विषय सूची पर जायें

09. यस्यश्यावनिमित्तीयमिन्द्रियम् - इन्द्रिय - च.

चरकसंहिता

इन्द्रियस्थानम्‌ ।

नवमोऽध्याय: ।

       अथातो यस्यश्यावनिमित्तीयमिन्द्रियं व्याख्यास्याम: ॥१॥

       इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥

       यस्य श्यावे परिध्वस्ते हरिते चापि दर्शने ।

       आपन्नो व्याधिरन्ताय ज्ञेयस्तस्य विजानता ॥३॥

       नि:संज्ञ: परिशुष्कास्य: समृद्धो व्याधिभिश्च य: ।

       उपरुद्धायुषं ज्ञात्वा तं धीर: परिवर्जयेत्‌ ॥४॥

       हरिताश्च सिरा यस्य लोमकूपाश्च संवृता: ।     

       सोऽम्लाभिलाषी पुरुष: पित्तान्मरणमश्नुते ॥५॥

       शरीरान्ताश्च शोभन्ते शरीरं चोपशुष्यति ।

       बलं च हीयते यस्य राजयक्ष्मा हिनस्ति तम्‌ ॥६॥

       अंसाभितापो हिक्का च च्छर्दनं शोणितस्य च ।

       आनाह: पार्श्वशूलं च भवत्यन्ताय शोषिण: ॥७॥

       वातव्याधिरपस्मारी कुष्ठी शोफी तथोदरी ।

       गुल्मी च मधुमेही च राजयक्ष्मी च यो नर: ॥८॥

       अचिकित्स्या भवन्त्येते बलमांसक्षये सति ।

       अन्येष्वपि विकारेषु तान्‌ भिषक्‌ परिवर्जयेत्‌ ॥९॥

       विरेचनहृतानाहो यस्तृष्णानुगतो नर: ।

       विरिक्त: पुनराध्माति यथा प्रेतस्तथैव स: ॥१०॥

       पेयं पातुं न शक्नोति कण्ठस्य च मुखस्य च ।

       उरसश्च विशुष्कत्वाद्यो नरो न स जीवति ॥११॥

       स्वरस्य दुर्बलीभावं हानिं च बलवर्णयो: ।

       रोगवृद्धिमयुक्त्या च दृष्ट्वा मरणमादिशेत्‌ ॥१२॥

       ऊर्ध्वश्वासं गतोष्माणं शूलोपहतवङ्‌क्षणम्‌ ।

       शर्म चानधिगच्छन्तं बुद्धिमान्‌ परिवर्जयेत्‌ ॥१३॥

       अपस्वरं भाषमाणं प्राप्तं मरणमात्मन: ।

       श्रोतारं चाप्यशब्दस्य दूरत: परिवर्जयेत्‌ ॥१४॥

       यं नरं सहसा रोगो दुर्बलं परिमुञ्चति ।

       संशयप्राप्तमात्रेयो जीवितं तस्य मन्यते ॥१५॥

       अथ चेज्ज्ञातयस्तस्य याचेरन्‌ प्रणिपातत: ।

       रसेनाद्यादिति ब्रूयान्नास्मै दद्याद्विशोधनम्‌ ॥१६॥

       मासेन चेन्न दृशेत विशेषस्तस्य शोभन: ।

       रसैश्चान्यैर्बहुविधैर्दुर्लभं तस्य जीवितम्‌ ॥१७॥

       निष्ठ्यूतं च पुरीषं च रेतश्चाम्भसि मज्जति ।

       यस्य तस्यायुष: प्राप्तमन्तमाहुर्मनीषिण: ॥१८॥

       निष्ठ्यूते यस्य दृश्यन्ते वर्णा बहुविधा: पृथक्‌ ।

       तच्च सीदत्यप: प्राप्य न स जीवितुमर्हति ॥१९॥

       पित्तमूष्मानुगं यस्य शङ्खौ प्राप्य विमूर्च्छति ।

       स रोग: शङ्खको नाम्ना त्रिरात्राद्धन्ति जीवितम्‌ ॥२०॥

       सफेनं रुधिरं यस्य मुहुरास्यात्‌ प्रसिच्यते ।

       शूलैश्च तुद्यते कुक्षि: प्रत्याख्येयस्तथाविध: ॥२१॥

       बलमांसक्षयस्तीव्रो रोगवृद्धिररोचक: ।

       यस्यातुरस्य लक्ष्यन्ते त्रीन्‌ पक्षान्न स जीवति ॥२२॥

       तत्र श्लोकौ–

       विज्ञानानि मनुष्याणां मरणे प्रत्युपस्थिते ।

       भवन्त्येतानि संपश्येदन्यान्येवंविधानि च ॥२३॥

       तानि सर्वाणि लक्ष्यन्ते न तु सर्वाणि मानवम्‌ ।

       विशन्ति विनशिष्यन्तं तस्माद्बोध्यानि सर्वत: ॥२४॥

       इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने यस्यश्यावनिमित्तीयमिन्द्रियं

       नाम नवमोऽध्याय: ॥९॥

Last updated on June 11th, 2021 at 11:16 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi