चरकसंहिता
चिकित्सास्थानम् ।
सप्तदशोऽध्याय: ।
अथातो हिक्काश्वासचिकित्सितं व्याख्यास्याम: ॥१॥
इति ह स्माह भगवानात्रेय: ॥२॥
वेदलोकार्थतत्त्वज्ञमात्रेयमृषिमुत्तमम् ।
अपृच्छत् संशयं धीमानग्निवेश: कृताञ्जलि: ॥३॥
य इमे द्विविधा: प्रोक्तास्त्रिदोषास्त्रिप्रकोपणा: ।
रोगा नानात्मकास्तेषां कस्को भवति दुर्जय: ॥४॥
अग्निवेशस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा मतिमतां वर: ।
उवाच परमप्रीत: परमार्थविनिश्चयम् ॥५॥
कामं प्राणहरा रोगा बहवो न तु ते तथा ।
यथा श्वासश्च हिक्का च प्राणानाशु निकृन्तत: ॥६॥
अन्यैरप्युपसृष्टस्य रोगैर्जन्तो: पृथग्विधै: ।
अन्ते संजायते हिक्का श्वासो वा तीव्रवेदन: ॥७॥
कफवातात्मकावेतौ पित्तस्थानसमुद्भवौ ।
हृदयस्य रसादीनां धातूनां चोपशोषणौ ॥८॥
तस्मात् साधारणावेतौ मतौ परमदुर्जयौ ।
मिथ्योपचरितौ क्रुद्धौ हत आशीविषाविव ॥९॥
पृथक् पञ्चविधावेतौ निर्दिष्टौ रोगसंग्रहे ।
तयो: शृणु समुत्थानं लिङ्गं च सभिषग्जितम् ॥१०॥
रजसा धूमवाताभ्यां शीतस्थानाम्बुसेवनात् ।
व्यायामान्ग्राम्यधर्माध्वरुक्षान्नविषमाशनात् ॥११॥
आमप्रदोषादानाहाद्रौक्ष्यादत्यपतर्पणात् ।
दौर्बल्यान्मर्मणो घाताद्द्वन्द्वाच्छुद्ध्यतियोगत: ॥१२॥
अतीसारज्वरच्छर्दिप्रतिश्यायक्षतक्षयात् ।
रक्तपित्तादुदावर्ताद्विसूच्यलसकादपि ॥१३॥
पाण्डुरोगाद्विषाच्चैव प्रवर्तेते गदाविमौ ।
निष्पावमाषपिण्याकतिलतैलनिषेवणात् ॥१४॥
पिष्टशालूकविष्टम्भिविदाहिगुरुभोजनात् ।
जलजानूपपिशितदध्यामक्षीरसेवनात् ॥१५॥
अभिष्यन्द्युपचाराच्च श्लेष्मलानां च सेवनात् ।
कण्ठोरस: प्रतीघाताद्विबन्धैश्च पृथग्विधै: ॥१६॥
मारुत: प्राणवाहीनि स्रोतांस्याविश्य कुप्यति ।
उर:स्थ: कफमुद्धूय हिक्काश्वासान् करोति स: ॥१७॥
घोरान् प्राणोपरोधाय प्रणिनां पञ्च पञ्च च ।
उभयो: पूर्वरूपाणि शृणु वक्ष्याम्यत: परम् ॥१८॥
कण्ठोरसोर्गुरुत्वं च वदनस्य कषायता ।
हिक्कानां पूर्वरूपाणि कुक्षेराटोप एव च ॥१९॥
आनाह: पार्श्वशूलं च पीडनं हृदयस्य च।
प्राणस्य च विलोमत्वं श्वासानां पूर्वलक्षणम् ॥२०॥
प्राणोदकान्नवाहीनि स्रोतांसि सकफोऽनिल: ।
हिक्का: करोति संरुध्य तासां लिङ्गं पृथक् शृणु ॥२१॥।
क्षीणमांसबलप्राणतेजस: सकफोऽनिल: ।
गृहीत्वा सहसा कण्ठमुच्चैर्घोषवतीं भृशम् ॥२२॥
करोति सततं हिक्कामेकद्वित्रिगुणां तथा ।
प्राण: स्रोतांसि मर्माणि संरुध्योष्माणमेव च ॥२३॥
संज्ञां मुष्णाति गात्राणां स्तम्भं संजनयत्यपि ।
मार्गं चैवान्नपानानां रुणद्ध्युपहतस्मृते: ॥२४॥
साश्रुविप्लुतनेत्रस्य स्तब्धशङ्खच्युतभ्रुव: ।
सक्तजल्पप्रलापस्य निर्वृतिं नाधिगच्छत: ॥२५॥
महामूला महावेगा महाशब्दा महाबला ।
महाहिक्केति सा नॄणां सद्य: प्राणहरा मता ॥२६॥
इति महाहिक्का।
हिक्कते य: प्रवृद्धस्तु कृशो दीनमना नर: ।
जर्जरेणोरसा कृच्छ्रं गम्भीरमनुनादयन् ॥२७॥
संजृम्भन् संक्षिपंश्चैव तथाऽङ्गानि प्रसारयन् ।
पार्श्वे चोभे समायम्य कूजन् स्तम्भरुगर्दित: ॥२८॥
नाभे: पक्काशयाद्वाऽपि हिक्का चास्योपजायते ।
क्षोभयन्ती भृशं देहं नामयन्तीव ताम्यत: ॥२९॥
रुणध्द्युच्छ्वासमार्गं तु प्रनष्टबलचेतस: ।
गम्भीरा नाम सा तस्य हिक्का प्राणान्तिकी मता ॥३०॥
इति गम्भीरा हिक्का ।
व्यपेता जायते हिक्का याऽन्नपाने चतुर्विधे ।
आहारपरिणामान्ते भूयश्च लभते बलम् ॥३१॥
प्रलापवम्यतीसारतृष्णार्तस्य विचेतस: ।
जृम्भिणो विप्लुताक्षस्य शुष्कास्यस्य विनामिन: ॥३२॥
पर्याध्मातस्य हिक्का या जत्रुमूलादसन्तता ।
सा व्यपेतेति विज्ञेया हिक्का प्राणोपरोधिनी ॥३३॥
इति व्यपेता हिक्का ।
क्षुद्रवातो यदा कोष्ठाद्व्यायामपरिघट्टित: ।
कण्ठे प्रपद्यते हिक्कां तदा क्षुद्रां करोति स: ॥३४॥
अतिदु:खा न सा चोर:शिरोमर्मप्रबाधिनी ।
न चोच्छ्वासान्नपानानां मार्गमावृत्य तिष्ठति ॥३५॥
वृद्धिमायस्यतो याति भुक्तमात्रे च मार्दवम् ।
यत: प्रवर्तते पूर्वं तत एव निवर्तते ॥३६॥
हृदयं क्लोम कण्ठं च तालुकं च समाश्रिता ।
मृद्वी सा क्षुद्रहिक्केति नृणां साध्या प्रकीर्तिता ॥३७॥
इति क्षुद्रहिक्का ।
सहसाऽत्यभ्यवहृतै: पानान्नै: पीडितोऽनिल: ।
ऊर्ध्वं प्रपद्यते कोष्ठान्मद्यैर्वाऽतिमदप्रदै: ॥३८॥
तथाऽतिरोषभाष्याध्वहास्यभारातिवर्तनै: ।
वायु: कोष्ठगतो धावन् पानभोज्यप्रपीडित: ॥३९॥
उर:स्रोत: समाविश्य कुर्याद्धिक्कां ततोऽन्नजाम् ।
तथा शनैरसंबन्धं क्षुवंश्चापि स हिक्कते ॥४०॥
न मर्मबाधाजननी नेन्द्रियाणां प्रबाधिनी ।
हिक्का पीते तथा भुक्ते शमं याति च साऽन्नजा ॥४१॥
इत्यन्नजा हिक्का ।
अतिसंचितदोषस्य भक्तच्छेदकृशस्य च ।
व्याधिभि: क्षीणदेहस्य वृद्धस्यातिव्यवायिन: ॥४२॥
आसां या सा समुत्पन्ना हिक्का हन्त्याशु जीवितम् ।
यमिका च प्रलापार्तितृष्णामोहसमन्विता ॥४३॥
अक्षीणश्चाप्यदीनश्च स्थिरधात्विन्द्रियश्च य: ।
तस्य साधयितुं शक्या यमिका हन्त्यतोऽन्यथा ॥४४॥
यदा स्रोतांसि संरुध्य मारुत: कफपूर्वक: ।
विष्वग्व्रजति संरुद्धस्तदा श्वासान्करोति स: ॥४५॥
उद्धूयमानवातो य: शब्दवद्दु:खितो नर: ।
उच्चै: श्वसिति संरुद्धो मत्तर्षभ इवानिशम् ॥४६॥
प्रनष्टज्ञानविज्ञानस्तथा विभ्रान्तलोचन: ।
विकृताक्ष्याननो बद्धमूत्रवर्चा विशीर्णवाक् ॥४७॥
दीन: प्रश्वसितं चास्य दूराद्विज्ञायते भृशम् ।
महाश्वासोपसृष्ट: स क्षिप्रमेव विपद्यते ॥४८॥
इति महाश्वास: ।
दीर्घं श्वसिति यस्तूर्ध्वं न च प्रत्याहरत्यध: ।
श्लेष्मावृतमुखस्रोता: क्रुद्धगन्धवहार्दित: ॥४९॥
उर्ध्वदृष्टिर्विपश्यंश्च विभ्रान्ताक्ष इतस्तत: ।
प्रमुह्यन् वेदनार्तश्च शुष्कास्योऽरतिपीडित: ॥५०॥
उर्ध्वश्वासे प्रकुपिते ह्यध:श्वासो निरुध्यते ।
मुह्यतस्ताम्यतश्चोर्ध्वं श्वासस्तस्यैव हन्त्यसून् ॥५१॥
इत्यूर्ध्वश्वास: ।
यस्तु श्वसिति विच्छिन्नं सर्वप्राणेन पीडित: ।
न वा श्वसति दु:खार्तो मर्मच्छेदरुगर्दित: ॥५२॥
आनाहस्वेदमूर्च्छार्तो दह्यमानेन बस्तिना ।
विप्लुताक्ष: परिक्षीण: श्वसन् रक्तैकलोचन: ॥५३
विचेता: परिशुष्कास्यो विवर्ण: प्रलपन्नर: ।
छिन्नश्वासेन विच्छिन्न: स शीघ्रं प्रजहात्यसून् ॥५४॥
इति छिन्नश्वास: ।
प्रतिलोमं यदा वायु: स्रोतांसि प्रतिपद्यते ।
ग्रीवां शिरश्च संगृह्य श्लेष्माणं समुदीर्य च ॥५५॥
करोति पीनसं तेन रुद्धो घुर्घुरुकं तथा ।
अतीव तीव्रवेगं च श्वासं प्राणप्रपीडकम् ॥५६॥
प्रताम्यत्यतिवेगाच्च कासते सन्निरुध्यते ।
प्रमोहं कासमानश्च स गच्छति मुहुर्मुहु: ॥५७॥
श्लेष्मण्यमुच्यमाने तु भृशं भवति दु:खित: ।
तस्यैव च विमोक्षान्ते मुहुर्तं लभते सुखम् ॥५८॥
अथास्योद्ध्वंसते कण्ठ: कृच्छ्राच्छक्नोति भाषितुम् ।
न चापि निद्रां लभते शयान: श्वासपीडित: ॥५९॥
पार्श्वे तस्यावगृह्णाति शयानस्य समीरण: ।
आसीनो लभते सौख्यमुष्णं चैवाभिनन्दति ॥६०॥
उच्छ्रिताक्षो ललाटेन स्विद्यता भृशमर्तिमान् ।
विशुष्कास्यो मुहु: श्वासो मुहुश्चैवावधम्यते ॥६१॥
मेघाम्बुशीतप्राग्वातै: श्लेष्मलैश्चाभिवर्धते ।
स याप्यस्तमकश्वास: साध्यो वा स्यान्नवोत्थित: ॥६२॥
इति तमकश्वास: ।
ज्वरमूर्च्छापरीतस्य विद्यात् प्रतमकं तु तम् ।
उदावर्तरजोऽजीर्णक्लिन्नकायनिरोधज: ॥६३॥
तमसा वर्धतेऽत्यर्थं शीतैश्चाशु प्रशाम्यति ।
मज्जतस्तमसीवाऽस्य विद्यात् संतमकं तु तम् ॥६४॥
इति प्रतमकसंतमकश्वासौ ।
रूक्षायासोद्भव: कोष्ठे क्षुद्रो वात उदीरयन् ।
क्षुद्रश्वासो न सोऽत्यर्थं दु:खेनाङ्गप्रबाधक: ॥६५॥
हिनस्ति न स गात्राणि न च दु:खो यथेतरे ।
न च भोजनपानानां निरुणद्ध्युचितां गतिम् ॥६६॥
नैन्द्रियाणां व्यथां नापि कांचिदापादयेद्रुजम् ।
स साध्य उक्तो बलिन: सर्वे चाव्यक्तलक्षणा: ॥६७॥
इति श्वासा: समुद्दिष्टा हिक्काश्चैव स्वलक्षणै: ।
एषां प्राणहरा वर्ज्या घोरास्ते ह्याशुकारिण: ॥६८॥
भेषजै: साध्ययाप्यांस्तु क्षिप्रं भिषगुपाचरेत् ।
उपेक्षिता दहेयुर्हि शुष्कं कक्षमिवानल: ॥६९॥
कारणस्थानमूलैक्यादेकमेव चिकित्सितम् ।
द्वयोरपि यथादृष्टमृषिभिस्तन्निबोधत ॥७०॥
हिक्काश्वासार्दितं स्निग्धैरादौ स्वेदैरुपाचरेत् ।
आक्तं लवणतैलेन नाडीप्रस्तरसंकरै: ॥७१॥
तैरस्य ग्रथित: श्लेष्मा स्रोत: स्वभिविलीयते ।
खानि मार्दवमायान्ति ततो वातानुलोमता ॥७२॥
यथाऽद्रिकुञ्जेष्वर्कांशुतप्तं विष्यन्दते हिमम् ।
श्लेष्मा तप्त: स्थिरो देहे स्वेदैर्विष्यन्दते तथा ॥७३॥
स्विन्नं ज्ञात्वा ततस्तूर्णं भोजयेत् स्निग्धमोदनम् ।
मत्स्यानां शूकराणां वा रसैर्दध्युत्तरेण वा ॥७४॥
तत: श्लेष्मणि संवृद्धे वमनं पाययेत्तु तम् ।
पिप्पलीसैन्धवक्षौद्रैर्युक्तं वाताविरोधि यत् ॥७५॥
निर्हृते सुखमाप्नोति स कफे दुष्टविग्रहे ।
स्रोत:सु च विशुद्धेषु चरत्यविहतोऽनिल: ॥७६॥
लीनश्चेद्दोषशेष: स्याद्धूमैस्तं निर्हरेद्बुध: ।
हरिद्रां पत्रमेरण्डमूलं लाक्षां मन:शिलाम् ॥७७॥
सदेवदार्वलं मांसीं पिष्ट्वा वर्तिं प्रकल्पयेत् ।
तां घृताक्तां पिबेद्धूमं यवैर्वा घृतसंयुतै: ॥७८॥
मधूच्छिष्टं सर्जरसं घृतं मल्लकसंपुटे ।
कृत्वा धूमं पिबेच्छृङ्गं बालं वा स्नायु वा गवाम् ॥७९॥
स्योनाकवर्धमानानां नाडीं शुष्कां कुशस्य वा ।
पद्मकं गुग्गुलं लोहं शल्लकीं वा घृताप्लुतम् ॥८०॥
स्वरक्षीणातिसारासृक्पित्तदाहानुबन्धजान् ।
मधुरस्निग्धशीताद्यैर्हिक्काश्वासनुपाचरेत् ॥८१॥
न स्वेद्या: पित्तदाहार्ता रक्तस्वेदातिवर्तिन: ।
क्षीणधातुबला रूक्षा गर्भिण्यश्चापि पित्तला: ॥८२॥
कोष्णै: काममुर:कण्ठं स्नेहसेकै: सशर्करै: ।
उत्कारिकोपनाहैश्च स्वेदयेन् मृदुभि: क्षणम् ॥८३॥
तिलोमामाषगोधूमचूर्णैर्वातहरै: सह ।
स्नेहैश्चोत्कारिका साम्लै: सक्षीरैर्वा कृता हिता ॥८४॥
नवज्वरामदोषेषु रूक्षस्वेदं विलङ्घनम् ।
समीक्ष्योल्लेखनं वाऽपि कारयेल्लवणाम्बुना ॥८५॥
अतियोगोद्धतं वातं दृष्ट्वा वातहरैर्भिषक् ।
रसाद्यैर्नातिशीतोष्णैरभ्यङ्गैश्च शमं नयेत् ॥८६॥
उदावर्ते तथाऽऽध्माने मातुलुङ्गाम्लवेतसै: ।
हिङ्गुपीलुबिडैश्चान्नं युक्तं स्यादनुलोमनम् ॥८७॥
हिक्काश्वासामयी ह्येको बलवान् दुर्बलोऽपर: ।
कफाधिकस्तथैवैको रूक्षो बह्वनिलोऽपर: ॥८८॥
कफाधिके बलस्थे च वमनं सविरेचनम् ।
कुर्यात् पथ्याशिने धूमलेहादिशमनं तत: ॥८९॥
वातिकान् दुर्बलान् बालान् वृद्धांश्चानिलसूदनै: ।
तर्पयेदेव शमनै: स्नेहयूषरसादिभि: ॥९०॥
अनुत्क्लिष्टकफास्विन्नदुर्बलानां विशोधनात् ।
वायुर्लब्धास्पदो मर्म संशोष्याशु हरेदसून् ॥९१॥
दृढान् बहुकफांस्तस्माद्रसैरानूपवारिजै: ।
तृप्तान्विशोधयेत्स्विन्नान् बृंहयेदितरान् भिषक् ॥९२॥
बर्हितित्तिरिदक्षाश्च जाङ्गलाश्च मृगद्विजा: ।
दशमूलीरसे सिद्धा: कौलत्थे वा रसे हिता: ॥९३॥
निदिग्धिकां बिल्वमध्यं कर्कटाख्यां दुरालभाम् ।
त्रिकण्टकं गुडूचीं च कुलत्थांश्च सचित्रकान् ॥९४॥
जले पक्त्वा रस: पूत: पिप्पलीघृतभर्जित: ।
सनागर: सलवण: स्याद्यूषो भोजने हित: ॥९५॥
रास्नां बलां पञ्चमूलं ह्रस्वं मुद्गान् सचित्रकान् ।
पक्त्वाऽम्भसि रसे तस्मिन् यूष: साध्यश्च पूर्ववत् ॥९६॥
पल्लवान्मातुलुङ्गस्य निम्बस्य कुलकस्य च ।
पक्त्वा मुद्गांश्च सव्योषान् क्षारयूषं विपाचयेत् ॥९७॥
दत्त्वा सलवणं क्षारं शिग्रूणि मरिचानि च ।
युक्त्या संसाधितो यूषो हिक्काश्वासविकारनुत् ॥९८॥
कासमर्दकपत्राणां यूष: शोभाञ्जनस्य च ।
शुष्कमूलकयूषश्च हिक्काश्वासनिवारण: ॥९९॥
सदधिव्योषसर्पिष्को यूषो वार्ताकजो हित: ।
शालिषष्टिकगोधूमयवान्नान्यनवानि च ॥१००॥
हिङ्गुसौवर्चलाजाजीबिडपौष्करचित्रकै: ।
सिद्धा कर्कटशृङ्ग्या च यवागू: श्वासहिक्किनाम् ॥१०१॥
दशमूलीशटीरास्नापिप्पलीमूलपौष्करै: ।
शृङ्गीतामलकीभार्गीगुडूचीनागराम्बुभि: ॥१०२॥
यवागूं विधिना सिद्धां कषायं वा पिबेन्नर: ।
कासहृद्ग्रहपार्श्वार्तिहिक्काश्वासप्रशान्तये ॥१०३॥
पुष्कराह्वशटीव्योषमातुलुङ्गाम्लवेतसै: ।
योजयेदन्नपानानि ससर्पिर्बिडहिङ्गुभि: ॥१०४॥
दशमूलस्य वा क्वाथमथवा देवदारुण: ।
तृषितो मदिरां वाऽपि हिक्काश्वासी पिबेन्नर: ॥१०५॥
पाठां मधुरसां रास्नां सरलं देवदारु च ।
प्रक्षाल्य जर्जरीकृत्य सुरामण्डे निधापयेत् ॥१०६॥
तं मन्दलवणं कृत्वा भिषक् प्रसृतसंमितम् ।
पाययेत्तु ततो हिक्का श्वासश्चैवोपशाम्यति ॥१०७॥
हिङ्गु सौवर्चलं कोलं समङ्गां पिप्पलीं बलाम् ।
मातुलुङ्गरसे पिष्टमारनालेन वा पिबेत् ॥१०८॥
सौवर्चलं नागरं च भार्गीं द्विशर्करायुतम् ।
उष्णाम्बुना पिबेदेतद्धिक्काश्वासविकारनुत् ॥१०९॥
भार्गीनागरयो: कल्कं मरिचक्षारयोस्तथा ।
पीतद्रुचित्रकास्फोतामूर्वाणां चाम्बुना पिबेत् ॥११०॥
मधूलिका तुगाक्षीरी नागरं पिप्पली तथा ।
उत्कारिका घृते सिद्धा श्वासे पित्तानुबन्धजे ॥१११॥
श्वाविधं शशमांसं च शल्लकस्य च शोणितम् ।
पिप्पलीघृतसिद्धानि श्वासे वातानुबन्धजे ॥११२॥
सुवर्चलारसो दुग्धं घृतं त्रिकटुकान्वितम् ।
शाल्योदनस्यानुपानं वातपित्तानुगे हितम् ॥११३॥
शिरीषपुष्पस्वरस: सप्तपर्णस्य वा पुन: ।
पिप्पलीमधुसंयुक्त: कफपित्तानुगे मत: ॥११४॥
मधुकं पिप्पलीमूलं गुडो गोश्वशकृद्रस: ।
घृतं क्षौद्रं कासश्वासहिक्काभिष्यन्दिनां शुभम् ॥११५॥
खराश्वोष्ट्रवराहाणां मेषस्य च गजस्य च ।
शकृद्रसं बहुकफे चैकैकं मधुना पिबेत् ॥११६॥
क्षारं चाप्यश्वगन्धाया लिह्यान्ना क्षौद्रसर्पिषा ।
मयूरपादनालं वा शकलं शल्लकस्य वा ॥११७॥
श्वाविज्जाण्डकचाषाणां रोमाणि कुररस्य वा ।
शृङ्ग्येकद्विशफानां वा चर्मास्थीनि खुरांस्तथा ॥११८॥
सर्वाण्येकैकशो वाऽपि दग्ध्वा क्षौद्रघृतान्वितम् ।
चूर्णं लीढ्वा जयेत् कासं हिक्का श्वासं च दारुणम् ॥११९॥
एते हि कफसंरुद्धगतिप्राणप्रकोपजा: ।
तस्मात्तन्मार्गशुद्ध्यर्थं देया लेहा न निष्कफे ॥१२०॥
कासिने च्छर्दनं दद्यात् स्वरभङ्गे च बुद्धिमान् ।
वातश्लेष्महरैर्युक्तं तमके तु विरेचनम् ॥१२१॥
उदीर्यते भृशतरं मार्गरोधाद्वहज्जलम् ।
यथा तथाऽनिलस्तस्य मार्गं नित्यं विशोधयेत् ॥१२२॥
शटीचोरकजीवन्तीत्वङ्मुस्तं पुष्कराह्वयम् ।
सुरसं तामलक्येला पिप्पल्यगुरु नागरम् ॥१२३॥
वालकं च समं चूर्णं कृत्वाऽष्टगुणशर्करम् ।
सर्वथा तमके श्वासे हिक्कायां च प्रयोजयेत् ॥१२४॥
मुक्ताप्रवालवैदूर्यशङ्खस्फटिकमञ्जनम् ।
ससारगन्धकाचार्कसूक्ष्मैलालवणद्वयम् ॥१२५॥
ताम्रायोरजसी रूप्यं ससौगन्धिकसीसकम् ।
जातीफलं शणाद्बीजमपामार्गस्य तण्डुला: ॥१२६॥
एषां पाणितलं चूर्णं तुल्यानां क्षौद्रसर्पिषा ।
हिक्कां श्वासं च कासं च लीढमाशु नियच्छति ॥१२७॥
अञ्जनात्तिमिरं काचं नीलिकां पुष्पकं तम: ।
मल्यं कण्डूमभिष्यन्दमर्म चैव प्रणाशयेत् ॥१२८॥
इति मुक्ताद्यं चूर्णम् ।
शटीपुष्करमूलानां चूर्णमामलकस्य च ।
मधुना संयुतं लेह्यं चूर्णं वा काललोहजम् ॥१२९॥
सशर्करां तामलकीं द्राक्षां गोश्वशकृद्रसम् ।
तुल्यं गुडं नागरं च प्राशयेन्नावयेत्तथा ॥१३०॥
लशुनस्य पलाण्डोर्वा मूलं गृञ्जनकस्य वा ।
नावयेच्चन्दनं वाऽपि नारीक्षीरेण संयुतम् ॥१३१॥
सुखोष्णं घृतमण्डं वा सैन्धवेनावचूर्णितम् ।
नावयेन्माक्षिकीं विष्ठामलक्तकरसेन वा ॥१३२॥
नारीक्षीरेण सिद्धं वा सर्पिर्मधुरकैरपि ।
पीतं नस्तो निषिक्तं वा सद्यो हिक्कां नियच्छति ॥१३३॥
सकृदुष्णं सकृच्छीतं व्यत्यासाद्धिक्किनां पय: ।
पाने नस्त:क्रियायां वा शर्करामधुसंयुतम् ॥१३४॥
अधोभागैर्घृतं सिद्धं सद्यो हिक्कां नियच्छति ।
पिप्पलीमधुयुक्तौ वा रसो धात्रीकपित्थयो: ॥१३५॥
लाजालाक्षामधुद्राक्षापिप्पल्यश्वशकृद्रसान् ।
लिह्यात् कोलमधुद्राक्षापिप्पलीनागराणि वा ॥१३६॥
शीताम्बुसेक: सहसा त्रासो विस्मापनं भयम् ।
क्रोधहर्षप्रियोद्वेगा हिक्काप्रच्यावना मता: ॥१३७॥
हिक्काश्वासविकाराणां निदानं यत् प्रकीर्तितम् ।
वर्ज्यमारोग्यकामैस्तद्धिक्काश्वासविकारिभि: ॥१३८॥
हिक्काश्वासानुबन्धा ये शुष्कोर:कण्ठतालुका: ।
प्रकृत्या रूक्षदेहाश्च सर्पिर्भिस्तानुपाचरेत् ॥१३९॥
दशमूलरसे सर्पिर्दधिमण्डे च साधयेत् ।
कृष्णासौवर्चलक्षारवय:स्थाहिङ्गुचोरकै: ॥१४०॥
कायस्थया च तत् पानाद्धिक्काश्वासौ प्रणाशयेत् ।
तेजोवत्यभया कुष्ठं पिप्पली कटुरोहिणी ॥१४१॥
भूतीकं पौष्करं मूलं पलाशश्चित्रक: शटी ।
सौवर्चलं तामलकी सैन्धवं बिल्वपेशिका ॥१४२॥
तालीसपत्रं जीवन्तीवचा तैरक्षसंमितै: ।
हिङ्गुपादैर्घृतप्रस्थं पचेत्तोये चतुर्गुणे ॥१४३॥
एतद्यथाबलं पीत्वा हिक्काश्वासौ जयेन्नर: ।
शोथानिलार्शोग्रहणीहृत्पार्श्वरुज एव च ॥१४४॥
इति तेजोवत्यादिघृतम् ।
मन:शिलासर्जरसलाक्षारजनिपद्मकै: ।
मञ्जिष्ठैलैश्च कर्षांशै: प्रस्थ: सिद्धो घृताद्धित: ॥१४५॥
जीवनीयोपसिद्धं वा सक्षौद्रं लेहयेद्घृतम् ।
त्र्यूषणं दाधिकंवाऽपि पिबेद्वासाघृतं तथा ॥१४६॥
इति मन:शिलादिघृतम् ।
यत्किंचित् कफवातघ्नमुष्णं वातानुलोमनम् ।
भेषजं पानमन्नं वा तद्धितं श्वासहिक्किने ॥१४७॥
वातकृद्वा कफहरं कफकृद्वाऽनिलापहम् ।
कार्यं नैकान्तिकं ताभ्यां प्राय: श्रेयोऽनिलापहम् ॥१४८॥
सर्वेषां बृंहणे ह्यल्प: शक्यश्च प्रायशो भवेत् ।
नात्यर्थं शमनेऽपायो भृशोऽशक्यश्च कर्शने ॥१४९॥
तस्माच्छुद्धानशुद्धांश्च शमनैर्बृहणैरपि ।
हिक्काश्वासार्दिताञ्जन्तून् प्रायश: समुपाचरेत् ॥१५०॥
तत्र श्लोक:–
दुर्जयत्वे समुत्पतौ क्रियैकत्वे च कारणम् ।
लिङ्गं पथ्यं च हिक्कानां श्वासानां चेह दर्शितम् ॥१५६॥
इत्याग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने हिक्काश्वासचिकित्सितं
नाम सप्तदशोऽध्याय: ॥१७॥
Last updated on June 24th, 2021 at 06:00 am