फ़ॉन्ट आकार बदलें
विषय सूची पर जायें

विषरोग चिकित्सा

Reference
C.Chi.23, S.K.1- 8, A.H.U.35, 36, 37 and 38, A.H.Su.7

Introduction:
The disease, which is caused by a contact of any poisonous substance, bite of an animals etc. externally or intake of the poisonous things. The विष is divided into Akritrima ( SthaavaraJangama) and Gara (Kritrima /Samyogaja विष.

Precautions
Svedana is contraindicated in विष Roga except in Keet`a Visha.

SaamaanyaChikitsaa 24 Upakrama

  1. मंत्र
  2. Arisht`a bandhana
  3. Utkartana
  4. Nishpeed`ana
  5. Chooshan`a
  6. Agni Karma
  7. Parisheka
  8. Avagaaha
  9. रक्तमोक्षण
  10. वमन
  11. Virechana
  12. Upadhaana
  13. Hridayaavaran`a
  14. Anjana
  15. नस्य
  16. Dhooma
  17. Leha
  18. Aushadha
  19. Pras`hamana
  20. Pratisaaran`a
  21. Prativisha
  22. Samdnyaasthaapana
  23. Lepa
  24. Mritasanjeevana.

For Visha Upadrava
S`heeta Upachaara.
Vishaghna Aushadhi as per the Upadrava.

 For Visha Vega:

Prathama Vega— TvakmaasagataAgni KarmaRaktagataRaktamokshan`a
Dviteeya Vega – Hridayaavaran`a
Triteeya Vega – S`hophahara and Lekhana Gun`ayukta Agada is indicated.
Chaturtha Vega – S`hamana
Panchama Vega – AaschotanaAnjanaनस्य.
Shasht`ha Vega – Sadnyasthaapana
Saptama Vega – 1) For Sthaavara विष– Jangama विष
2) For Jangama विष– Sthaavara विष
Asht`ama Vega – S`hamana (If possible)

Vis`hesha चिकित्सा:

Sthaavara Visha Chikitsaa

विष Visha VegaSthaavara
 

Visha Vegaantara Chikitsaa
S`heetala Upachaara, YavaaggooPaana.

Dooshee Visha Chikitsaa

Svedana
वमन
Virechana
Agada Paana

Gara Visha Chikitsaa:

वमन
Pathyakara Aaahara, Vihaara
After Hrid S`huddhi: – S`hamana.

Jangama Visha Chikitsaa

Sarpa Visha Chikitsaa

Saamaanya चिकित्सा

  1. Arisht`a bandhana should be done 4 Angulee above the site of bite.
  2. Pat`t`a Bandhana at Arisht`a Bandhana site.
  3. Agni Karma (If Arisht`a Bandhana is not possible.)
  4. Aachooshan`a
  5. Chedana
  6. Arisht`a bandhana by Mantra
  7. रक्तमोक्षण by whichever possible way.
  8. Parisheka
  9. वमन
  10. Hridayaavaran`a Chikitsaa- S`hamana.
  11. Man`i Dhaaran`a
  12. Lepa
  13. Agada Paana
  14. मंत्र
  15. Devataa Poojana

In Mand`alee Sarpa Agni Karma is contraindicated according to Vaagbhat`aachaarya.
Oil, Kulattha YooshaMadyaSauveera is contraindicated in Sarpa विष.

Vihaara- Chatree, Jharjhara Dhaaran`a

Vis`hesha चिकित्सा

Sarpa VishaDarveekaraMand`aleeRaajimaana
    
. 
  `  
 .
  ..
  ..
  
     .`  

For Garbhin`eeBaalaVriddha Siraavedhana is contraindicated.

Chikitsaa for Krishn`a Sarpa Dasht`a-
Raktamokshan`a à S`hamana (Aushadhi Siddha Ghritapaana) à Lepa

Chikitsaa for Kaand`achitra Sarpa Dasht`a-

S`hamana (Aushadhi Siddha Puraan`a Ghritapaana)
Lepa
Virechana
Yavanna

चिकित्सा for Sarpaangaabhihata and S`hankaa Visha-

Draakshaa,Payasyaa etc Paana
Samantrapootaambu Prokshan`a
Saantvana चिकित्सा
Harshan`a चिकित्सा

Mooshika Visha Chikitsaa

Type of Mooshika VishaTreatment
 
 

Saamaanya Chikitsaa-

  1. रक्तमोक्षण
  2. Lepa
  3. वमन
  4. Virechana
  5. S`hirovirechana
  6. Anjana
  7. S`hamana
  8. Agni Karma by Kaand`a orDarpan`a
  9. Prachhanna

Vis`hesha चिकित्सा

Mooshika Karn`ikaa Visha Chikitsaa

Paat`ana
चिकित्सा similar to Vran`a Chikitsaa

If Mooshika विष aggravates due to cloudy whether then symptomatic treatment should be done. Also चिकित्सा similar to Dooshee विष should be followed.

Keet`a Visha Chikitsaa

Saamaanya चिकित्सा

Svedana
Lepa(Ushn`a)
Parisheka(Ushn`a)

If शोथ and Paaka are at bite site then S`heeta Parisheka Vishaghna Upachaara and सौषधं should be done.
For Ugra Keet`a Visha Chikitsaa similar to Sarpa Visha should be followed .i.e.

  • For Vaataja Chikitsaa similar to Darveekara Sarpa Chikitsaa.
  • For Pittaja Chikitsaa similar to Mand`alina Sarpa Chikitsaa.
  • For Kaphaja Chikitsaa similar to Raajimaana Sarpa Chikitsaa.

Vis`hesha चिकित्सा

  • Svedanaartha Doshahara Utkaarikaa
  • Agada Paana
  • Lepa

For Pratisooryaka Chikitsaa similar to Sarpa Visha should be followed.

Vaataja Keet`a Chikitsaa

  • Khand`a Lepa
    Naad`ee Svedana
  • Brimhan`a

Pittaja Keet`a Chikitsaa
S`heeta( Sanvaahana, Snaana, Pradeha.)

Kaphaja Keet`a Chikitsaa

  • Lekhana
  • Chedana
  • Svedana
  • वमन

Vris`hchika Visha Chikitsaa

Saamaanya चिकित्सा

चिकित्सा for Ugra and Madhya Vris`hchika Visha

  • चिकित्सा similar to Sarpa visha
  • Svedana
  • Prachhaana
  • Pratisaaran`a
  • Ushn`a Avagaaha, Snaana
  • Lepa
  • Abhyanaga

चिकित्सा for Manda Vris`hchika Visha

  • Chakra Taila, Vidaaryaadi Gan`a Siddha Taila Sechana
  • Svedana by Vishaghna Utkaarikaa
  • Vishaghna Upanaaha
  • Dhooma
  • S`hamana

Ucchit`inga Visha Chikitsaa

  • Similar toVris`hchikaVisha Chikitsaa:
  • Pratiloma Udvartana

Lootaa Visha Chikitsaa

Saamaanya चिकित्सा

  • नस्य
  • Anjana
  • अभ्यंग
  • Paana
  • Dhooma
  • Avapeed`a Nasya
  • Kavla
  • वमन
  • Virechana
  • रक्तमोक्षण

S`hleshmaataka Tvak and Aksheeva Pippala are the best.

Remedies for all types of Lootaa Visha.

In Assadhya Lootaa Chikitsaa according to Dosha चिकित्सा should be done and Agni Karma, Chedana etc. are contraindicated
In Saadhya Lootaa immediately after the bite an incision should be taken at the bite site by Vriddhipatra.

  • Lepa
    S`hamana
  • Parisheka

For Upadrava Vishaghna Chikitsaa should be followed.

Lootaa Karn`ikaa Visha Chikitsaa:
Karn`ikaa Paatana

S`hva, S`hrigaala, Tarakshu, Vyaaghraadi Visha Chikitsaa

  • Dans`ha Vistraavan`a
  • Pradeha by Ghrita
  • Agada Lepa
  • सौषधं
  • S`hamana

Alarka Visha Chikitsaa:

  • Sashaudha , Saratnayukta Jala Snaana
  • Daivavyapaashraya Chikitsaa Bali
  • Teekshn`a S`hodhana

चिकित्सा for Vyaalaadi Nakhadanta Kshata:

  • Mardana at bite site
  • Taila Sechana

Avasthika Chikitsaa:

चिकित्सा for Vaataadhikya विष

  • Maamsarasa, Sarpi, S`hukta, Madhu, Ghrita Paana
  • Sramsana
  • Lepa

चिकित्सा for Pittaadhikya Visha

  • S`heeta ( Sanvaahana, Snaana, Pradeha)
  • Sramsana
  • Kashaaya, Tikta ,Madhura, Ghritayukta Bhojana

चिकित्सा for kaphaadhikya Visha:

  • वमन
  • Ushn`a, Rooksha, Teekshn`a Lepana
  • Kashaaya, Kat`u, Tikta Bhojana

चिकित्सा for Vaatasthaanagata विष

  • Svedana
  • S`hamana

चिकित्सा for Pittasthaanagata विष:

  • S`hamana
  • Avagaaha Sveda
  • Parisheka

चिकित्सा for Kaphasthaanagata विष:

  • Svedana
  • Raktamokshan`a
  • Kshaaraagada Sevana

चिकित्सा for Raktagata Dooshee Visha:

  • Panchakarma / Panchavidha Siraavedha
  • Dosha S`hamana Chikitsaa

Visha Prayoga Chikitsaa

Type of Visha Prayogaचिकित्सा
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16. 
17.
18.
19.
20.
21. 
22. 
23.
24
25.
26. 
27. 
  
28.
29.
30. 
31.
32.
33.
34.

For Visha Prayoga Upadrava Chikitsaa:

Mahaasugandhi Agada

  • Teekshn`a Vamana
  • Teekshn`a Virechana
  • Siraavedhana
  • Ajaruhaa Mooshikaa Bandhana at Hasta Prads`ha

चिकित्सा for Hridprapta Visha:

  • Hridayaavaran`a
  • Ajeya Ghrita Paana
  • Amrita Ghrita Paana
  • Sarpi, Dadhi ,Madhu, S`heeta Jala,
  • Maamasa etc Paana.
  • Bhojya contents should be consumed with
  • Vishaghna remedies

Pathyaapathya
Pathya

(Avidaahee, Vishaghna Bhojana)
S`haalee, Shasht`hika, Koradoosha, Priyangu
Lavan`a – Saindhava
S`haaka Tand`uleeyaka, Jeevantee Sunishan`n`aka, Chunchu Ma`n`dukaparn`ee, Kulaka
Yoosha Mudga, Haren`u (Vishaghna Aushadha Siddha)
Maamsa Rasa En`a, S`hikhi, S`hvaavid,Laava, Tittiri (Vishaghna Aushadha Siddha)

Apathya
Aahaara
S`higru, Sauveera, Navadhaanya Gan`a, Suraa Tila, Kulattha

Vihaara
Divaasvapna, Vyavaaya, Vyaayaama, Krodha, Aatapa sevana, Adhyas`hana Viruddhaas`hana

Search Anveshaka
खोज करें Dravya, Kalpa, Aahaara, Vihaara, Chikitsaa Karma for

  • Dravya Ankot`a, Aparaajitaa, S`hireesha etc.
  • Effect on Dosha Vaataghna, Pittaghna or Kaphaghna
  • Indicated in Vyaadhi Visha Roga
  • Karma Vishaghna
  • Adhikaara Visha Roga, Jangama Visha, Mooshaka Kalpopakrama, Sarpadasht`a Visha Chikitsaa Vidnyaana
  • Kalpanaa Dooshivishaari Agada, Kshaaraagada, Mahaa Sugandhi Agada, Panchas`hireesha Agada etc.
  • Kalpanaa GhritaKoshaatakyaadi Yavaagoo, Mudga Haren`u Amla Yoosha
  • Arha Vyaadhi Visha Roga

Last updated on February 22nd, 2021 at 09:44 am

Ayurveda fraternity is requested to communicate feedbacks/inputs on content related to Ayurveda to the Ministry (webmanager-ayush[at]gov[dot]in) for necessary amendments.

Hindi