विषय सूची पर जायें

16. विद्रधिचिकित्सितम् – चिकित्सा – सु.”

सुश्रुतसंहिता ।

अथ चिकित्सास्थानम्‌ ।

षोडशोऽध्यायः ।

अथातो विद्रधीनां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः ||१||

यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||

उक्ता विद्रधयः षड्ये तेष्वसाध्यस्तु सर्वजः |

शेषेष्वामेषु कर्तव्या त्वरितं शोफवत् क्रिया ||३||

वातघ्नमूलकल्कैस्तु घृततैलवसायुतैः |

सुखोष्णो बहलो लेपः प्रयोज्यो वातविद्रधौ ||४||

सानूपौदकमांसस्तु काकोल्यादिः सतर्पणः |

स्नेहाम्लसिद्धो लवणः प्रयोज्यश्चोपनाहने ||५||

वेशवारैः सकृशरैः पयोभिः पायसैस्तथा |

स्वेदयेत् सततं चापि निर्हरेच्चापि शोणितम् ||६||

स चेदेवमुपक्रान्तः पाकायाभिमुखो यदि |

तं पाचयित्वा शस्त्रेण भिन्द्याद्भिन्नं च शोधयेत् ||७||

पञ्चमूलकषायेण प्रक्षाल्य लवणोत्तरैः |

तैलैर्भद्रादिमधुकसंयुक्तैः प्रतिपूरयेत् ||८||

वैरेचनिकयुक्तेन त्रैवृतेन विशोध्य च |

पृथक्पर्ण्यादिसिद्धेन त्रैवृतेन च रोपयेत् ||९||

पैत्तिकं शर्करालाजामधुकैः सारिवायुतैः |

प्रदिह्यात् क्षीरपिष्टैर्वा पयस्योशीरचन्दनैः ||१०||

पाक्यैः शीतकषायैर्वा क्षीरैरिक्षुरसैस्तथा |

जीवनीयघृतैर्वाऽपि सेचयेर्च्छ्करायुतैः ||११||

त्रिवृद्धरीतकीनां च चूर्णं लिह्यान्मधुद्रवम् |

जलौकोभिर्हरेच्चासृक् पक्वं चापाट्य बुद्धिमान् ||१२||

क्षीरवृक्षकषायेण प्रक्षाल्यौदकजेन वा |

तिलैः सयष्टीमधुकैः सक्षौद्रैः सर्पिषा युतैः ||१३||

उपदिह्य प्रतनुना वाससा वेष्टयेद्व्रणम् |

प्रपौण्डरीकमञ्जिष्ठामधुकोशीरपद्मकैः ||१४||

सहरिद्रैः कृतं सर्पिः सक्षीरं व्रणरोपणम् |

क्षीरशुक्लापृथक्पर्णीसमङ्गारोध्रचन्दनैः ||१५||

न्यग्रोधादिप्रवालेषु तेषां त्वक्ष्वथवा कृतम् |

नक्तमालस्य पत्राणि तरुणानि फलानि च ||१६||

सुमनायाश्च पत्राणि पटोलारिष्टयोस्तथा |

द्वे हरिद्रे मधूच्छिष्टं मधुकं तिक्तरोहिणी ||१७||

प्रियङ्गुः कुशमूलं च निचुलस्य त्वगेव च |

मञ्जिष्ठाचन्दनोशीरमुत्पलं सारिवे त्रिवृत् ||१८||

एतेषां कार्षिकैर्भागैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत् |

दुष्टव्रणप्रशमनं नाडीव्रणविशोधनम् ||१९||

सद्यश्छिन्नव्रणानां च करञ्जाद्यमिदं शुभम् |

दुष्टव्रणाश्च ये केचिद्ये चोत्सृष्टक्रिया व्रणाः ||२०||

नाड्यो गम्भीरिका याश्च सद्यश्छिन्नास्तथैव च |

अग्निक्षारकृताश्चैव ये व्रणा दारुणा अपि ||२१||

करञ्जाद्येन हविषा प्रशाम्यन्ति न संशयः |

इष्टकासिकतालोष्टगोशकृत्तुषपांशुभिः ||२२||

मूत्रैरुष्णैश्च सततं स्वेदयेच्छ्लेष्मविद्रधिम् |

कषायपानैर्वमनैरालेपैरुपनाहनैः ||२३||

हरेद्दोषानभीक्ष्णं चाप्यलाब्वाऽसृक् तथैव च |

आरग्वधकषायेण पक्वं चापाट्य धावयेत् ||२४||

हरिद्रात्रिवृताशक्तुतिलैर्मधुसमायुतैः |

पूरयित्वा व्रणं सम्यग्बध्नीयात् कीर्तितं यथा ||२५||

ततः कुलत्थिकादन्तीत्रिवृच्छ्यामार्कतिल्वकैः |

कुर्यात्तैलं सगोमूत्रं हितं तत्र ससैन्धवम् ||२६||

पित्तविद्रधिवत् सर्वाः क्रिया निरवशेषतः |

विद्रध्योः कुशलः कुर्याद्रक्तागन्तुनिमित्तयोः ||२७||

वरुणादिगणक्वाथमपक्वेऽभ्यन्तरोत्थिते |

ऊषकादिप्रतीवापं पिबेत् सुखकरं नरः ||२८||

अनयोर्वर्गयोः सिद्धं सर्पिर्वैरेचनेन च |

अचिराद्विद्रधिं हन्ति प्रातः प्रातर्निषेवितम् ||२९||

एभिरेव गणैश्चापि संसिद्धं स्नेहसंयुतम् |

कार्यमास्थापनं क्षिप्रं तथैवाप्यनुवासनम् ||३०||

पानालेपनभोज्येषु मधुशिग्रुद्रुमोऽपि वा |

दत्तावापो यथादोषमपक्वं हन्ति विद्रधिम् ||३१||

तोयधान्याम्लमूत्रैस्तु पेयो वाऽपि सुरादिभिः |

यथादोषगणक्वाथैः पिबेद्वाऽपि शिलाजतु ||३२||

प्रधानं गुग्गुलं चापि शुण्ठीं च सुरदारु च |

स्नेहोपनाहौ कुर्याच्च सदा चाप्यनुलोमनम् ||३३||

यथोद्दिष्टां सिरां विध्येत् कफजे विद्रधौ भिषक् |

रक्तपित्तानिलोत्थेषु केचिद्बाहौ वदन्ति तु ||३४||

पक्वं वा बहिरुन्नद्धं भित्त्वा व्रणवदाचरेत् |

स्रुतेषूर्ध्वमधो वाऽपि मैरेयाम्लसुरासवैः ||३५||

पेयो वरुणकादिस्तु मधुशिग्रुद्रुमोऽपि वा |

शिग्रुमूलजले सिद्धं ससिद्धार्थकमोदनम् ||३६||

यवकोलकुलत्थानां यूषैर्भुञ्जीत मानवः |

प्रातः प्रातश्च सेवेत मात्रया तैल्वकं घृतम् ||३७||

त्रिवृतादिगणक्वाथसिद्धं वाऽप्युपशान्तये |

नोपगच्छेद्यथापाकं प्रयतेत तथा भिषक् ||३८||

पर्यागते विद्रधौ तु सिद्धिर्नैकान्तिकी स्मृता |

प्रत्याख्याय तु कुर्वीत मज्जजाते तु विद्रधौ ||३९||

स्नेहस्वेदोपपन्नानां कुर्याद्रक्तावसेचनम् |

विद्रध्युक्तां क्रियां कुर्यात् पक्वे वाऽस्थि तु भेदयेत् ||४०||

निःशल्यमथ विज्ञाय कर्तव्यं व्रणशोधनम् |

धावेत्तिक्तकषायेण तिक्तं सर्पिस्तथा हितम् ||४१||

यदि मज्जपरिस्रावो न निवर्तेत देहिनः |

कुर्यात् संशोधनीयानि कषायादीनि बुद्धिमान् ||४२||

प्रियङ्गुधातकीरोध्रकट्फलं तिनिसैन्धवम् |

एतैस्तैलं विपक्तव्यं विद्रधिव्रणरोपणम् ||४३||

इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने विद्रधिचिकित्सितं नाम षोडशोऽध्यायः ||१६||

Last updated on July 8th, 2021 at 09:24 am

आयुर्वेद बिरादरी से अनुरोध है कि आवश्यक संशोधनों के लिए मंत्रालय को webmanager-ayush@gov.in पर फीडबैक / इनपुट संप्रेषित करें।

फ़ॉन्ट आकार बदलें
Hindi