मूत्रं क्षीरं चानन्नभुक्‌ पिबेत्‌ ॥१५१॥

       मासमौष्ट्रं पयश्छागं त्रीन्मासान्‌ व्योषसंयुतम्‌ ।

       हरीतकीसहस्रं वा क्षीराशी वा शिलाजतु ॥१५२॥

       शिलाजतुविधानेन गुग्गुलुं वा प्रयोजयेत्‌ ।

       शृङ्गवेरार्द्रकरस: पाने क्षीरसमो हित: ॥१५३॥

       तैलं रसेन तेनैव सिद्धं दशगुणेन वा ।

       दन्तीद्रवन्तीफलजं तैलं दूष्योदरे हितम्‌ ॥१५४॥

       शूलानाहविबन्धेषु मस्तुयूषरसादिभि: ।

       सरलामधुशिग्रूणां बीजेभ्यो मूलकस्य च ॥१५५॥

       तैलान्यभ्यङ्गपानार्थं शूलघ्नान्यनिलोदरे ।

       स्तैमित्यारुचिहृल्लासे मन्देऽग्नौ मद्यपाय च ॥१५६॥

       अरिष्टान्‌ दापयेत्‌ क्षारान्‌ कफस्त्यानस्थिरोदरे ।

       श्लेष्मणो विलयार्थं तु दोषं वीक्ष्य भिषग्वर: ॥१५७॥

       पिप्पलीं तिल्वकं हिङ्गु नागरं हस्तिपिप्पलीम्‌ ।

       भल्लातकं शिग्रुफलं त्रिफलां कटुरोहिणीम्‌ ॥१५८॥

       देवदारु हरिद्रे द्वे सरलातिविषे वचाम्‌ ।

       कुष्ठं मुस्तं तथा पञ्च लवणानि प्रकल्प्य च ॥१५९॥

       दधिसर्पिर्वसामज्जतैलयुक्तानि दाहयेत्‌ ।

       अन्नादूर्ध्वमत: क्षाराद्बिडालकपदं पिबेत्‌ ॥१६०॥

       मदिरादधिमण्डोष्णजलारिष्टसुरासवै: ।

       हृद्रोगं श्वयथुं गुल्मं प्लीहार्शोजठराणि च ॥१६१॥

       विसूचिकामुदावर्तं वाताष्ठीलां च नाशयेत्‌ ।

       क्षारं चाजकरीषाणां स्रुतं मूत्रैर्विपाचयेत्‌ ॥१६२॥

       कार्षिकं पिप्पलीमूलं पञ्चैव लवणानि च ।

       पिप्पलीं चित्रकं शुण्ठीं त्रिफलां त्रिवृतां वचाम्‌ ॥१६३॥ 

       द्वौ क्षारौ सातलां दन्तीं स्वर्णक्षीरीं विषाणिकाम्‌ ।

       कोलप्रमाणां वटिकां पिबेत्‌ सौवीरसंयुताम्‌ ॥१६४॥

       श्वयथावविपाके च प्रवृद्धे च दकोदरे ।

       भावितानां गवां मूत्रे षष्टिकानां तु तण्डुलै: ॥१६५॥

       यवागूं पयसा सिद्धां प्रकामं भोजयेन्नरम्‌ ।

       पिबेदिक्षुरसं चानु जठराणां निवृत्तये ॥१६६॥

       स्वं स्वं स्थानं व्रजन्त्येवं तथा पित्तकफानिला: ।

       शङ्खिनीस्नुक्‌त्रिवृद्दन्तीचिरबिल्वादिपल्लवै: ॥१६७॥

       शाकं गाढपूरीषाय प्राग्भक्तं दापयेद्भिषक्‌ ।

       ततोऽस्मै शिथिलीभूतवर्चोदोषाय शास्त्रवित्‌ ॥१६८॥

       दद्यान्मूत्रयुतं क्षीरं दोषशेषहरं शिवम्‌ ।

       पार्श्वशूलमुपस्तम्भं हृद्‌ग्रहं चापि मारुत: ॥१६९॥

       जनयेद्यस्य तं तैलं बिल्वक्षारेण पाययेत्‌ ।

       तथाऽग्निमन्थस्योनाकपलाशतिलनालजै: ॥१७०॥

       बलाकदल्यपामार्गक्षारै: प्रत्येकश: स्रुतै: ।

       तैलं पक्त्वा भिषग्दद्यादुदराणां प्रशान्तये ॥१७१॥

       निवर्तते चोदरिणां हृद्‌ग्रहश्चानिलोद्भव: ।

       कफे वातेन पित्तेन ताभ्यां वाऽप्यावृतेऽनिले ॥१७२॥

       बलिन: स्वौषधयुतं तैलमेरण्डजं हितम्‌ ।

       सुविरिक्तो नरो यस्तु पुनराध्मापितो भवेत्‌ ॥१७३॥

       सुस्निग्धैरम्ललवणैर्निरूहैस्तमुपाचरेत्‌ ।

       सोपस्तम्भोऽपि वा वायुराध्मापयति यं नरम्‌ ॥१७४॥

       तीक्ष्णै: सक्षारगोमूत्रैर्बस्तिभिस्तमुपाचरेत्‌ ।

       क्रियातिवृत्ते जठरे त्रिदोषे चाप्रशाम्यति ॥१७५॥

       ज्ञातीन्‌ ससुहृदो दारान्‌ ब्राह्मणान्नृपतीन्‌ गुरून्‌ ।

       अनुज्ञाप्य भिषक्‌ कर्म विदध्यात्‌ संशयं ब्रुवन्‌ ॥१७६॥

       अक्रियायां ध्रुवो मृत्यु: क्रियायां संशयो भवेत्‌ ।

       एवमाख्याय तस्येदमनुज्ञात: सुहृद्गणै: ॥१७७॥

       पानभोजनसंयुक्तं विषमस्मै प्रयोजयेत्‌ ।

       यस्मिन्‌ वा कुपित: सर्पो विसृजेद्धि फले विषम्‌ ॥१७८॥

       भोजयेत्तदुदरिणं प्रविचार्य भिषग्वर: ।

       तेनास्य दोषसङ्घात: स्थिरो लीनो विमार्गग: ॥१७९॥

       विषेणाशुप्रमाथित्वादाशु भिन्न: प्रवर्तते ।

       विषेण हृतदोषं तं शीताम्बुपरिषेचितम्‌ ॥१८०॥

       पाययेत भिषग्दुग्धं यवागूं वा यथाबलम्‌ ।

       त्रिवृन्मण्डूकपर्ण्योश्च शाकं सयववास्तुकम्‌ ॥१८१॥

       भक्षयेत्‌ कालशाकं वा स्वरसोदकसाधितम्‌ ।

       निरम्ललवणस्नेहं स्विन्नास्विन्नमनन्नभुक्‌ ॥१८२॥

       मासमेकं ततश्चैव तृषित: स्वरसं पिबेत्‌ ।

       एवं विनिर्हृते दोषे शाकैर्मासात्‌ परं तत: ॥१८३॥

       दुर्बलाय प्रयुञ्जीत प्राणभृत्‌ कारभं पय: ।

       इदं तु शल्यहर्तॄणां कर्म स्याद्दृष्टकर्मणाम्‌ ॥१८४॥

       वामं कुक्षिं मापयित्वा नाभ्यधश्चतुरङ्गुलम्‌ ।

       मात्रायुक्तेन शस्त्रेण पश्चटयेन्मतिमान्‌ भिषक्‌ ॥१८५॥

       विपाट्यान्त्रं तत: पश्चाद्वीक्ष्य बद्धक्षतान्त्रयो: ।

       सर्पिषाऽभ्यज्य केशादीनवमृज्य विमोक्षयेत्‌ ॥१८६॥

       मूर्च्छानाद्यच्च संमूढमन्त्रं तच्च विमोक्षयेत्‌ ।

       छिद्राण्यन्त्रस्य तु स्थूलैर्दंशयित्वा पिपीलिकै: ॥१८७॥

       बहुश: संगृहीतानि ज्ञात्वा च्छित्वा पिपीलिकान्‌ ।

       प्रतियोगै: प्रवेश्यान्त्रं प्रेयै: सीव्येद्‌व्रणं तत: ॥१८८॥

       तथा जातोदकं सर्वमुदरं व्यधयेद्भिषक्‌ ।

       वामपार्श्वे त्वधो नाभेर्नाडीं दत्त्वा च गालयेत्‌ ॥१८९॥

       विस्राव्य च विमृद्यैतद्वेष्टयेद्वाससोदरम्‌ ।

       तथा बस्तिविरेकाद्यैर्म्लानं सर्वं च वेष्टयेत्‌ ॥१९०॥

       नि:स्रुते लङ्घित: पेयामस्नेहलवणां पिबेत्‌ ।

       अत: परं तु षण्मासान्‌ क्षीरवृत्तिर्भवेन्नर: ॥१९१॥

       त्रीन्‌ मासान्‌ पयसा पेयां पिबेत्‌ त्रींश्चापि भोजयेत्‌ ।

       श्यामाकं कोरदूषं वा क्षीरेणालवणं लघु ॥१९२॥

       नर: संवत्सरेणैवं जयेत्‌ प्राप्तं जलोदरम्‌ ।

       प्रयोगाणां च सर्वेषामनु क्षीरं प्रयोजयेत्‌ ॥१९३॥

       दोषानुबन्धरक्षार्थं बलस्थैर्यार्थमेव च ।

       प्रयोगापचिताङ्गानां हितं ह्युदरिणां पय: ।

       सर्वधातुक्षयार्तानां देवानाममृतं यथा ॥१९४॥

       तत्र श्लोकौ–

       हेतुं प्राग्रूपमष्टानां लिङ्गं व्याससमासत: ।

       उपद्रवान्‌ गरीयस्त्वं साध्यासाध्यत्वमेव च ॥१९५॥

       जाताजाताम्बुलिङ्गानि चिकित्सां चोक्तवानृषि: ।

       समासव्यासनिर्देशैरुदराणां चिकित्सिते ॥१९६॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रेऽप्राप्ते दृढबलपूरिते चिकित्सास्थाने उदरचिकित्सितं नाम त्रयोदशोऽध्याय: ॥१३॥

Last updated on June 22nd, 2021 at 09:10 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi