सुश्रुतसंहिता ।
सूत्रस्थानम् ।
त्रिंशत्तमोऽध्याय: ।
अथातः पञ्चेन्द्रियार्थविप्रतिपत्तिमध्यायं [१] व्याख्यास्यामः ||१||
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
शरीरशीलयोर्यस्य प्रकृतेर्विकृतिर्भवेत् |
तत्त्वरिष्टं समासेन, व्यासतस्तु निबोध मे ||३||
शृणोति विविधाञ् शब्दान् यो दिव्यानामभावतः |
समुद्रपुरमेघानामसम्पत्तौ च निःस्वनान् ||४||
तान् स्वनान्नावगृह्णाति मन्यते चान्यशब्दवत् |
ग्राम्यारण्यस्वनांश्चापि विपरीताञ् शृणोति च ||५||
द्विषच्छब्देषु रमते सुहृच्छब्देषु कुप्यति |
न शृणोति च योऽकस्मात्तं ब्रुवन्ति गतायुषम् ||६||
यस्तूष्णमिव गृह्णाति शीतमुष्णं च शीतवत् |
सञ्जातशीतपिडको यश्च दाहेन पीड्यते ||७||
उष्णगात्रोऽतिमात्रं च यः शीतेन प्रवेपते |
प्रहारान्नाभिजानाति योऽङ्गच्छेदमथापि वा ||८||
पांशुनेवावकीर्णानि यश्च गात्राणि मन्यते |
वर्णान्यता वा राज्यो वा यस्य गात्रे भवन्ति हि ||९||
स्नातानुलिप्तं यं चापि भजन्ते नीलमक्षिकाः
सुगन्धिर्वाऽति योऽकस्मात्तं ब्रुवन्ति गतायुषम् ||१०||
विपरीतेन गृह्णाति रसान् यश्चोपयोजितान् |
उपयुक्ताः क्रमाद्यस्य रसा दोषाभिवृद्धये ||११||
यस्य दोषाग्निसाम्यं च कुर्युर्मिथ्योपयोजिताः |
यो वा रसान्न संवेत्ति गतासुं तं प्रचक्षते ||१२||
सुगन्धं वेत्ति दुर्गन्धं दुर्गन्धस्य सुगन्धिताम् |
गृह्णीते वाऽन्यथा गन्धं शान्ते दीपे च नीरुजः ||१३||
यो वा गन्धं न जानाति गतासुं तं विनिर्दिशेत्
द्वन्द्वान्युष्णहिमादीनि कालावस्था दिशस्तथा ||१४||
विपरीतेन गृह्णाति भावानन्यांश्च यो नरः
दिवा ज्योतींषि यश्चापि ज्वलितानीव पश्यति ||१५||
रात्रौ सूर्यं ज्वलन्तं वा दिवा वा चन्द्रवर्चसम् |
अमेघोपप्लवे यश्च शक्रचापतडिद्गुणान् ||१६||
तडित्त्वतोऽसितान् यो वा निर्मले गगने घनान् |
विमानयानप्रासादैर्यश्च सङ्कुलमम्बरम् ||१७||
यश्चानिलं मूर्तिमन्तमन्तरिक्षं च पश्यति |
धूमनीहारवासोभिरावृतामिव मेदिनीम् ||१८||
प्रदीप्तमिव लोकं च यो वा प्लुतमिवाम्भसा |
भूमिमष्टापदाकारां लेखाभिर्यश्च पश्यति ||१९||
न पश्यति सनक्षत्रां यश्च देवीमरुन्धतीम् |
ध्रुवमाकाशगङ्गां वा तं वदन्ति गतायुषम् ||२०||
ज्योत्स्नादर्शोष्णतोयेषु छायां यश्च न पश्यति |
पश्यत्येकाङ्गहीनां वा विकृतां वाऽन्यसत्त्वजाम् ||२१||
श्वकाककङ्कगृध्राणां प्रेतानां यक्षरक्षसाम् |
पिशाचोरगनागानां भूतानां विकृतामपि ||२२||
यो वा मयूरकण्ठाभं विधूमं वह्निमीक्षते |
आतुरस्य भवेन्मृत्युः स्वस्थो व्याधिमवाप्नुयात् ||२३||
इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने पञ्चेन्द्रियार्थविप्रतिपत्तिर्नामत्रिंशोऽध्यायः ||३०||
Last updated on May 24th, 2021 at 07:18 am